Tworzenie stron internetowych

Gietrzwałd
Kapliczka w środku wsi
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Gietrzwałd
Sołectwo	Gietrzwałd
Liczba ludności (2011)	565[1]
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	11-036
Tablice rejestracyjne	NOL
SIMC	0473589
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gietrzwałd
Położenie na mapie Polski Gietrzwałd
53°44′51″N 20°14′08″E/53,747500 20,235556
Multimedia w Wikimedia Commons

Sanktuarium Maryjne w Gietrzwałdzie

Kapliczka polna w Gietrzwałdzie

Gietrzwałd (dawniej niem. Dietrichswalde^[2]) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy Gietrzwałd, przy drodze krajowej nr 16 Olsztyn – Ostróda, 20 km na południowy zachód od Olsztyna. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Wieś warmińska, sanktuarium i miejscowość turystyczna.

Historia[edytuj]

Wieś lokowana na 70 łanach, na prawie chełmińskim, w miejscu zwanym Gudikus, 19 maja 1352, przez kapitułę warmińską. Zasadźcą był sołtys Dittrich lub Ditter (wg inny źródeł Andree, otrzymał także urząd sołtysa^[3]). 8 łanów było wolnych (dla sołtysa) i 5 na uposażenie kościoła. Sołtys otrzymał także przywilej założenia karczmy z prawem sprzedaży piwa, chleba i mięsa. Połowa czynszu z karczmy miała trafiać do kapituły warmińskiej. Od nazwiska zasadźcy utworzona została niemiecka nazwa wsi Dietrichswalde, spolszczona następnie na Dzietrzwałd, Jetrzwałd i w końcu – na Gietrzwałd. Polska nazwa pojawiła się w dokumentach w XVII wieku.

Z dokumentu wizytacyjnego wiadomo, że we wsi w poł. XVII w. mieszkało 17 gospodarzy-gburów, działał młyn oraz dwie karczmy.

W 1789 we wsi było 59 domów, a mieszkańcy w zdecydowanej większości mówili po polsku.

Według danych Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, w 1876 Gietrzwałd liczył około 1000 mieszkańców, z których wszyscy, oprócz jednej rodziny, byli Polakami i katolikami; trudnili się oni głównie uprawą roli i hodowlą bydła. We wsi działała szkoła katolicka^[4].

W Gietrzwałdzie powstał pomysł utworzenia „Gazety Olsztyńskiej”. Tu żył i pracował Andrzej Samulowski (1840–1928), założyciel pierwszej księgarni na Warmii (1878). Budynek księgarni wraz z tablicą pamiątkową istnieje do dzisiaj. Drugą księgarnię w roku 1881 założył A. Sikorski (działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych). Pierwsza polska szkoła zaczęła działalność w okresie plebiscytu (w latach 1929–1933), przedszkole od 1927. Tu powołano również bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych.

Życie religijne[edytuj]

Mieszkańcy wsi są w większości wiernymi Kościoła rzymskokatolickiego. W miejscowości tej znajduje się sanktuarium maryjne. Sanktuarium opiekują się od 1945 kanonicy regularni laterańscy.

Gietrzwałd zasłynął w 1877, kiedy to od 27 czerwca do 16 września, na przykościelnym klonie, Matka Boża objawiała się dwóm dziewczynkom: Barbarze Samulowskiej (obecnie trwa jej proces beatyfikacyjny) i Justynie Szafryńskiej. Objawienie nazwano objawieniem w Gietrzwałdzie. Obie dziewczynki pochodziły z niezamożnych rodzin. Maryja przemawiała do nich po polsku, co wywołało poruszenie, jako że język polski był wówczas w Prusach zakazany. Fakt ten wzmocnił ruch polski na Warmii. Od czasu objawienia do sanktuarium maryjnego w Gietrzwałdzie co roku przybywają liczne rzesze pielgrzymów (łącznie nawet około miliona rocznie). Wikariuszem gietrzwałdzkiego kościoła był przez kilka lat ks. Wacław Osiński, prezes Związku Polaków w Niemczech na okręg Prus Wschodnich.

