Tworzenie stron internetowych

Biłgoraj

Oceń naszą ofertę w zakresie tworzenia stron www oraz sklepów internetowych. Nasza firma oferuje strony internetowe które przyciągną klientów w mieście Biłgoraj. Zapewniemy szczegółowe podejście do Twojego biznesu. Niskie ceny i fachowe wykonanie zapewni Ci sukces. Strona www jest jedną z metod na pozyskanie klientów dla Twojego biznesu, dobrze wykonana strona jest jednym z elementów który zachęcają oferenta do skorzystania z Twojej oferty. Aktualne rozwiązania jakie wykorzystujemy zapewniają skuteczne wykonanie naszej usługi.

Strony internetowe

Jeżeli chesz mieć własną stronę internetową, a Twoja firma znajduje się w miejscowości Biłgoraj - dobrze trafiłeś. Projektujemy, wdrażamy i tworzymy strony internetowe dla każdego. Napewno chesz aby klient wpisując w wyszukiwarkę nazwę "Twojej firmy + Biłgoraj" uzyskał informację o Twojej stronie oraz ofercie Twojej firmy. Dlatego jeżeli chcesz aby Twoja firma była dobrze widoczna kiedy wyszuka się informacje o mieście Biłgoraj warto stworzyć stronę korzystająć z naszych usług.
Pamietaj! jeśli "Strony Internetowe Biłgoraj" to tylko My.

Sklepy internetowe

Chcesz aby twój sklep był popularny i aby ludzie mogli go łatwo znaleźć, aby wpisując w wyszukiwarkę "sklep Biłgoraj" mogli trafić do twojej witryny i szybko oraz wygodnie zrobić zakupy? Potrzebujesz wydajnego i profesjonalnie wykonanego sklepu internetowego? Napisz teraz do nas. Projektujemy profesjonalne sklepy internetowe, dzięki naszym usługom możesz sprzedawać szybko i wygodnie w Internecie, na terenie miasta Biłgoraj i w całej Polsce!

Portfolio

Poniżej mozesz zobaczyć kilka nszych prac. Pamiętaj każdy sklep projektujemy indywidualnie pod konkretne potrzeby..

O mieście: Biłgoraj

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Biłgoraj (ujednoznacznienie).
Biłgoraj
Plac Wolności i ratusz w Biłgoraju
Plac Wolności i ratusz w Biłgoraju
Herb Flaga
Herb Biłgoraja Flaga Biłgoraja
Państwo  Polska
Województwo  lubelskie
Powiat biłgorajski
Gmina gmina miejska
Data założenia 1578
Prawa miejskie 1578
Burmistrz Janusz Zbigniew Rosłan
Powierzchnia 21,10 km²
Wysokość 184-212 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość

26 724[1]
1 266,5 os./km²
Strefa numeracyjna
84
Kod pocztowy 23-400 do 23-403
Tablice rejestracyjne LBL
Położenie na mapie powiatu biłgorajskiego
Mapa lokalizacyjna powiatu biłgorajskiego
Biłgoraj
Biłgoraj
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa lokalizacyjna województwa lubelskiego
Biłgoraj
Biłgoraj
Położenie na mapie Polski
Mapa lokalizacyjna Polski
Biłgoraj
Biłgoraj
Ziemia50°32′27″N 22°43′19″E/50,540833 22,721944
TERC
(TERYT)
0602011
SIMC 0987673
Urząd miejski
pl. Wolności 16
23-400 Biłgoraj
Strona internetowa

Biłgoraj (jid. בילגוריי, ros. Билгорай, ukr. Білго́рай) – miasto w południowo-wschodniej Polsce, w województwie lubelskim, siedziba powiatu biłgorajskiego.

Położenie[edytuj]

Biłgoraj jest miastem w południowej części województwa. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego.

Miasto historycznie położone jest w Małopolsce (Lubelszczyzna), tuż przy granicy z Rusią Czerwoną (która otacza je od wschodu i południa). Miasto prywatne Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie tarnogrodzkim, obwodzie zamojskim województwa lubelskiego[2]. Pod względem kościelnym leży w zachodniej części diecezji zamojsko-lubaczowskiej.

Biłgoraj leży w północnej części Kotliny Sandomierskiej, na pograniczu stanowiącej jej część Równiny Biłgorajskiej i Roztocza Środkowego. Miasto znajduje się na wschodnim skraju jednej z bezleśnych wysp Puszczy Solskiej, której lasy otaczają je głównie od strony północnej i wschodniej.

Pod względem odległości od głównych miast regionu, Biłgoraj znajduje się ok. 90 km na południe od Lublina, a ok. 75 km na północny wschód od Rzeszowa.

Warunki naturalne[edytuj]

Miasto leży na terenie bagienno-piaskowym. Przeważają tutaj mało przydatne dla rolnictwa gleby bielicowe. Znajduje się w strefie klimatów podgórskich i Kotliny Sandomierskiej. Średnia temperatura lipca wynosi 18 °C, a stycznia – 2,8 °C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od ok. 80 do 85 dni. Okres wegetacyjny trwa od 200 do 215 dni[potrzebny przypis].

Czynnikiem klimatotwórczym są rozległe obszary leśne i gruba warstwa piasków. Lasy stanowią zaporę dla zimnych wschodnich wiatrów, co sprawia, że temperatury są odczuwalnie wyższe[potrzebny przypis].

Wody powierzchniowe[edytuj]

Zalew Bojary (2014)

Przez Biłgoraj przepływają cztery niewielkie rzeki. Należą one do dorzecza Wisły. Są to:

  • Biała Łada – najdłuższa i o największym przepływie wśród rzek znajdujących się w granicach miasta; płynie z północy w kierunku południowo-zachodnim;
  • Czarna Łada – płynie ze wschodu w kierunku zachodnim; kilka kilometrów za granicami miasta łączy się z Białą Ładą tworząc większą rzekę Ładę;
  • Osa – płynie z północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim, na terenie os. Bojary łączy się z Białą Ładą;
  • Próchnica – płynie z północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim, na terenie os. Piaski łączy się z Czarną Ładą.

We wschodniej części miasta, przy rzece Próchnicy znajdują się stawy rybne. W północnej części miasta, na terenie os. Bojary, nad rzeką Osą zlokalizowany jest rekreacyjny zalew.

Wysokość[edytuj]

Wysokość, na jakiej znajduje się Biłgoraj waha się od ok. 184 m n.p.m. do ok. 212 m n.p.m. Miasto znajduje się na terasie nadzalewowej. Najniżej położone obszary to doliny rzek Białej i Czarnej Łady (Czarna Łada przy ulicy Granicznej w dzielnicy Puszcza Solska płynie na wysokości ok. 184 m n.p.m.), natomiast do najwyższych punktów zalicza się wzniesienia: w pobliżu Zagumnia (ok. 212 m n.p.m.), w centralnej części dzielnicy Rożnówka (209,3 m n.p.m.) i wzniesienie Biały Goraj, którego szczyt znajduje się w północno-wschodniej części rynku miejskiego. Ogólnie wyżej znajduje się część miasta znajdująca się po zachodniej stronie Białej Łady.

Przyroda[edytuj]

Na terenie miasta znajduje się kilka drzew-pomników przyrody.

Około 4 km na zachód od Biłgoraja znajduje się rezerwat torfowiskowy „Obary”. W odległości ok. 10 km na północny zachód znajduje się Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, a w odległości ok. 8 km na północny wschód Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy. Około 15 km na południowy wschód znajduje się Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej.

Najbliższym parkiem narodowym jest Roztoczański Park Narodowy, zlokalizowany ok. 15 km na wschód od miasta.

Struktura powierzchni[edytuj]

Plan głównych ulic miasta wraz z nazwami i granicami osiedli

Według danych z roku 2002[3] Biłgoraj ma obszar 20,85 km², w tym:

  • użytki rolne: 55%
  • użytki leśne: 9% (w północno-wschodniej części miasta, także wzdłuż wschodniej i południowej granicy)

Miasto stanowi 1,24% powierzchni powiatu.

Układ przestrzenny[edytuj]

Park Rożnówka (2015)
Centrum miasta nocą, widoczna ulica Kościuszki i kościół św. Jerzego (2015)

Zabudowa Biłgoraja koncentruje się po wschodniej stronie rzeki Białej Łady i rozciąga się na linii północ-południe na długość ok. 5 km i szerokość ok. 3 km. Łąki i tereny bagienne znajdujące się wzdłuż tej rzeki i osiągające ok. 0,5 km szerokości oddzielają od centrum zabudowę zachodniej części miasta.

Zabudowa mieszkalna Biłgoraja to domy jednorodzinne i wielopiętrowe bloki mieszkalne. Większość tych drugich jest skupiona w kilku głównych osiedlach blokowych: m.in. w granicach dzielnicy Ogrody, w granicach os. Nadstawna czy w granicach dzielnicy Puszcza Solska. Poza tymi osiedlami blokowiska są rozrzucone także w granicach osiedli takich jak Śródmieście, Rapy, Roztocze. Resztę zabudowy mieszkalnej stanowią głównie domy jednorodzinne.

Główne tereny przemysłowe i magazynowo-składowe zlokalizowane są w granicach dzielnic Puszcza Solska (wzdłuż ul. Krzeszowskiej), Piaski, Rapy i Roztocze.

Tereny zielone to w większości łąki – znajdują się one głównie wzdłuż Białej Łady i na peryferyjnych obszarach miasta. Największe skupiska ogrodów działkowych to obszary przy ul. Nowakowskiego, Poniatowskiego i po wschodniej stronie Białej Łady (na południe od linii kolejowej). Całą północno-wschodnią część osiedla Bojary zajmują lasy, znajdują się one także wzdłuż wschodniej granicy miasta i w okolicach osiedla Leśnik. Do terenów zielonych zaliczają się także parki i skwery miejskie – największy z nich, „Małpi Gaj” znajduje się we wschodniej części dzielnicy Rożnówka, po nim największym parkiem jest park w zachodniej części Rynku oraz Park Solidarności. W centrum miasta znajduje się też kilka mniejszych skwerów.

Dzielnice i osiedla[edytuj]

Plan osiedli w Biłgoraju

Administracyjnie Biłgoraj jest podzielony na 12 dzielnic o statusie osiedli – jednostek pomocniczych gminy (na planie oznaczone liczbami rzymskimi od I do XII). W granicach niektórych dzielnic znajduje się kilka osiedli mieszkaniowych (na planie oznaczone liczbami od 1 do 15), nieposiadających statusu jednostki administracyjnej:

Osiedla podmiejskie[edytuj]

Biłgoraj jest otoczony wieńcem wsi o charakterze miejsko-wiejskim (tzw. strefa podmiejska), z których część liczy ponad 1000 mieszkańców. W przyszłości mogą zostać wchłonięte przez rozrastające się miasto, jak to miało miejsce z wioskami Rapy, Bojary i Puszcza Solska, które dziś są dzielnicami. Wsie te to m.in. Dąbrowica, Gromada, Korczów, Okrągłe, Sól, Wola Mała i Dereźnia. Tworzą one aglomerację miasta Biłgoraj; aglomeracja ta jednak nie ma żadnego statusu administracyjnego i można o niej mówić tylko w sensie umownym.

Demografia[edytuj]

Dane z 30 czerwca 2009[4]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób  % osób  % osób  %
Populacja 27 341 100 14 241 52,1 13 100 47,9
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]
1295,8 674,9 620,9

Piramida wieku mieszkańców Biłgoraja w 2014 roku[1]:

Piramida wieku Bilgoraj.png

Historia[edytuj]

Czasy przed powstaniem miasta[edytuj]

Dymitr z Goraja na obrazie Jana Matejki. To z nim łączy się pojawienie na Roztoczu Środkowym rodu Gorajskich, a więc – w dalszej konsekwencji – także powstanie Biłgoraja.

Obszary południowej Lubelszczyzny uchodzą za względnie późno zaludnione. Tereny obecnie zajmowane przez Biłgoraj długo stanowiły część „pustki osadniczej”: były porośnięte gęstymi lasami, których pozostałością jest wciąż rozległa Puszcza Solska. Dodatkowo tutejszy bagnisty teren utrudniał ewentualnym mieszkańcom karczunek lasu, a słabe gleby bielicowe czyniły uprawę ziemi niezwykle ciężką. Ponadto ziemie tutejsze aż po czasy jagiellońskie utożsamiane były z rubieżami państwa polskiego: w czasach piastowskich leżały na granicy obszaru Grodów Czerwieńskich, potem stanowiły wysunięty cypel Małopolski wciśnięty pomiędzy ziemie ruskie (granica Rusi Czerwonej znajdowała się ok. 5 km od centrum miasta, w okolicy podmiejskich wsi Wola i Korczów). Był to jednocześnie skraj diecezji krakowskiej – dalej na południe i wschód rozciągała się metropolia lwowska.

Istnieją jednak pewne przesłanki, które pozwalają sądzić, że obszar Biłgorajszczyzny był zamieszkany na długo przed lokacją miasta. Na terenie Biłgoraja zarejestrowane są 43 stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków[5]. Przypuszcza się, że teren gdzie obecnie znajduje się tzw. „lapidarium” (stary cmentarz) mógł pełnić w bliżej nieokreślonej przeszłości rolę strażnicy chroniącej bród na rzece Czarna Łada[6][7]

Pierwszą dużą, planową akcją osadniczą w regionie była działalność Gorajskich, których obecność tu łączy się z jednym z protoplastów rodu, Dymitrem z Goraja. W czasach Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego ten możny arystokrata objął w posiadanie tereny Roztocza Środkowego wraz z istniejącymi wówczas ośrodkami: Gorajem, Kraśnikiem i Szczebrzeszynem. W następnych latach Gorajscy pomnażali swój majątek zakładając w okolicy dzisiejszego Biłgoraja kolejne wsie, m.in. Gromadę, Dąbrowicę oraz Olendrów (obecnie Sól)[8]. Z uwagi na brak materiałów źródłowych nie da się określić dokładnych dat założenia tych miejscowości. Wiadomo jednak, że sytuacja taka trwała również w wieku XVI, kiedy jeden z przedstawicieli rodu – Adam Gorajski – powziął decyzję o założeniu nowego ośrodka, tym razem stanowiącego organizm miejski.

Założenie Biłgoraja[edytuj]

Amatorska mapa przedstawiająca układ urbanistyczny Biłgoraja w pierwszych latach istnienia miasta.

Dotychczasowo historycy byli przekonani, iż fundatorem i założycielem Biłgoraja był Adam Gorajski „Młodszy” (zm. 1602). Niedawno teza ta została podana w wątpliwość, gdyż istniejące dziś źródła nie precyzują, o jakiego Adama chodzi, i założycielem równie dobrze mógł być Adam Gorajski „Starszy”, stryj wspomnianego wyżej[potrzebny przypis]. Pewnym jest jednakże, iż miasto powstało w latach 70. XVI w., a jego założenie zostało przypieczętowane wydaniem aktu lokacyjnego przez króla Stefana Batorego we Lwowie. Datacja tego dokumentu to dzień 10 września 1578 r.[9] Określał on, że nowo powstałe miasto będzie podlegać prawu magdeburskiemu, precyzował szczegóły dotyczące handlowej roli miasta (m.in. dozwoloną ilość jarmarków), a zarazem na pierwsze lata istnienia ośrodka zwalniał mieszkańców z części podatków obowiązujących na terenie Korony Królestwa Polskiego[10].

Niezależnie od tego, który z Adamów Gorajskich założył miasto, najprawdopodobniej jego działaniom przyświecały trzy motywy:

  1. utworzenie ośrodka handlowego dla mieszkańców okolicznych wiosek, dotychczas zakładanych i rozwijanych przez Gorajskich[11];
  2. wzmocnienie prestiżu i majątku rodu poprzez posiadanie – oprócz wsi – prywatnego ośrodka miejskiego;
  3. szerzenie idei reformacji i kalwinizmu.

O ile dwa pierwsze punkty wydają się być oczywiste, to uzasadnieniem trzeciego może być fakt, iż Gorajscy na przełomie XVI i XVII w. byli jednymi z najaktywniejszych polskich działaczy kalwińskich[12]. W nowo budowanym Biłgoraju zorganizowali oni m.in. zbór i protestancką szkołę, a zarazem starali się z niego utworzyć ośrodek zjazdów reformatów. Jednocześnie – co jest dodatkowym potwierdzeniem tej tezy – przez pierwsze lata istnienia, mimo obecności świątyń innych wyznań, Biłgoraj nie posiadał kościoła katolickiego[13][14].

W momencie powstania najbliższymi Biłgorajowi ośrodkami miejskimi były Goraj i Tarnogród (ten drugi założony w 1567). Ponadto dwa lata po wydaniu aktu lokacji Biłgoraja w odległości ok. 50 km na północny wschód od niego Zamoyscy założyli drugi duży ośrodek miejski regionu – Zamość.

Zazwyczaj utrzymuje się, że Biłgoraj został zbudowany w miejscu, gdzie dotąd nie znajdowała się żadna osada. Miasto lokowano na zalesionym wzniesieniu nazywanym Białym Gorajem i najprawdopodobniej stąd wzięła się jego nazwa. Na wybór lokalizacji miał wpływ układ rzek, ułatwiający ewentualną obronę: z zachodu miasto było chronione przez Polską Ładę (obecnie Biała Łada), która miała liczne rozlewiska, a od południa przez Ruską Ładę (obecnie Czarna Łada). Istotnym był też fakt, że przez nowo budowane miasto wiódł biegnący po linii północ-południe szlak handlowy łączący Lublin i Jarosław[15].

Ze względu na bliskość Puszczy Solskiej podstawowym budulcem miasta było drewno. Biłgoraj otoczono wałami, parkanem i basztami, wokół których z czasem powstały trzy przedmieścia: tarnogrodzkie, lubelskie i zamojskie. Stworzono połączenia drogowe z Zamościem, Krzeszowem i Lublinem, a przy wyjazdach z miasta zbudowano bramy i rogatki.

Układ urbanistyczny wytyczony w momencie założenia Biłgoraja zachował się niemal bez zmian, a jego zasięg to obecnie północna część Śródmieścia. Także z XVI w. pochodzi herb[16], który po dzień dzisiejszy stanowi oficjalny symbol miasta. Część jego wizerunku to Korczak, rodowe godło Gorajskich.

I Rzeczpospolita[edytuj]

Herb Korczak, godło rodu Gorajskich. Jego wizerunek znajduje się zarówno w herbie Biłgoraja, jak i w herbach innych ośrodków południowej Lubelszczyzny.

Wiadomo, że Biłgoraj stanowił własność prywatną Adama Gorajskiego „Młodszego” aż do końca jego życia. Następnie miasto przejął jego syn Zbigniew, który – podobnie jak ojciec – był możnym i znanym politykiem oraz działaczem reformackim. Po śmierci Zbigniewa Gorajskiego Biłgoraj jeszcze jakiś czas znajdował się w rękach rodu swoich założycieli (Rafała, Teodora, Teofilii). W drugiej połowie XVII w. tutejsza linia Gorajskich wymarła, a Biłgoraj – jako wciąż miasto prywatne – znalazł się w rękach Szczuków[17]. Sto lat później, w połowie XVIII w. przejęli go z kolei Potoccy, dla których stał się tylko jednym z wielu ośrodków należących ich do rosnącej, magnackiej fortuny[18].

Od momentu powstania Biłgoraj był miastem, którego rola handlowa i rzemieślnicza systematycznie się zwiększała. Odbiciem tego było powstawanie cechów, m.in. zbiorowego rzemiosł różnych (w 1628), kuśnierskiego (w 1648), szewskiego, sitarskiego (przed 1693) i tkackiego, a także rosnąca liczba jarmarków (początkowo określona jako cztery rocznie, w 1693 została zwiększona do ośmiu). Poza jarmarkami w Biłgoraju odbywały się cotygodniowe targi, których tradycyjnym dniem od XVII w. był czwartek. Z miasta eksportowano m.in. piwo biłgorajskie, wyroby kuśniercze, dostarczane przez Puszczę produkty leśne i miód[19]. Centrum życia handlowego – jak w większości miast europejskich – stanowił Rynek.

Rozwój rzemiosła w Biłgoraju od XVII w. zaczął nabierać swojej własnej specyfiki, która stopniowo coraz bardziej odróżniała miasto od innych ośrodków. Było to związane z tym, że gros rzemieślników stanowili ci skupieni wokół dość wąskiej dziedziny, jaką była produkcja sitarska. Co więcej, działalność handlowa sitarzy była prowadzona samodzielnie. Z czasem dziedzina ta stała się zajęciem rodzinnym dla większej części mieszczan, a wokół niej narosły lokalne zwyczaje, tradycje i obrzędy.

Wygaśnięcie rodu Gorajskich wiązał się z zakończeniem roli miasta jako ośrodka reformacji. Symbolem tego był m.in. fakt, że do końca XVII w. przestał istnieć kalwiński zbór, a w jego miejscu powstała pierwsza w mieście świątynia rzymskokatolicka – Kościół Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Swoje piętno w historii miasta zostawił okres wojen trwających w Polsce od połowy wieku XVII. Podczas powstania Chmielnickiego w 1648 kozacy zniszczyli franciszkański klasztor, który od niedawna znajdował się w podbiłgorajskiej, należącej do rodu Zamoyskich wsi Puszcza Solska. W 1652 Biłgoraj stał się miejscem schronienia części ludności Zamościa, w którym wybuchła zaraza. W roku 1660 z kolei miasto i ziemie stanowiące majątek Gorajskich zostało złupione przez własne, polskie wojska koronne. Takie losy były typowe dla ogółu ośrodków miejskich przeżywającej wówczas kryzys Rzeczypospolitej[20]. Poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej Biłgoraja przyniósł spokojniejszy wiek XVIII.

W czasach I Rzeczypospolitej Biłgoraj stanowił ośrodek wielonarodowościowy: dominowali tu Polacy i Żydzi (tym drugim prawo osiedlania się w mieście nadał już Zbigniew Gorajski), ponadto wśród mieszkańców znajdowali się Rusini. W drugiej połowie XVIII mieszkało tu ok. 2,5 tys. osób, dzięki czemu Biłgoraj stanowił dziewiąty największy ośrodek Małopolski – wśród ośmiu większych od niego miast znajdowały się m.in. Kraków (ok. 23,6 tys. mieszkańców), Lublin (ok. 8,6 tys. mieszkańców) i Kraśnik (ok. 3,8 tys. mieszkańców)[21].

Podczas walk konfederacji barskiej Biłgoraj był areną pewnych starć zbrojnych – m.in. w połowie czerwca 1770 zajęte przez wojska rosyjskie miasto stało się celem ataku konfederatów, którym przewodził marsz. Jan Karczewski. Po I rozbiorze Polski miasto zostało chwilowo przyłączone do Cesarstwa Austriackiego, jednak w wyniku korekty granicznej szybko wróciło do Polski. II rozbiór nie wpłynął na sytuację geopolityczną Biłgoraja, a w czasie insurekcji kościuszkowskiej miasto nie odegrało większej roli. Po III rozbiorze i ostatecznym upadku I Rzeczypospolitej miasto zostało ponownie włączone do Austrii i zaczęło stanowić część regionu Galicji.

Zabory[edytuj]

Biłgoraj stanowił część Austrii do czasów napoleońskich: w wyniku wojny z roku 1809 został przyłączony do istniejącego od dwóch lat Księstwa Warszawskiego. Po upadku tego państwa i podjętych w 1815 decyzjach Kongresu wiedeńskiego obszar Biłgorajszczyzny znalazł się na terytorium rosyjskim, w granicach autonomicznego „kongresowego” Królestwa Polskiego. Miasto stanowiło wówczas wciąż własność prywatną: od 1806 należało do byłego szambelana króla Stanisława Augusta, Stanisława Kostki Nowakowskiego. Wtedy Biłgoraj już od jakiegoś czasu stanowił samotną „wyspę” na rozległych terenach Ordynacji Zamojskiej (miasto nigdy nie znalazło się w rękach rodu Zamoyskich).