Zabytki[edytuj]

 Osobny artykuł: Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie.

• Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie. Pierwszy kościół został zbudowany wkrótce po lokacji wsi. Przed rokiem 1500 nastąpiła rozbudowa lub budowa nowego kościoła, z cegły i kamienia. Z tego okresu częściowo zachowana jest do dziś prosta budowa salowa w stylu gotyckim. 31 marca 1500 konsekrowano kościół, nadając mu wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Był wielokrotnie przebudowany. W 1970 papież Paweł VI nadał kościołowi w Gietrzwałdzie tytuł bazyliki mniejszej. Obiekt położony jest na wzniesieniu w centrum wsi i ogrodzony jest kamiennym murem. W części północno-wschodniej znajduje się aleja prowadząca do źródełka, w zachodniej dom pielgrzyma oraz plebania wraz z kaplicą św. Józefa.

• Kaplica wotywna św. Józefa. Zbudowana została w 1877, wkrótce po objawieniach Bogurodzicy, w czasie rzekomych objawień św. Józefa, za sprawą proboszcza Weichsela. Została wzniesiona z czerwonej cegły, a w jej wnętrzu ustawiono jedną z dwóch figurek św. Józefa. W późniejszych latach prostopadle do ściany wschodniej i zachodniej kaplicy dobudowano drewniane krużganki. Rzut kaplicy w kształcie prostokąta, zamknięty poligonalnie od strony północno-zachodniej. Bryła zwarta, w formie wieloboku foremnego, pokryta dachem pięciopołaciowym, jednokondygnacyjna, prawdopodobnie podpiwniczona. Wnętrze wyposażone w ołtarz neogotycki. Obecnie pełni rolę kaplicy pogrzebowej. Wpisana do rejestru zabytków pod nr. rej. A-2000 z 20.09.2002.

• Kapliczki. Większość z nich pochodzi z XIX w., wzniesione z cegły, na planie kwadratu, dwukondygnacyjne:
  • kapliczka, nr rej.: 2859 z 19.03.1991;
  • kapliczka, nr rej.: 2860 z 19.03.1991;
  • kapliczka, nr rej.: 2861 z 19.03.1991;
  • kaplica przydrożna, 1800, nr rej.: 269 (G/45) z 20 marca 1957 oraz 991 z 27.03.1968;
  • kapliczka przydrożna, na terenie posesji nr 74, 2 poł. XVIII, nr rej.: 2864 z 19.03.1991;
  • kapliczka przydrożna, przy skrzyżowaniu dróg do Woryt, 2 poł. XIX, nr rej.: 2863 z 19.03.1991;
  • kapliczka przydrożna, przy drodze Olsztyn – Ostróda, 2 poł. XIX, nr rej.: 2903 z 19.03.1991.
• Plebania, 1915, nr rej.: A-2862 z 20.09.2002.
• Organistówka, 1884, nr rej.: A-1999 z 20.09.2002.
• Domy:
  • dom nr 13, drewniany, poł. XIX, nr rej.: 2866 z 4.09.1986 i 28.071992;
  • dom nr 16, drewniany, pocz. XX, nr rej.: 2867 z 25.01.1990;
  • dom nr 31 (szkoła polska), pocz. XX, nr rej.: 3628 z 30.09.1985;
  • dom nr 33, 1877, nr rej.: 1412 z 10.08.1973.^[5]

Zobacz też[edytuj]

• Gierzwałd

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Gmina Gietrzwałd - Gietrzwałd. Opis wsi/historia. domwarminski.pl (Strona internetowa Stowarzyszenia „Dom Warmiński”). [dostęp 2016-12-01].
• Georg Kellmann: Historia parafii Klebark Wielki, jej wiosek i okolic. Klebark Wielki: Parafia p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny, 2007. ISBN 978-83-918968-1-5.
• Anna Pospiszylowa: Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Olsztyn: Pojezierze, 1987. ISBN 83-7002-289-8.

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Gietrzwałd w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. II: Derenek – Gżack. Warszawa, 1881.