Podczas powstania listopadowego Biłgoraj nie odegrał większej roli strategicznej; niemniej mieszkańcy aktywnie wspierali wojska powstańcze[22]. Z kolei w trakcie powstania styczniowego okalająca miasto Puszcza Solska stała się bazą działania licznych polskich oddziałów[23]. M.in. 2 września 1863 północne i wschodnie przedmieścia Biłgoraja były areną starcia między Rosjanami a powstańcami dowodzonymi przez płk. Marcina „Lelewela” Borelowskiego i Kajetana „Ćwieka” Cieszkowskiego[24]; dzień później ok. 15 km na wschód od miasta rozegrała się bitwa pod Panasówką. W samym Biłgoraju polskie organizacje konspiracyjne działały jeszcze przed wybuchem tej insurekcji, a w ich szeregach znajdowali się również przedstawiciele miejskiej elity.

Około 1820 Stanisław Kostka Nowakowski wzniósł w Biłgoraju prywatny pałac, którego architektura wzorowana była na warszawskich Łazienkach. Wokół niego powstał romantyczny park i folwark nazwany Rożnówką. Posiadłość Nowakowskiego została zamieniona w centrum krzewienia kultury, organizowano tam np. spotkania wzorowane na dawnych, królewskich „obiadach czwartkowych”. Obiekty te istniały do I wojny światowej, podczas której zostały zniszczone przez wojska rosyjskie; sama Rożnówka z czasem stała się zachodnią częścią miasta[25]. Przestrzenny rozwój Biłgoraja w tym okresie zaznaczył się także budową na jego południowo-wschodniej rubieży nowej dzielnicy Piaski. Powstanie jej łączyło się z wzniesieniem tam rosyjskiego garnizonu wojskowego[26].

O ile pierwsza połowa XIX w. była dla Biłgoraja okresem gospodarczego powodzenia, to od połowy lat 60. tegoż wieku miasto zapadło w kryzys. Widoczny był on zarówno w malejącej roli handlowej ośrodka, jak i jego strukturze demograficznej: w 1865 Biłgoraj był jednym z trzech największych miast guberni lubelskiej, lecz później jego znaczenie stopniowo spadało nawet mimo rosnącej liczby mieszkańców. Fakt ten był zauważalny także w ogólnej prezencji miasta. Większość budynków wciąż budowano z drewna, postęp inwestycji miejskich (brukowania ulic etc.) dokonywał się bardzo wolno. Łączyło się to zarówno z upadkiem tradycyjnego rzemiosła sitarskiego (konkurencję dla niego zaczęli stanowić producenci fabryczni), jak i z niepołączeniem miasta z rozwijającą się siecią kolejową (okoliczność ta, wynikająca z ogólnych decyzji władz carskich[27], sprawiła, że w położonym w środku puszczy Biłgoraju przez cały XIX w. nie powstał żaden przemysł).



    Liczba ludności Biłgoraja w latach 1797–1921.
    Źródło: bilgoraj.lbl.pl, Informator Województwa Lubelskiego z 1925 r.

Po utracie miasta przez Nowakowskich Biłgoraj stał się własnością Rosjanina Waleriana Płatonowa. W 1864 miasto zostało upaństwowione – przestało stanowić własność prywatną – i wyznaczone na siedzibę powiatu w guberni lubelskiej (po jej podziale w 1912 – chełmskiej).

I wojna światowa i II Rzeczpospolita[edytuj]

Okres I wojny światowej zaznaczył się w Biłgoraju tym, że w 1915 miasto zostało ostatecznie opuszczone przez Rosjan. Zostali oni wyparci na wschód po ofensywach armii austro-węgierskiej; od tego czasu ziemie tutejsze znajdowały się w gestii władz austriackich, które prowadziły wobec miasta politykę rabunkową i mocno obciążającą mieszkańców[22]. W latach wojny miasto zostało nawiedzone przez epidemie cholery i tyfusu, według różnych źródeł pociągnęły one za sobą śmierć ok. 2,5 tys. ludzi[28]. Ogólnie z działań wojennych 1914–1918 miasto wyszło z liczbą ludności uszczuploną o połowę.

Odzyskanie niepodległości w 1918 spotkało się z euforycznym przyjęciem wśród mieszkańców, a stacjonujący w Biłgoraju żołnierze austriaccy zostali rozbrojeni przez członków tutejszego oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej[29]. Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 Biłgoraj nie znalazł się bezpośrednio w strefie działań zbrojnych[30].

Wybudowany w latach 20. XX w. gmach elektrowni miejskiej (2009)

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Biłgoraj wciąż stanowił siedzibę powiatu, od tego momentu znajdującego się w województwie lubelskim. Miasto – co wynikało z kryzysu trwającego od połowy XIX w. – w nowy etap historii weszło jako ośrodek silnie zacofany i biedny. Polskie władze podjęły duży wysiłek ukierunkowany na rozwój Biłgoraja: rozpoczęto prace komunalne (m.in. przyspieszono brukowanie ulic i chodników, wybudowano nowy gmach Szpitala Powiatowego), inwestowano w oświatę i kulturę (m.in. zorganizowano i wybudowano nowe placówki szkolne), dokonano elektryfikacji (w drugiej połowie lat 20. wybudowano elektrownię miejską). Doprowadzono do remontu części dróg dojazdowych do Biłgoraja, aczkolwiek te wciąż charakteryzowały się w dużej mierze bardzo złym stanem technicznym. Na rozwój miasta ogromny wpływ miało powstanie połączenia kolejowego, które stanowiła wąskotorowa kolej dojazdowa, wybudowana w latach wojennych. Sukcesywnie zwiększała się też ilość nowej architektury, lecz mimo to wciąż większą część miasta stanowiły dawne domy z drewna. Podjęto próby inwestowania w przemysł, nie zakończone jednak wielkim sukcesem (na mapie miasta zaistniały m.in. cegielnia, zakłady drzewne, młyn i tartaki); powstały za to prywatne firmy i przedsiębiorstwa (m.in. związane z komunikacją autobusową). Mimo trudności w okres II wojny Biłgoraj wszedł już jako względnie ucywilizowane, typowe dla ówczesnej środkowej Polski miasto.

W 1939 Biłgoraj liczył ok. 8,3 tys. mieszkańców, z czego aż 5 tys. stanowili Żydzi, niecałą setkę Ukraińcy, a resztę Polacy[31]; tak więc po 21 latach niepodległości miastu wciąż nie udało się osiągnąć liczby mieszkańców, którą miało przed wybuchem I wojny światowej i trwających podczas niej epidemii.

II wojna światowa[edytuj]

Ruiny wschodniej pierzei biłgorajskiego Rynku, będące pozostałością po wydarzeniach z września 1939 r. W tle widoczny jest spalony Kościół Trójcy Świętej i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
Dawny, nieistniejący już gmach starostwa powiatowego w Biłgoraju na fotografii wykonanej w latach 1939–1944; nad dachem budynku widoczna jest flaga III Rzeszy.
Polacy, mieszkańcy Biłgorajszczyzny wysiedlani ze swoich domów przez niemieckie władze okupacyjne realizujące założenia Generalnego Planu Wschodniego.

Wojna obronna Polski w 1939 stała się zagładą dla dawnego Biłgoraja. W wyniku działań wojennych miasto było dwukrotnie bombardowane (8 i 14 września)[32], a jego drewniana zabudowa stała się areną ogromnego pożaru wywołanego przez niemieckich dywersantów (11 września)[33]. W dniach 15 i 16 września miała miejsce Bitwa o Biłgoraj, w czasie której polskie jednostki[34], cofające się w kierunku Tomaszowa Lubelskiego[35], prowadziły działania mające zapobiec zajęciu miasta przez Niemców. W takcie walk niektóre dzielnice przechodziły z rąk do rąk, a reszki zabudowy zostały objęte dalszymi pożarami. Efektem tego było zupełne zrujnowanie Biłgoraja (zagładzie uległo ok. 80% zabudowy). W Śródmieściu ocalały tylko kościoły (też częściowo spalone) i kilka murowanych budynków; powszechnie uznaje się, że w 1939 Biłgoraj był najbardziej zniszczonym miastem województwa.

Hitlerowcy zajęli Biłgoraj dopiero 17 września. 28 września przekazali oni miasto wojsko radzieckim (według ustaleń paktu Ribbentropp-Mołotow Biłgorajszczyzna miała zostać wcielona do ZSRR). W następstwie korekty granic kilka dni później Sowieci na powrót oddali miasto Niemcom, którzy wyznaczyli je na siedzibę powiatu w Generalnym Gubernatorstwie. Hitlerowcy ulokowali tu m.in. garnizon Wehrmachtu, komendy Gestapo, policji kryminalnej Kripo, Schupo i innych jednostek specjalnych.

Okres niemieckiej okupacji w Biłgoraju był – podobnie jak we wszystkich miastach Polski – czasem terroru wymierzonego w ludność, tutaj szczególnie polską i żydowską. Po katastrofie z września 1939 ogromna część mieszkańców była pozbawiona domów. Centrum miasta – po uprzątnięciu gruzów – stanowiło pustą, zrujnowaną przestrzeń. Na ulicach odbywały się „łapanki” i egzekucje. We wschodniej części Biłgoraja wiosną 1940 hitlerowcy zorganizowali żydowskie getto. Jego mieszkańców zmuszano do ciężkich i upokarzających prac na terenie miasta; padali oni też ofiarami masowych, publicznych egzekucji, w trakcie których okupanci potrafili zabić nawet kilkaset osób[36]. Funkcjonowało ono do listopada 1942; Żydzi, którzy nie zginęli w egzekucjach na terenie miasta i getta, zostali wywiezieni do innych miejscowości oraz obozu zagłady w niedalekim Bełżcu.

Biłgoraj znalazł się na obszarze objętym Generalnym Planem Wschodnim; region tutejszy w zamyśle niemieckich władz miał zostać pozbawiony ludności polskiej i jako pierwszy w okupowanej Polsce stać się terenem osadnictwa czysto niemieckiego.

 Osobny artykuł: Generalny Plan Wschodni.

Biłgorajszczyzna – a w szczególności obszar Puszczy Solskiej – stała się terenem bardzo silnej koncentracji oddziałów ruchu oporu. Funkcjonowały tu głównie jednostki Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich oraz Armii Ludowej, których działalność utrudniała hitlerowcom funkcjonowanie w stopniu rzadko spotkanym w skali Europy. Dochodziło do sytuacji, w których Niemcy byli w mieście zamknięci – komunikację z innymi rejonami utrzymywali dzięki organizowaniu silnie bronionych konwojów, które poprzez lasy dojeżdżały do Biłgoraja; według niektórych źródeł bywali zmuszeni nawet do utrzymywania z miastem komunikacji lotniczej[37].

 Zobacz też: Powstanie zamojskie.

Na obszarze miasta dochodziło do akcji dywersyjnych, które odbijały się szerokim echem w kraju; były nimi m.in. udane ataki polskich partyzantów na biłgorajskie więzienie w 1943[38]. W 1944 w bezpośrednim sąsiedztwie Biłgoraja odbyły się dwie największe bitwy w dziejach polskiego podziemia antyhitlerowskiego – na Porytowym Wzgórzu i pod Osuchami. Po drugiej z nich Niemcy utworzyli w Biłgoraju przejściowy obóz jeniecki, a na Rapach w lipcu 1944 zamordowali ponad sześćdziesięciu pojmanych partyzantów.

Biłgoraj został wyzwolony spod okupacji niemieckiej po krótkotrwałych walkach 24 lipca 1944; przejęły go wojska sowieckie 3 Armii Gwardii. W akcji brał też udział radziecki oddział partyzancki pod dowództwem Grigorija Kowalowa. Z wojny miasto wyszło zupełnie zniszczone i pozbawione około połowy ludności.

Polska Rzeczpospolita Ludowa i III Rzeczpospolita[edytuj]

Zakończenie walk z Niemcami na terenie Biłgorajszczyzny wiązało się z konfliktem o władzę między polskimi partyzantami, lojalnymi wobec rządu RP na uchodźstwie, a komunistami przybyłymi z wojskami radzieckimi. Ci pierwsi w lipcu utworzyli w mieście Delegaturę Rządu, własne służby porządkowe i wkroczyli do Biłgoraja, organizując jednocześnie uroczystą defiladę. Stan taki nie mógł utrzymywać się długo; wobec nowej sytuacji międzynarodowej Polski Biłgoraj – jak i obszar całego państwa – znalazł się w gestii władz komunistycznych. Reakcją na to była działalność oddziałów żołnierzy wyklętych; antykomunistyczne jednostki m.in. dokonały zbrojnych ataków na komendę Milicji Obywatelskiej w maju i czerwcu 1945.

Stojący przy ul. Kościuszki pomnik Józefa Dechnika, komunistycznego działacza, który położył duże zasługi w powojennej odbudowie Biłgoraja. Fotografia z 2009 r.

Druga połowa lat 40. oraz lata 50. i 60. XX wieku upłynęły pod znakiem odbudowy miasta ze zniszczeń wojennych. W miejscu starej architektury drewnianej powstała nowa zabudowa mieszkalna i usługowa; m.in. w 1966 oddano do użytku modernistyczny Ratusz. Rozbudowę miasta kontynuowano w latach 70.; czas ten wiązał się także ze znacznym uprzemysłowieniem Biłgoraja, zamienionego w duży ośrodek głównie przemysłu lekkiego. Wówczas powstały także normalno- oraz szerokotorowe, obecne połączenia kolejowe miasta. W Biłgoraju wybudowano wtedy także pierwszą w Polsce „Wioskę Dziecięcą SOS”, co było głośnym wydarzeniem w skali europejskiej. Znaczna część inwestycji była związana z aktywną działalnością Józefa Dechnika, komunistycznego polityka, współpracownika Edwarda Gierka.

 Zobacz więcej w artykule Biłgoraj, w sekcji Przemysł.
 Zobacz więcej w artykule Biłgoraj, w sekcji Infrastruktura i transport.

Do lat 70. Biłgoraj wciąż stanowił siedzibę powiatu w województwie lubelskim. W trakcie planowania reformy administracyjnej 1975 rozważano ulokowanie w nim siedziby nowego województwa. Mimo szybkiego rozwoju Biłgoraja i jego znaczenia przemysłowego na siedzibę nowej jednostki wybrano zabytkowy Zamość. Od tego czasu tempo rozbudowy miasta się zwolniło, niemniej Biłgoraj stanowił drugi pod względem wielkości ośrodek miejski województwa zamojskiego. Po reformie administracyjnej 1999 małe województwa – w tym zamojskie – zostały zlikwidowane, a Biłgoraj na powrót stał się miastem powiatowym województwa lubelskiego.

Rok 1978 łączył się z obchodami 400-lecia istnienia Biłgoraja. Przy tej okazji miasto – w uznaniu zasług dokonanych dla państwa polskiego, szczególnie podczas ostatniej wojny – został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Lata powojenne wiązały się z szybkim przyrostem liczby mieszkańców, którego tempo jednak względnie zmniejszyło się po ulokowaniu w Zamościu siedziby województwa. Wyniszczone miasto w 1944 liczyło zaledwie ok. 5 tys. mieszkańców; do 1965 było ich już ok. 10 tys., w 1978 18 tys., a w wiek XXI Biłgoraj wszedł jako ośrodek prawie 30-tysięczny[22]. Zjawisko to łączyło się z przyrostem powierzchni; w latach 50. do Biłgoraja przyłączono wieś Puszcza Solska, w latach 60., 70., 80. i 90. powstały nowe oraz rozbudowały się dotychczas istniejące dzielnice.

Podczas wydarzeń „sierpnia 1980” miały miejsce strajki w części biłgorajskich przedsiębiorstw – wzięły w nich udział załogi Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego Mewa i Zakładów Przemysłu Metalowego. W tym też roku na terenie miasta zaczęły funkcjonować pierwsze komórki NSZZ „Solidarność”. Swoje piętno w Biłgoraju odcisnął stan wojenny 1981–1983: władze internowały część działaczy opozycyjnych, teren miasta stał się obszarem kolportażu antykomunistycznych gazet i ulotek, w niektórych zakładach ponownie organizowano strajki. Głośną akcją była próba zorganizowania strajku przez 120 pracowników Biłgorajskich Zakładów Naprawy Samochodów[39].

Przemiany gospodarcze transformacji ustrojowej 1989 wiązały się z przeobrażeniami w przemysłowym i usługowym profilu miasta. W latach 90. XX w. Biłgoraj – mimo upadku części przedsiębiorstw – nie został objęty falą bezrobocia, a dzięki udanym inwestycjom w nowe zakłady przemysłowe uchodził za jedno z najprężniej rozwijających się miast Lubelszczyzny. Z kolei drugie dziesięciolecie XXI w. zaznaczyło się licznymi inwestycjami w gospodarkę mieszkalną oraz w remonty infrastruktury miejskiej; jednocześnie charakteryzuje się – jak w prawie wszystkich miastach kraju – znacznym zwolnieniem przyrostu liczby mieszkańców.

 Zobacz więcej w artykule Biłgoraj, w sekcji Gospodarka.
 Zobacz więcej w artykule Biłgoraj, w sekcji Demografia.

Folklor, sztuka ludowa[edytuj]

Mężczyzna w stroju biłgorajskim (2008)
Kobiety w stroju biłgorajskim (2008)
 Osobny artykuł: Suka biłgorajska.

Miasto Biłgoraj oraz jego okolice do XIX w. charakteryzowały się wysoko rozwiniętą kulturą i sztuką ludową[potrzebny przypis]. Biłgoraj, pomimo tego, że był jednym z najważniejszych ośrodków miejskich w tej części kraju[potrzebny przypis], aż do okresu międzywojennego był miastem stosunkowo biednym i zacofanym. Położony w Puszczy Solskiej miał słabe połączenia komunikacyjne z innymi miastami. Sprzyjało to tradycjom ludowym, które z tego powodu nie były wypierane przez nowe kierunki i style.

Biłgoraj dał nazwę oryginalnemu ludowemu instrumentowi muzycznemu tzw. suce biłgorajskiej. Instrument ten będący archaiczną formą skrzypiec był jeszcze w użyciu w XIX wieku w okolicach Biłgoraja. Został on zrekonstruowany w XX wieku na podstawie akwareli Wojciecha Gersona z (1895) m.in. przez lutników Zbigniewa Butryna z Janowa Lubelskiego i Andrzeja Kuczkowskiego z Warszawy[40].

Charakterystyczne dla kultury okolic Biłgoraja były domy „typu biłgorajskiego” – drewniane, kryte gontem lub słomą, o konstrukcji zrębowej, budowane na „obłap” lub „w rybi ogon”. Do dziś w mieście można spotkać wiele takich budynków, najlepiej znanym przykładem jest skansen „zagroda sitarska”.

Charakterystyczne, tak dla Biłgoraja, jak i całego Roztocza, są liczne kapliczki i krzyże przydrożne. W mieście znajduje się takich kilkanaście (patrz sekcja „Zabytki i atrakcje turystyczne”), wiele jest budowanych także współcześnie.

Do XIX w. w Biłgoraju produkowane było słynne w całym kraju zielone piwo biłgorajskie, ponoć jeden z ulubionych napojów królowej Marysieńki Sobieskiej[potrzebny przypis]. Niestety, w późniejszych latach zaginął przepis, według którego produkowano ten trunek. Najbardziej znanymi tradycyjnymi produktami z Biłgoraja jest „piróg biłgorajski”, robiony z kaszy gryczanej, sera i ziemniaków oraz „żurawinówka biłgorajska” – mocny, tradycyjny alkohol wyrabiany ze spirytusu, cukru oraz zbieranych późną jesienią żurawin.

Do folkloru biłgorajskiego nawiązuje nagrany przez Grzegorza Ciechowskiego (jako Grzegorza z Ciechowa) utwór „Piejo kury piejo” z płyty ojDADAna zawierający wysamplowany fragment autorskiej przyśpiewki w wykonaniu śpiewaczki ludowej Anny Malec (tekst: „Piejo kury piejo, Ni majo koguta. Oj, ładna to jest ładna, biłgorajsko nuta”). Teledysk do piosenki Ciechowskiego wyreżyserował Jan Jakub Kolski.

Strój biłgorajsko-tarnogrodzki[edytuj]

Do początku XX w. w okolicach Biłgoraja był noszony charakterystyczny strój biłgorajsko-tarnogrodzki. Uważany jest za jeden z najbardziej zbliżonych do dawnych strojów słowiańskich.

Na strój męski składała się koszula, spodnie, parcianka (ubiór wierzchni noszony w lecie), brązowa sukmana (ubiór reprezentacyjny) i charakterystyczny pas. Do tego dochodziła gamerka, czyli charakterystyczna, noszona do sukmany czapka. Miała kwadratowe denko, nie posiadała daszka. Denko było opasane sznurkiem, który w jego rogach tworzył pompony.

Strój kobiecy był bardzo ozdobny. Składały się na niego haftowana koszula, spódnica, sukmana (rzadko używana, również jako ubiór reprezentacyjny) lub ozdobny żupanik. Do tego dochodziły korale, które posiadała prawie każda kobieta. Były przekazywane z pokolenia na pokolenie, tradycja ta jest kultywowana do dziś.

„Żałosne” i „radosne”[edytuj]

Biłgoraj był miastem typowo rzemieślniczym. Najważniejszą dziedziną rzemiosła było sitarstwo. Sita z Biłgoraja były sprzedawane w wielu krajach Europy i Azji. Wiązało się to z koniecznością wyjazdów sitarzy poza kraj, gdzie handlowali swoimi produktami. Jeden taki wyjazd trwał około jednego roku, po czym po powrocie do domu sitarze przebywali w Biłgoraju również około roku.

Z wyjazdami sitarzy wiązała się tradycja, związana z żegnaniem ich oraz powitaniem po powrocie.

„Żałosne”, czyli obrzęd pożegnania sitarzy polegał na wspólnym spotkaniu wyjeżdżających oraz ich rodzin, podczas którego rozmawiano i bawiono się. Następnego dnia sitarze wyjeżdżali z miasta, czemu towarzyszyli wszyscy mieszkańcy. Przy figurze św. Jana Nepomucena (patrona biłgorajskich sitarzy, figura znajduje się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Zamojskiej i Łąkowej) następowało huczne pożegnanie. Podobnie wyglądało powitanie wracających, które nazywane było „Radosne”.

Obecnie, co dwa lata, w mieście urządzane jest wielkie widowisko plenerowe, inscenizujące „żałosne” i „radosne”[41].

Innym faktem związanym z sitarstwem było używanie przez nich tajnego języka, znanego tylko im. Pomagał im się on porozumiewać podczas wyjazdów z handlowych, wtedy gdy nie chcieli być zrozumiani przez innych. Niestety, ilość wyrażeń jest nieokreślona, gdyż sitarze wymarli – znane jest jedynie kilkadziesiąt słów.

Gospodarka[edytuj]

Siedziba firmy meblarskiej Black Red White i jedna z hal produkcyjnych (2015)
Hipermarket „Kaufland” (2014)
Komenda powiatowa PSP (2013)
Szpital w Biłgoraju (2014)

Przemysł[edytuj]

Okres zaborów i dwudziestolecia międzywojennego nie pozostawił w Biłgoraju przedsiębiorstw przemysłowych mających względnie istotne znaczenie. Charakter miasta w tej dziedzinie został zdeterminowany dopiero w latach 60. i 70. XX wieku, kiedy ulokowano tu pierwsze w historii, duże, państwowe zakłady. Były to takie przedsiębiorstwa, jak – przykładowo – „Mewa” i „Bitra” (jedne z największych w kraju ośrodków dziewiarstwa), Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Budowlane, Zakłady Naprawy Taboru Kolejowego, Przedsiębiorstwo Budownictwa Kolejowo-Drogowego (wyrosłe z Powiatowego Zarządu Dróg Lokalnych), a także spółdzielnie pracy koncentrujące się na tradycyjnym dla Biłgoraja rzemioślewłosiankarstwie i sitarstwie.

Znaczne przeobrażenia w przemysłowym ustroju Biłgoraja – podobnie jak w przypadku większości polskich miast – przyniosła transformacja ustrojowa 1989 roku. Część państwowych przedsiębiorstw upadła; dotyczyło to m.in. zakładów kolejowych i drogowych. Pozostałe przeszły rozmaite przekształcenia prawo-własnościowe i rozpoczęły działalność w systemie wolnorynkowym. Ponadto Biłgoraj stał się miejscem prób rozwijania nowych, prywatnych firm, a także lokalizacją dla inwestycji zagranicznych.

W chwili obecnej Biłgoraj jest jednym z głównych ośrodków przemysłowych województwa lubelskiego, aczkolwiek największy przyrost nowych inwestycji był charakterystyczny dla lat 90. XX wieku i początków pierwszego dziesięciolecia wieku XXI. Miasto koncentruje przedsiębiorstwa pracujące głównie w zakresie przemysłu lekkiego, spożywczego i drzewnego. Najbardziej rozpoznawalne przedsiębiorstwa, których kapitał jest tu ulokowany, to:

  • Black Red White S.A., największa polska firma produkująca meble, założona w latach 90. XX wieku, w Biłgoraju mająca swoją siedzibę i jedne z głównych hal produkcyjno-magazynowych.
  • Ambra S.A., polska firma winiarska założona w latach 90. XX wieku i obecnie mająca swoją siedzibę w Warszawie; w Woli Dużej na wschodnich przedmieściach Biłgoraja znajdują się jej hale produkcyjne, gdzie rozlewane są takie marki napojów alkoholowych, jak np. Cydr Lubelski, Dorato, Cin&Cin, Michelangelo, Fresco i El Sol.
  • Mewa S.A. – zlokalizowana w Biłgoraju polska firma będąca pozostałością dawnych biłgorajskich zakładów dziewiarskich, obecnie przekształcana w przedsiębiorstwo projektowo-handlowe[42]
  • POL-SKONE Sp. z o.o., założona w latach 90. XX wieku polska firma tworząca drewniane okna i drzwi, w Biłgoraju mająca jeden ze swoich trzech zakładów produkcyjnych..
  • Model Opakowania Sp. z o.o., założona w XIX wieku szwajcarska firma produkująca opakowania z tektury, od roku 1998 mająca w Biłgoraju jeden ze swoich kilkunastu (w tym dwóch zlokalizowanych w Polsce) zakładów produkcyjnych.
  • Mostostal-Met Sp. z o.o., polska firma produkująca w Biłgoraju wyroby łańcuchowe, druciane i metalowe, będąca przekształceniem dawnych, założonych w 1962 biłgorajskich Zakładów Przemysłu Metalowego „Polmetal”.

Ponadto Biłgoraj skupia inne, mniejsze przedsiębiorstwa o produkcyjno-handlowym profilu działalności. W chwili obecnej na zaawansowanym etapie znajdują się działania formalne związane z planami budowy na terenie miasta elektrociepłowni opalanej biomasą, którą uruchomić zamierza (według wstępnych szacunków w roku 2018[43]) norweska firma TergoPower. W roku 2012 regionalne media nagłaśniały informacje, jakoby swoje zakłady produkcyjne w Biłgoraju chciała też otworzyć szwedzka korporacja IKEA[44], aczkolwiek władze samorządowe twierdziły, że firma ta nie prowadziła z nimi rozmów w tej sprawie[45].

Handel i usługi[edytuj]

Miasto jest istotnym ośrodkiem usługowym w skali regionu. Istnieje tu rozwinięta sieć handlowa, obejmująca kilka supermarketów (Kaufland, Tesco, Stokrotka, Mila), dyskontów spożywczych (Biedronka, Lidl, Aldik), domów handlowych, kilkadziesiąt sklepów – spożywczych, wielobranżowych, przemysłowych i specjalistycznych. Działa tu ok. 10 stacji paliw.

Biłgoraj stanowi także ośrodek działalności przedsiębiorstw usługowych czy specjalistycznych. Ważną rolę odgrywają także znajdujące się w mieście banki.

Większość obiektów usługowych jest zlokalizowana wzdłuż niektórych głównych ulic miasta – Kościuszki, Nadstawnej, Komorowskiego, Bohaterów Monte Cassino.

Gospodarka komunalna[edytuj]

Główne ujęcie wody pitnej w Biłgoraju znajduje się przy ul. Targowej. Przy ul. Krzeszowskiej, w południowej części miasta zlokalizowana jest mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków oraz ciepłownia (jedna z najnowocześniejszych w Europie). Przy ul. Łąkowej znajduje się baza Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej.

W miejscowości Korczów, kilka kilometrów na południe od granic Biłgoraja znajduje się miejskie wysypisko śmieci.

Służba zdrowia[edytuj]

W Biłgoraju znajduje się jeden szpital, obsługujący mieszkańców powiatu. Zlokalizowany jest on pomiędzy ulicami Pojaska, Armii Kraków, Kościuszki i Skłodowskiej. Przy ul. Bartoszewskiego znajduje się Stacja Pogotowia Ratunkowego; ponadto w mieście działa kilkanaście przychodni zdrowia oraz kilkanaście aptek.

Oświata i wychowanie[edytuj]

Szkoła Podstawowa nr 5 (2015)
Jeden z budynków „Wioski dziecięcej SOS” (2009)

W mieście funkcjonują 4 przedszkola, 4 szkoły podstawowe i 4 gimnazja. Wyższy szczebel oświaty reprezentują szkół ponadgimnazjalne, do których należą 4 licea profilowane, 4 licea ogólnokształcące, 4 szkoły zawodowe i 10 techników.

Część z placówek oświatowych jest zgrupowana w zespoły szkół:

  • Zespół Szkół Ogólnokształcących,
  • Zespół Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących im. Józefa Dechnika,
  • Regionalne Centrum Edukacji Zawodowej,
  • Zespół Szkół Leśnych,
  • Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących.

Inne placówki oświaty znajdujące się w Biłgoraju to m.in. Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Papieża Jana Pawła II, Państwowa Szkoła Muzyczna, Policealne Studium Leśne, placówki dla dorosłych – Szkoła Policealna Leśna i Liceum Ogólnokształcące. Do tego dochodzą szkoły i placówki prywatne, takie jak np. Centrum Usług Szkoleniowych „Lider”, Szkoła Języków Obcych „LektoR” i Ośrodek Doradztwa i Szkoleń BARR.

W mieście znajdują się ponadto 2 szkoły wyższe, są to Filia Uniwersytetu im. Marii-Curie Skłodowskiej i Kolegium Pracowników Służb Społecznych.

Do placówek wychowawczych znajdujących się w mieście zaliczają się dwa żłobki i jedna z czterech w kraju „Wiosek Dziecięcych SOS” – osiedle domków jednorodzinnych dla rodzin zastępczych. Została ona założona w latach 80. jako pierwsza w Polsce.

Infrastruktura i transport[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ulice i place Biłgoraja.

Transport drogowy[edytuj]

Biłgoraj jest miastem położonym na uboczu głównych szlaków i węzłów tranzytowych kraju. Wpływ na to ma jego lokalizacja (centrum Puszczy Solskiej) i uwarunkowania historyczne (w czasach zaborów miasto leżało na pograniczu Cesarstwa Rosyjskiego, co skutkowało unikaniem budowy głównych tras komunikacyjnych i potrzebujących ich zakładów przemysłowych).

Obecnie najważniejsze dla miasta są dwie krzyżujące się w nim trasy drogowe:

Władze miejskie oraz wojewódzkie od lat czynią starania, aby pierwsza z wymienionych wyżej dróg uzyskała kategorię drogi krajowej, aczkolwiek ewentualna realizacja tego planu jest uzależniona m.in. od stopnia wyremontowania trasy.

Biłgoraj jest też docelowym punktem komunikacyjnym dla drogi wojewódzkiej nr 853, której bieg rozpoczyna się na jego południowych przedmieściach w wiosce Majdan Nowy, a kończy w Tomaszowie Lubelskim. Miasto stanowi także węzeł dróg powiatowych, które stanowią dojazd do pobliskich wiosek.

Najbliższą Biłgorajowi drogą krajową obecnie jest trasa nr 74 (przebiega ona przez położoną 16km na północ miejscowość Frampol); najbliższą autostradę stanowi natomiast A4, oddalona o ok. 60km na południe.

Transport kolejowy[edytuj]

Widok na torowiska Linii Hutniczej Szerokotorowej i linii kolejowej nr 66 z wiaduktu przy Al. Jana Pawła II. (2015)

Pierwsze połączenie kolejowe w Biłgoraju powstało na przełomie lat 1914 i 1915. Stanowiła je linia wąskotorowa, której stworzenie było wypadkową działań inwestycyjnych Ordynacji Zamojskiej i potrzeb armii rosyjskiej związanych z wybuchem I wojny światowej. Kolej ta łączyła też inne, niemające dostępu do połączenia normalnotorowego miejscowości (m.in. Zwierzyniec, Szczebrzeszyn i Zamość), a jej punkt styku z siecią ogólnokrajową znajdował się w Chełmie. W tym samym roku 1915, podczas wycofywania się przed naporem wojsk austriackich, Rosjanie rozmontowali opisaną kolejkę.

W roku 1916 Austriacy podjęli decyzję o odbudowie sieci kolejowej w regionie. Od roku 1917 Biłgoraj posiadał nowe, ponownie wąskotorowe połączenie, które biegło na wschód do oddalonego o 20km Zwierzyńca; tam łączyło się ono z nowo powstałą, normalnotorową trasą HrebenneRejowiec (obecnie w nomenklaturze PKP PLK oznaczaną jako linia kolejowa nr 69). Linia ta miała prześwit szyn równy 600 mm i do roku 1971 stanowiła dla Biłgoraja zasadnicze połączenie kolejowe. W czasach między- i powojennych podejmowano próby rozszerzenia zasięgu tej trasy, jednakże nie przyniosły one trwałych efektów; jedyną stałą jej modyfikacją było przekucie w roku 1964 na rozstaw torowy równy 750 mm. Stacji kolejowa znajdowała się w ówcześnie południowo-wschodniej części miasta, w miejscu, gdzie obecnie zlokalizowany jest dworzec autobusowy.

 Osobny artykuł: Biłgoraj Wąskotorowy.

W chwili obecnej przez Biłgoraj przebiegają dwie niezależne trasy kolejowe położone równolegle na jednym szlaku. Pierwsza to tzw. Linia Hutnicza Szerokotorowa, stanowiąca połączenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego z polsko-ukraińskim przejściem granicznym w Hrubieszowie. Jest to linia o prześwicie torowym 1520 mm, czyli takim, jaki obowiązuje za wschodnią granicą Polski; charakter przewozów na niej jest ściśle towarowy. Druga to normalnotorowa linia kolejowa nr 66, biegnąca na zachód do Stalowej Woli i na wschód do Zwierzyńca. Odbywają się na niej drugorzędne przewozy towarowe i pasażerskie. Obie te trasy zostały wybudowane w latach 70. XX wieku i na terenie Biłgoraja obejmuje je jedna, główna stacja z dworcem.

 Osobny artykuł: Biłgoraj (stacja kolejowa).

Układ urbanistyczny i infrastruktura komunikacyjna[edytuj]

Nocny widok na Obwodnicę Północną w Biłgoraju. Wyprowadza ona ruch tranzytowy drogi wojewódzkiej nr 858 poza centrum; nie omija jednak samego miasta, a raczej biegnie przez jego mniej zurbanizowane tereny (2015)

Skupisko zabudowy miasta ma podzielony charakter i jest rozbite przez płynącą w kierunku południowo-zachodnim Białą Ładę oraz nadrzeczne łąki. Na lewym (wschodnim) brzegu rzeki znajduje się właściwa, większa część Biłgoraja, której urbanistycznym kręgosłupem są dwie, ciągnące się południkowo arterie o długości ok. 2,5km – ul. Generała Tadeusza Kościuszki i ul. Długa/Bohaterów Monte Cassino. Łączą one Śródmieście i Puszczę Solską; pierwsza z nich wraz z ulicami przyległymi koncentruje wokół siebie zasadnicze centrum handlowo-usługowo-administracyjne miasta.

Układ ulic samego Śródmieścia ma charakter otwarty i jest praktycznie niezmieniony w porównaniu do stanu z początku istnienia miasta.

Samochodowy ruch tranzytowy z obu dróg wojewódzkich dzięki odpowiedniemu układowi ulic omija ścisłe centrum Biłgoraja. Nie istnieje tu jednak pełna obwodnica pozamiejska, a jedynie trasy (Al. Jana Pawła II i Obwodnica Północna) będące de facto średnicowymi (miejskimi i śródmiejskimi).

Publiczny transport zbiorowy[edytuj]

Głównymi centrami transportu publicznego w Biłgoraju są dworzec autobusowy należący do firmy PKS Biłgoraj Sp. z o.o., dworzec autobusowy obsługujący pozostałych przewoźników (oba przy ul. Bohaterów Monte Cassino), dworzec kolejowy (przy ul. Dworcowej i Bojarskiej), przystanki autobusowe oraz kilka niezależnych postojów TAXI.

Miasto nie posiada zinstytucjonalizowanej komunikacji miejskiej, taka funkcjonowała od lat 60. do 90. XX wieku. Poruszanie się w obrębie miasta umożliwiają autobusy wyjeżdżające na dalsze trasy oraz taksówki, które częściowo funkcjonują w ramach Radio TAXI.

Od kilku lat przez Biłgoraj przejeżdża tylko jeden pociąg osobowy dziennie, obecnie jest to skład PKP Intercity Siemiradzki poruszający się na trasie ZamośćPoznań.

Najbliższe Biłgorajowi porty lotnicze to Lublin-Świdnik, oddalony o ok. 105 km (licząc wzdłuż DW835) oraz Rzeszów-Jasionka, oddalony o ok. 110 km (licząc wzdłuż DW835 i DK4).

Na terenie miasta – głównie wzdłuż ważniejszych ulic – jest dostępnych kilkanaście kilometrów dróg rowerowych, z których większość stanowi ciągi pieszo-jezdne.

Turystyka[edytuj]

Miasto jest siedzibą lokalnego oddziału PTTK. Informacji można zasięgnąć w punkcie informacji turystycznej przy ul. Kościuszki (w budynku dawnej Szkoły Podstawowej nr 2).

Zabytki i atrakcje turystyczne[edytuj]

Biłgoraj jest dobrą bazą wypadową na Roztocze i Puszczę Solską, co sprawia, że każdego roku miasto jest odwiedzane przez bardzo licznych turystów. W granicach osiedla Bojary znajduje się zalew rekreacyjny.

Muzea, skanseny[edytuj]

W Biłgoraju działa Muzeum Ziemi Biłgorajskiej, będące powiatową jednostką organizacyjną. Jego oddziałem jest położony w centrum skansen „Zagroda Sitarska”, w którym znajduje się budynek mieszkalny, stajnia, wozownia, pełne wyposażenie chałupy sitarza biłgorajskiego z początku XIX w.

Architektura[edytuj]

Główne zabytki natury architektonicznej w mieście to 3 zabytkowe kościoły:

Inne zabytkowe obiekty architektoniczne to m.in.

  • dworek z początku XX w., dawniej siedziba magistratu – ul. Kościuszki 28
  • murowany dom z 1920 r. – ul. Długa 1
  • murowany dom z lat 20. XX w., dawniej bank – ul. Kościuszki 67
  • murowany dom z 1930 – ul. Kościuszki 82
  • murowany dom z 1931 – ul. Kościuszki 84
  • XIX-wieczny gmach, obecnie siedziba Starostwa Powiatowego – ul. Kościuszki 87

Ponadto w centrum miasta znajduje się wiele drewnianych domów z XIX i XX w. – obecnie dużo z nich pełni funkcje usługowe.

Do 1939 przy Rynku znajdowała się zabytkowa zabudowa drewniana i murowana, m.in. domy „typu biłgorajskiego” z podcieniami. Obiekty te zostały zniszczone podczas bombardowań i pożarów miasta.

Miejsca pamięci[edytuj]

Pomnik bohaterów powstania listopadowego (2014)

W mieście znajduje się 12 pomników:

  • Krzyż w miejscu egzekucji 63 partyzantów na Rapach – Droga Straceń
  • Krzyż poświęcony ofiarom UB i NKWD – ul. Poprzeczna, za budynkiem Urzędu Gminy, dawnej siedzibie Urzędu Bezpieczeństwa
  • Krzyż Katyński upamiętniający polskich oficerów zamordowanych przez NKWD – cmentarz przy ul. Lubelskiej
  • Obelisk poświęcony poległym żołnierzom polskim walczącym o Biłgoraj w 1939 r.
  • Obelisk poświęcony żołnierzom AK i BCh – Park Solidarności
  • Pomnik Józefa Dechnika – ul. Kościuszki
  • Pomnik powstańców listopadowych – ul. Zamojska
  • Pomnik patriotów polskich straconych w latach 1939–1944 – ul. Zamojska
  • Płyta ku czci Jana Henryka Dąbrowskiego upamiętniająca jego pobyt w mieście – Park Solidarności
  • Pomnik Ignacego Krasickiego – ul. Kościuszki, skwer naprzeciwko kościoła św. Jerzego
  • Pomnik żołnierzy polskich walczących podczas II wojny światowej – Plac Wolności
  • „Pomnik dziękczynienia” za 2000 lat chrześcijaństwa – Plac Wolności

Na budynku, który w latach okupacji niemieckiej był komendą gestapo i policji (skrzyżowanie ul. Kościuszki i Wasilewskiej) znajduje się płyta upamiętniająca polskich partyzantów walczących podczas II wojny światowej. W 1944 była tam przesłuchiwana m.in. łączniczka Armii Krajowej, członkini Szarych Szeregów Wanda Wasilewska ps. „Wacek”, bohaterska uczestniczka polskiego ruchu oporu (zbieżność z imieniem i nazwiskiem znanej działaczki komunistycznej przypadkowa).

Inne obiekty zabytkowe[edytuj]

XIX-wieczna figura św. Jana Nepomucena, patrona biłgorajskich sitarzy (2010)
  • ul. Czerwonego Krzyża – pozostałości zagrody młynarskiej – drewniany dom, spichlerz oraz jaz z mostem na Białej Ładzie
  • ul. Włosiankarska – pozostałości parku dworskiego o charakterze romantycznym wraz z oczkiem wodnym (tzw. „Małpi Gaj”), dawniej znajdowała się tu rezydencja ostatniego właściciela miasta Stanisława Nowakowskiego, ponoć w dworze tym przebywał Napoleon Bonaparte,
  • ul. Krzeszowska – drewniana kapliczka św. Jana Nepomucena
  • ul. Zamojska – XIX-wieczna murowana figura św. Jana Nepomucena (był on patronem biłgorajskich sitarzy)
  • ul. Lubelska – kapliczka z 1917
  • ul. Moniuszki – kapliczka z 1917

Baza noclegowa[edytuj]

W Biłgoraju turystom swoje usługi oferują dwa dwugwiazdkowe hotele – „DoDo” i „DB 2000”. Poza nimi znajdują się tu hotel Leśny „Sosna”, hotel PUMiS i hotel „Fantazja” i trzygwiazdkowy hotel „Restauracja Sitarska”

Szlaki turystyczne[edytuj]

Znaki czerwonego i żółtego rowerowego szlaku turystycznego oraz oddziału PTTK Biłgoraj przy ul. Zamojskiej (2009)

Biłgoraj jest węzłem dziewięciu szlaków turystycznych:

Kultura[edytuj]

Biłgorajskie Centrum Kultury (2015)

Najważniejsze z odbywających się w mieście imprez kulturalnych to:

Ważniejsze instytucje kulturalne działające w Biłgoraju to dwa Domy Kultury, kino, Biblioteka Miejska (3 filie), Biblioteka Pedagogiczna.

Ponadto w mieście działa Fundacja „Kresy 2000”, działająca na rzecz kultury i sztuki regionu Biłgoraja. Przy MDK istnieje Zespół Pieśni i Tańca „Tanew”.

W 2002 w Biłgoraju kręcono zdjęcia do filmu „Motór” w reżyserii Wiesława Palucha.

Media[edytuj]

W Biłgoraju działa dwa tygodniki regionalne „NOWa gazeta biłgorajska” oraz „Gazeta Biłgorajska NIEBIESKA”. Samorząd miasta wydaje gazetę „Tanew” i prowadzi Biłgorajską Telewizję Kablową (BTK).

Religia[edytuj]

Kościół pw. św. Jerzego, dawna cerkiew greckokatolicka (2006)
Współczesna cerkiew prawosławna (2014)

Pod względem organizacji Kościoła Rzymskokatolickiego Biłgoraj leży na terenie metropolii przemyskiej, diecezji zamojsko-lubaczowskiej i jest siedzibą dwóch dekanatów: Biłgoraj Północny i Biłgoraj Południowy.

W mieście istnieje 5 świątyń rzymskokatolickich, są to:

Inne obiekty wyznaniowe na terenie miasta to:

Dawniej w Biłgoraju istniała cerkiew unicka, synagoga (w miejscu dzisiejszego skrzyżowania ul. Lubelskiej i Nadstawnej) i zbór kalwiński (w miejscu dzisiejszego kościoła pw. WNMP).

 Z tym tematem związana jest kategoria: Świątynie Biłgoraja.

Według podań, w miejscu gdzie dziś znajduje się kościół pw. św. Marii Magdaleny miało miejsce jej objawienie. Dziś to miejsce jest celem pielgrzymek.

Cmentarz rzymskokatolicki w Biłgoraju (ul. Lubelska) (2013)

Na terenie miasta znajduje się 5 cmentarzy:

  • Lapidarium sztuki cmentarnej przy ul. Lubelskiej – niedawno odbudowany ze stanu dewastacji. W ossuarium zachowane są groby, napisy nagrobne z XVIII-XIX w.
  • Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lubelskiej – największy w Biłgoraju, założony w drugiej połowie XIX w. Obecnie nieczynny, liczne zabytkowe nagrobki z XIX i XX w., groby zasłużonych Biłgorajan, kwatery żołnierzy z czasów I i II wojny światowej; liczne drzewa – pomniki przyrody, dwie zabytkowe bramy z XIX w. Prawdopodobnie dawniej w tym miejscu znajdowało się grodzisko.
  • Cmentarz rzymskokatolicki przy Al. Jana Pawła II – założony w pierwszej połowie XIX w., liczne zabytkowe nagrobki i kapliczki z XIX i XX w. kwatera żołnierzy z września 1939 r.
  • Cmentarz rzymskokatolicki przy Trakcie Janowskim
  • Cmentarz żydowski przy ul. Konopnickiej – założony w XIX w., pomnik zamordowanych Żydów z Biłgoraja i okolic; liczne zabytkowe nagrobki.

Dawniej w Biłgoraju istniały jeszcze dwa inne cmentarze żydowskie. Lokalizacja pierwszego nie jest znana, drugi znajdował się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Długiej z ul. Partyzantów. Został on zdewastowany przez hitlerowców, a macewy zostały użyte do budowy dróg. (Zobacz: Stary cmentarz żydowski w Biłgoraju)

 Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze Biłgoraja.

Pod względem wyznaniowym ludność Biłgoraja do pierwszej połowy XX w. była bardzo zróżnicowana. Największy odsetek mieszkańców miasta stanowili Żydzi i katolicy; ponadto żyło tu wielu unitów, prawosławnych i protestantów.

Żydzi biłgorajscy[edytuj]

Liczba Żydów zamieszkujących Biłgoraj
Lata Żydzi Pozostali Razem
1778 418 2408 2826
1860 2070 3364 5434
1890 3430 4714 8144
1914 5595 5578 11 173

Do II wojny światowej ok. połowy mieszkańców Biłgoraja stanowili Żydzi. Trudnili się głównie handlem – do nich należała większość sklepów istniejących w mieście. Nieliczni zajmowali się sitarstwem lub innymi rzemiosłami. Liczba Żydów stale rosła. W XVII w. w Biłgoraju mieszkało ich kilkudziesięciu, ale już w sto lat później kilkuset. Na początku XX w. Żydzi stanowili większość mieszkańców miasta.

Żydzi jako mieszkańcy miasta byli traktowani na równi z Polakami. W przeciwieństwie do innych miast, gdzie często panował antysemityzm, w Biłgoraju zjawisko takie praktycznie wcale nie występowało. W większości Żydzi zamieszkiwali centrum miasta. Ich mieszkania znajdowały się na rynku oraz kilku pobocznych ulicach. Część Żydów mieszkała również na przedmieściach (razem z Polakami).

Członkowie kupieckich rodzin żydowskich byli najbogatszymi mieszkańcami miasta. Wielu z nich posiadało konta w bankach szwajcarskich i austriackich. Ci, którzy swój majątek ulokowali w Wiedniu, wszystko stracili w 1938 r. po aneksji Austrii przez Niemcy. Jednakże większość Żydów żyła poniżej granicy ubóstwa. Wielu z nich nie stać było na zaspokojenie podstawowych potrzeb. W ich mieszkaniach nie było prądu, mimo że Biłgoraj został zelektryfikowany pod koniec lat 20. XX w.

Aron ha-kodesz (skrzynia do przechowywania zwojów Tory) w synagodze biłgorajskiej

Żydzi ortodoksyjni ubierali się w długie, czarne płaszcze zapięte pod szyję, tzw. „chałaty”. Nosili czarne czapki, tzw. „jarmułki”. Pod koniec XIX w. większość biłgorajskich Żydów ubierała się tak samo jak Polacy.

W okolicach Biłgoraja Żydzi uroczyście obchodzili dwa święta – Szabat (zwany tu „Szabasem”) i tzw. „Kuczki”. Podczas świąt nie wolno im było wykonywać żadnego wysiłku fizycznego – służyły im wtedy kobiety pochodzące z oddalonej o 5 km wsi Rapy. Wszystkie ważne wydarzenia, takie jak śluby, nie odbywały się w Biłgoraju, lecz w Lublinie lub Warszawie. Biłgorajscy Żydzi, oprócz nabożeństw odbywających się w synagodze, codziennie uczęszczali na modlitwy odbywające się w prywatnych domach.

W Biłgoraju istniał dwór cadyka Mordechaja Rokeascha, który przyciągał do miasta wielu chasydów. Była tu mykwa, żydowska szkoła, a od 1909 r. działała drukarnia ksiąg hebrajskich.

Miejscem modlitwy biłgorajskich Żydów była duża synagoga. Została zbudowana w 1728 przy dzisiejszym skrzyżowaniu ul. Lubelskiej z Nadstawną. W latach 70. XIX wieku została rozebrana i na jej miejscu wzniesiono nową, murowaną synagogę, której budowę ukończono w 1875. Podczas II wojny światowej zburzyli ją hitlerowcy, a w latach 50. XX w. w jej miejscu wybudowano bloki mieszkalne.

W 1939, podczas wycofywania się z Biłgoraja wojsk sowieckich, część Żydów uciekła do ZSRR. Niektórzy wyjechali do USA lub Palestyny (dzisiejszy Izrael). W czerwcu 1940 Niemcy utworzyli w miasteczku getto, w którym początkowo zamykano Żydów z całej okolicy. W szczytowym okresie funkcjonowania przebywało w nim ponad 2500 Żydów. Od kwietnia 1941 rozpoczęła się stopniowa wywózka z getta, głównie do Sonderkommando Belzec der Waffen-SS w Bełżcu, ale również do gett przejściowych w Goraju i Tarnogrodzie. Łącznie wymordowano do tego czasu ok. 1000 Żydów.

Od 2 listopada 1942 getto zaczęło się z powrotem zapełniać, na skutek realizacji operacji „Reinhard”, dla której Biłgoraj był lokalnym punktem zbornym. Najpierw skomasowano w Biłgoraju Żydów z całej okolicy, mordując wielu z nich od razu po drodze, a następnie wyprowadzono większość z nich jedną, zwartą kolumną do Zwierzyńca, skąd odjechali do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu. W getcie pozostała jeszcze niewielka liczba żydowskich rzemieślników, potrzebnych do pracy w miejscowych zakładach, których zamordowano w styczniu 1943 ostatecznie likwidując getto[48].

Dwie żydowskie rodziny uratował biłgorajski leśniczy Jan Mikulski, który przechowywał je przez cały czas okupacji.

Sport[edytuj]

Kryta pływalnia (2014)
Stadion OSiR – w tle hala sportowa (2015)
Tor kartingowy (2009)

Biłgoraj jest zalążkiem karate na Lubelszczyźnie. Z Biłgoraja pochodzi kilku znanych, utalentowanych sportowców odnoszących sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej (zob. sekcję „Znane osoby związane z Biłgorajem”). Działają tu też liczne kluby i stowarzyszenia sportowe różnych dyscyplin.

Obiekty sportowe[edytuj]

Do najważniejszych obiektów sportowych na terenie miasta należą:

  • Pływalnie i kąpieliska
    • kryta pływalnia przy ul. Cegielnianej
    • rekreacyjno-sportowy zalew (kąpielisko) przy ul. Radzieckiej
  • Korty tenisowe: m.in. przy ul. Targowej (wchodzi w skład Ośrodka Sportu i Rekreacji), ul. A. Gorajskiego, ul. Nadstawnej i ul. Partyzantów
  • Boiska i stadiony
    • stadion sportowy w Ośrodku Sportu i Rekreacji przy ul. Targowej (bieżnia, główne boisko piłki nożnej z placem gry o wymiarach 102x64m z trybunami na 2 tysiące osób (w trakcie budowy kryta trybuna na 1200 miejsc) oraz 2 mniejsze boiska treningowe, inne obiekty)
    • boiska: m.in. przy ul. Cegielnianej, ul. Przemysłowej, ul. 3 maja, ul. Nadstawnej
    • boiska piłki nożnej z nawierzchni syntetycznej: ul. Nadstawna, ul. Długa (oba oświetlone)
    • boiska wielofunkcyjne z nawierzchni syntetycznej: ul. Sienkiewicza (oświetlone), ul. Nadstawna (oświetlone), ul. 3 maja
  • Skate parki: na terenie Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Targowej
  • Hale sportowe
    • hala Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Targowej (446 miejsc stałych na widowni + 730 wysuwanych)
    • hala Zespołu Szkół Budowlanych i Ogólnokształcących przy ul. Cegielnianej (ok. 500 miejsc stałych na widowni)
    • hala Zespołu Szkół Ogólnokształcących przy ul. 3 maja
    • hala Szkoły Podstawowej nr 5 przy ul. Nadstawnej
    • hala Medycznego Studium Zawodowego przy ul. Kościuszki
  • Inne ważniejsze obiekty sportowe: autodrom z torem kartingowym (ul. Motorowa), strzelnica sportowa (ul. Lubelska), ściana wspinaczkowa (ul. 3 maja) i inne

Kluby sportowe w Biłgoraju[edytuj]

W mieście działa kilkanaście klubów sportowych. Najważniejsze z nich to:

  • BKS „Łada” Biłgoraj – najstarszy klub w mieście, uczestniczy w rozgrywkach III ligi piłki nożnej, do tego sekcje innych dyscyplin sportowych
  • LKS „Znicz” Biłgoraj – podnoszenie ciężarów, lekkoatletyka
  • BKS „Szóstka” Biłgorajpiłka siatkowa dziewcząt (II liga)
  • MUKS Moto-Kart „Energetyk” – karting
  • UKS „Piątka” Biłgoraj – pływanie
  • Sparta” Biłgoraj – pływanie. Strony: RWKS Sparta (pol.)., RWKS Sparta – Facebook (pol.).
  • Fudokan Karate Klub – karate tradycyjne
  • Automobilklub Biłgorajski – ratownictwo drogowe, turystyka samochodowa, motocykle ciężkie, bezpieczeństwo ruchu drogowego
  • Stowarzyszenie Miłośników Sportów Walki „Fighter”

Do nich doliczają się mniejsze, mniej szeroko znane kluby i organizacje sportowe. Oprócz nich działają również kluby szkolne oraz amatorskie.

Cykliczne imprezy sportowe[edytuj]

W Biłgoraju odbywają się też regularnie, cykliczne imprezy i zawody sportowe mające na celu popularyzację sportu, zdrowego stylu życia oraz tworzenie wizerunku miasta. W dużej części są one związane z działalnością klubów sportowych, ale też szkół i innych organizacji. Do najważniejszych należą m.in.:

  • czerwiec
  • wrzesień – Ogólnopolski Bieg Uliczny
  • grudzień – Ogólnopolski Turniej Piłki Ręcznej Juniorów (organizator KS Znicz Biłgoraj)

Administracja i samorząd[edytuj]

Urzędy i instytucje[edytuj]

Gmach Starostwa Powiatowego (2014)
Urząd Gminy w Biłgoraju (2014)

Biłgoraj jest siedzibą instytucji w skali lokalnej i subregionalnej (w skali powiatu i ponad nią). Do najważniejszych placówek państwowych należą:

Ponadto znajdują się tu inne instytucje (m.in. KRUS, inspekcje) będące ośrodkami zamiejscowymi bądź filiami innych instytucji wojewódzkich. Działają też rejonowe organy policji, straży pożarnej i innych służb.

Samorząd[edytuj]

Rada Miasta Biłgoraja liczy 21 członków (ich liczba jest zależna od liczby mieszkańców miasta). Organem wykonawczym jest burmistrz miasta, obecnie funkcję tę pełni Janusz Zbigniew Rosłan.

Znane osoby związane z Biłgorajem[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Biłgorajem.
Pisarze Historycy, wojskowi Reprezentanci innych dziedzin
Urszula Kozioł (ur. 1931)
pochodząca z okolic Biłgoraja poetka, felietonistka, autorka utworów dramatycznych dla dzieci i dorosłych
Konrad Bartoszewski (1914-1987)
oficer WP i AK, słynny dowódca partyzancki, dowódca w Bitwie pod Osuchami, pisarz, doktor nauk humanistycznych
Stanisław Matraś (1836-1917)
pracujący w Biłgoraju ksiądz katolicki, pamiętnikarz, polski działacz niepodległościowy
Isaac Bashevis Singer (1902-1991)
wychowywany w Biłgoraju żydowski prozaik, dziennikarz, laureat literackiej Nagrody Nobla
Jerzy Markiewicz (1928-2015)
urodzony w Biłgoraju prawnik, publicysta i historyk, profesor nauk humanistycznych, żołnierz AK
Jan Szmidt (ur. 1952)
pochodzący z Biłgoraja profesor nauk technicznych, od 2012 rektor Politechniki Warszawskiej
Israel Joszua Singer (1893-1944)
urodzony w Biłgoraju żydowski dramaturg, prozaik i dziennikarz
Wanda Wasilewska (1923-1944)
harcerka, żołnierka AK zamordowana w Biłgoraju przez Gestapo
Roman Tokarczyk (ur. 1942)
pochodzący z Biłgoraja prawnik, filozof i tłumacz, profesor nauk humanistycznych
Witold Welcz (1931-2006)
pochodzący z Biłgoraja publicysta, prozaik i dziennikarz, autor powieści dla młodzieży
Jan Zamoyski (zm. 1655)
XVII-wieczny biskup katolicki
Politycy, przedsiębiorcy Sportowcy Artyści, aktorzy
Józef Dechnik (1910-1983)
komunistyczny działacz społeczny i polityk czasów PRL, współpracownik Edwarda Gierka, przewodniczący Komitetu Miejskiego PZPR w Biłgoraju
Justyna Bąk (ur. 1974)
urodzona, mieszkająca i działająca w Biłgoraju dwukrotna rekordzistka świata w biegu na 3000 m z przeszkodami, medalistka mistrzostw Europy
Karolina Gorczyca (ur. 1985)
pochodząca z Biłgoraja aktorka filmowa i telewizyjna
Adam Gorajski (zm. 1602)
szlachcic i polityk przełomu XVI i XVII wieku, współpracownik króla Stefana Batorego, działacz kalwiński, założyciel miasta
Michał Chodara (ur. 1986)
urodzony w Biłgoraju piłkarz ręczny, reprezentant Polski
Elżbieta Igras (ur. 1947)
pochodząca z Biłgoraja piosenkarka, współpracowniczka m.in. Haliny Frąckowiak i zespołu Alibabki
Zbigniew Gorajski (1596-1655)
XVII-wieczny szlachcic i polityk, działacz kalwiński, właściciel miasta
Marzena Karpińska (ur. 1988)
urodzona i działająca w Biłgoraju sztangistka, mistrzyni Europy
Alicja Jachiewicz-Szmidt (ur. 1948)
działająca w Biłgoraju aktorka teatralna i filmowa
Stanisław Kostka Nowakowski (1763-1841)
szlachcic i polityk przełomu XVIII i XIX wieku, szambelan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, właściciel miasta
Damian Kusiak (ur. 1988)
pochodzący z Biłgoraja lekkoatleta specjalizujący się w pchnięciu kulą
Harvey Keitel (ur. 1939)
jeden z najznamienitszych hollywoodzkich aktorów, syn pochodzących z Biłgoraja emigrantów
Janusz Palikot (ur. 1964)
urodzony i działający w Biłgoraju przedsiębiorca i polityk, poseł na Sejm V, VI i VII kadencji
Kazimierz Węgrzyn (ur. 1967)
pochodzący z Biłgoraja piłkarz, reprezentant Polski
Stefan Knapp (1921-1996)
pochodzący z Biłgoraja, działający w Wielkiej Brytanii artysta, plastyk i malarz
Piotr Szeliga (ur. 1977)
urodzony i działający w Biłgoraju polityk, poseł na Sejm VII kadencji
Robert Kuraś (ur. 1983)
pochodzący z Biłgoraja aktor teatralny i filmowy
Genowefa Tokarska (ur. 1949)
pochodząca z okolic Biłgoraja posłanka na Sejm VII i VIII kadencji, wojewoda lubelski w latach 2007–2011
Andrzej Piekarczyk (ur. 1963)
pochodzący z Biłgoraja satyryk, członek Kabaretu OT.TO
Andrzej Wąsek (1943-2003)
urodzony w Biłgoraju profesor prawa karnego, przewodniczący Komisji do Spraw Reformy Prawa Karnego przy Prezydencie RP
Stefan Szmidt (ur. 1943)
urodzony i działający w Biłgoraju aktor teatralny i filmowy
Henryk Wujec (ur. 1940)
pochodzący z okolic Biłgoraja polityk, działacz opozycji w czasach PRL, poseł na Sejm X, I, II i III kadencji, wiceminister rolnictwa w latach 1999–2000
Wojciech Gilewicz (ur. 1974)
pochodzący z Biłgoraja artysta malarz i fotograf oraz autor filmów wideo i instalacji

Miasta partnerskie[edytuj]

Zobacz też[edytuj]

portal Portal:Lubelszczyzna portal Portal:Roztocze

Przypisy

  1. ab http://www.polskawliczbach.pl/Bilgoraj, w oparciu o dane GUS.
  2. Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 23.
  3. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
  4. Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast (pol.). GUS. [dostęp 2010-09-14].
  5. Biłgoraj – lista zabytków wpisanych do rejestru.
  6. Cmentarz ten został założony ok. 1786 na mocy dekretu cara Józefa II, na wzniesieniu, na którym według regionalisty Michała Pękalskiego istniało dawne grodzisko.
  7. O starym cmenatrzu i..., Brytan, „Tanew” nr 2/2000.
  8. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Przyczyny Lokacji, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  9. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Lokacja Biłgoraja, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  10. Tekst dokumentu lokacyjnego Miasta Biłgoraja.
  11. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Przyczyny lokalizacji, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  12. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Adam Gorajski – założyciel miasta, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985..
  13. Do XVII w. w Biłgoraju istniał wspomniany zbór kalwiński, prawdopodobnie funkcjonowały też cerkiew greckokatolicka i bożnica żydowska.
  14. Brak kościoła katolickiego w Biłgoraju był zapewne jednym z powodów założenia na południe od niego wioski Puszcza Solska. Miejscowość ta powstała wokół franciszkańskiego klasztoru, który ufundowali Zamoyscy – rzymskokatoliccy konkurenci Gorajskich.
  15. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Przyczyny lokalizacji, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  16. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Herb, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  17. Od 1693 do 1728 Biłgoraj był własnością – kolejno – Stanisława Antoniego Szczuki, jego żony Konstancji, Jana Kantego i Marcina Leopolda.
  18. Od 1735 Biłgoraj był własnością – kolejno – Eustachego, Jana Nepomucena Eryka i Stanisława Kostki Potockich.
  19. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Życie gospodarczo-społeczne, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  20. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Miasto w czasie wojen drugiej połowy XVII i początku XVIII w., Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  21. Dzieje Biłgoraja, rozdz. Ludność, Markiewicz, Śladkowski, Szczygieł, Lublin 1985.
  22. abc Historia miasta, Balicki, bilgoraj.pl.
  23. Wraz ze swoimi oddziałami w pobliżu Biłgoraja walczyli m.in. Kajetan Cieszkowski, płk Marcin Borelowski, płk Dionizy Czachowski i gen. Antoni Jeziorański.
  24. 2 września 1863 r. pod Biłgorajem, Brytan, bilgoraj.lbl.pl.
  25. Park na Różnówce, Brytan, bilgoraj.lbl.pl.
  26. Po upadku powstania styczniowego w Biłgoraju ulokowano najpierw 18., a potem 13. pułk kozaków dońskich.
  27. Rosyjskie władze państwowe ze względów strategicznych unikały łączenia koleją miast przygranicznych – Biłgoraj znajdował się około 15km od granicy z Cesarstwa Austriackiego.
  28. Zapomniany biłgorajski cmentarz, bilgorajska.pl.
  29. Historia miasta, Balicki, bilgoraj.pl.
  30. Najbliżej Biłgoraja – ok. 60km na wschód od miasta – front znajdował się w sierpniu 1920. W pobliżu Zamościa rozegrała się wówczas kawaleryjska Bitwa pod Komarowem.
  31. Dzieje Biłgoraja, Markiewicz, Szczygieł, Śladkowski, Lublin 1985, s. 159–160.
  32. Akcje niemieckiego lotnictwa – mimo odnoszącej pewne sukcesy polskiej obrony przeciwlotniczej – wiązały się nie tylko z dewastacją architektury, ale też ze śmiercią pewnej ilości mieszkańców oraz polskich żołnierzy.
  33. W źródłach pojawiają się informacje o tym, jak łuna płonącego Biłgoraja widziana była w odległości kilkudziesięciu kilometrów. Według ustaleń polskiej żandarmerii wojskowej winnym zorganizowania akcji podpalenia miasta był dywersant, nadleśniczy Ruszard Müller, którego rozstrzelano po wyroku wojskowego sądu polowego.
  34. Były to głównie 11., 73. i 75. pułk piechoty; przez miasto przejeżdżała także Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa i inne oddziały.
  35. Patrz: Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim.
  36. M.in. 2 listopada 1942, w ramach operacji „Reinhard”, publicznie rozstrzeliwano mieszkańców wyprowadzanych z getta; w tym samym miesiącu dokonano wymordowania żydowskich pacjentów Szpitala Powiatowego, a na Nowym Cmentarzu Żydowskim rozstrzelano kolejnych 300 Żydów.
  37. Jerzy Markiewicz, Paprocie zakwitły krwią partyzantów, Lublin 1962.
  38. Pierwszy z nich, 24 września 1943, był kierowany przez Tadeusza „Żegotę” Sztumberka-Rychtera, zakończył się uwolnieniem 72 więźniów, w tym Ludwika Ehrlicha. Drugi, kilka miesięcy później, był kierowany przez Edwarda „Groma” Błaszczaka i zakończył się uwolnieniem 42 osób.
  39. Solidarność na Ziemi Biłgorajskiej w latach 1980–1989, Wilkowski, Chełm 2010, s. 294–297.
  40. Maria Pomianowska, Zespół polski, „Oj chmielu... Stare pieśni i tańce polskie”, Agencja Artystyczna MTJ, Warszawa 1996.
  41. „Żałosne” i „radosne” na stronie Fundacji Kresy 2000.
  42. http://www.mewa.com.pl [dostęp 2016-02-08].
  43. http://www.tergopower.com/index.php/projects/bilgoraj-renewable-energy-plant [dostęp 2016-02-08].
  44. http://www.bilgoraj.com.pl/ikea-chciala-inwestowac-u-nas-8211-nic-z-tego-nie-wyszlo,1,7664,n.html [dostęp 2016-02-08].
  45. http://bilgoraj.com.pl/_news.php?id=12216&page=50 [dostęp 2016-02-08].
  46. Strona Kościoła Zielonoświątkowego w RP – Baza adresowa zborów.
  47. Dane według raportów wyszukiwarki zborów (www.jw.org) z 11 stycznia 2015.
  48. Informacja o Żydach z Biłgoraja na stronach stronie izrael.badacz.org.

Bibliografia[edytuj]

  • 400 lat Biłgoraja – Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Walerian Bugała, Wiesław Śladkowski; Biłgoraj 1978.
  • Dzieje Biłgoraja – Jerzy Markiewicz, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladowski; Lublin 1985.
  • Powiat biłgorajski – Artur Bata, Hanna Lawera, Tomasz Brytan; Krosno 2000., ​ISBN 83-88065-50-5​.
  • Powiat biłgorajski – Skarby przyrody i kultury – Biłgoraj 2003, ​ISBN 83-918670-1-3​.
  • Z dziejów sanktuarium św. Marii Magdaleny w Puszczy Solskiej – Biłgoraj 2006.
  • Roztocze – przewodnik – Włodzimierz Wójcikowski, Ludwik Paczyński; Warszawa 1977
  • Na szlakach turystycznych powiatu biłgorajskiego – przewodnik – Anna Lawera, Artur Bata; Krosno, ​ISBN 83-7450-000-X​.
  • Dzieje Parafii Trójcy Świętej Wniebowzięcia NMP w Biłgoraju – Mirosław Kita; Biłgoraj 2006, ​ISBN 83-924001-0-0​.
  • Osobliwości przyrody w krajobrazach Powiatu Biłgorajskiego – Bydgoszcz 2006, ​ISBN 83-922566-7-0​.
  • Pejzaże powiatu biłgorajskiego – uroki rzek – Bydgoszcz 2004, ​ISBN 83-88474-64-2​.
  • Spotkania z przyrodą na szlakach turystycznych Ziemi Biłgorajskiej – przewodnik – Marian Kurzyna, Andrzej Czacharowski; Biłgoraj 2006, ​ISBN 83-922784-5-3​.
  • Przewodnik krajoznawczy po Biłgoraju – Marian Kurzyna, Biłgoraj 2004
  • Zarys dziejów powiatu biłgorajskiego w latach 1867–1939 – Dorota Skakuj, Biłgoraj 2005
  • Strój biłgorajsko-tarnogrodzki – Barbara Kazanowska-Jarecka, Wrocław 1958
  • Zagłada Biłgoraja. Księga pamięci – praca zbiorowa, red. M. Garbowska, A. Trzciński, Warszawa 2009
  • Nostalgiczne Miasteczko na Szlaku Kultur – Rudolf i Jakub Buchalik, Przegląd Urbanistyczny, tom 7, Wrocław 2014

Linki zewnętrzne[edytuj]

'