Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Na tę stronę wskazuje przekierowanie ze „Stargard Szczeciński”. Zobacz też: inne znaczenia

Stargard
Kościół św. Jana, Kościół Mariacki, Fabryka Bridgestone, Basteja i Baszta Lodowa, Brama Młyńska, Baszta Białogłówka, Dom Protzena
Herb Stargardu Flaga Stargardu
Dewiza: Stargard. Pod szczęśliwą gwiazdą.
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	stargardzki
Gmina	gmina miejska
Aglomeracja	szczecińska
Data założenia	IX wiek
Prawa miejskie	24 czerwca 1243
Prezydent	Rafał Zając
Powierzchnia	48,08 km²
Wysokość	20 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	68 564[1] 1 426,0 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 91
Kod pocztowy	73-100 do 73-110
Tablice rejestracyjne	ZST
Położenie na mapie powiatu stargardzkiego Stargard
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Stargard
Położenie na mapie Polski Stargard
53°20′15″N 15°02′16″E/53,337500 15,037778
TERC (TERYT)	3214011
SIMC	0979596
Hasło promocyjne: Stargard – Pod szczęśliwą gwiazdą
Urząd miejski ul. Czarnieckiego 17 73-100 Stargard
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Stargard^[2][3] (tuż po II wojnie światowej Starogród^[4][5], w latach 1950–2015 Stargard Szczeciński^[6][7], łac. Stargardia, niem. Stargard in Pommern, Stargard an der Ihna) – miasto w województwie zachodniopomorskim, siedziba powiatu stargardzkiego, położone na Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej, nad Iną. Początki istnienia stałych osad ludzkich sięgają VI wieku^[8], jest jednym z najstarszych miast Polski. Najstarsze (obok Szczecina) miasto na Pomorzu – prawa miejskie uzyskało w 1243^[9]. Rozwojowi osady sprzyjało położenie przy krzyżujących się szlakach handlowych, prowadzących z Santoka do Wolina i ze Szczecina do Kołobrzegu. Ważny węzeł komunikacyjny oraz ośrodek przemysłowy, usługowy i kulturalny. Miasto jest siedzibą powiatu stargardzkiego i gminy. Wraz ze Szczecinem, Świnoujściem, Policami, Goleniowem i Gryfinem tworzy aglomerację szczecińską. Jest trzecim miastem pod względem liczby ludności w województwie i 56. w Polsce^[10].

Według danych z 30 czerwca 2016 miasto miało 68 564 mieszkańców^[1].

Geografia[edytuj]

Położenie[edytuj]

Miasto położone jest w północno-zachodniej Polsce, nad rzeką Iną, na wschód od jeziora Miedwie. Leży na pograniczu dwóch krain geograficznych: Niziny Szczecińskiej i Pojezierza Pomorskiego, co ma duży wpływ na zróżnicowanie typów krajobrazu w najbliższej okolicy. Przez zachodnią część miasta przebiega 15 południk długości geograficznej wschodniej.

Do roku 1945 Stargard należał do pruskiej prowincji Pomorze, a w latach 1808–1814 był nawet jej stolicą^[11]. Poza tym, był jednym z czterech powiatów grodzkich w rejencji szczecińskiej. Po włączeniu tych terenów do Polski w 1946 r., Stargard stał się siedzibą powiatu stargardzkiego, w województwie szczecińskim. Swojego statusu nie zmienił w wyniku reform administracyjnych w 1950 i 1957 r. W październiku 1973 r. miasto zostało wydzielone z powiatu i zostało powiatem miejskim. Już dwa lata później anulowano ten podział, a Stargard uzyskał status siedziby gminy Stargard, która znajdowała się w województwie szczecińskim. Po reformie administracyjnej w 1999 r. przywrócono dawny powiat stargardzki, do dziś istniejący na terenie województwa zachodniopomorskiego.

W Stargardzie zwyczajowo wyróżnia się osiedla: Osiedle Pyrzyckie, Osiedle Letnie, Osiedle Hallera, Osiedle Zachód, Osiedle Chopina, Osiedle Tysiąclecia, Osiedle Kopernika, Osiedle Kossaka, Osiedle Lotnisko (część Kluczewa), Giżynek. Podział ten nie ma charakteru formalnego.

Struktura użytkowania gruntów[edytuj]

Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia miasta wynosi 48,08 km²^[13]. Miasto stanowi 3,16% powierzchni powiatu stargardzkiego.

Geomorfologia[edytuj]

Obecna rzeźba powierzchni Stargardu powstała w wyniku działalności lądolodu skandynawskiego, który uformował tzw. linię moren czołowych. Na obszarze Stargardu i jego okolic znajduje duże, ponad dwutysięczne skupisko pagórków drumlinowych, zw. stargardzkimi polami drumlinowymi. Wśród rzeźby terenu możemy także wyróżnić moreny denne faliste (we wschodniej części miasta), torfowiska (w okolicach Iny), oraz długie stoki (zarówno po wschodniej, jak i zachodniej stronie miasta)^[14]. Miasto położone jest w całości na terenie mezoregionu Równina Pyrzycko-Stargardzka, oraz na terenie mikroregionów: Równinna Kluczewska, Równina Klępińska, Drumliny Grzędzickie oraz w Dolinach Iny i Małej Iny.

Gleby[edytuj]

Na terenie miasta dominują gleby brunatne wyługowane i właściwe, gleby pseudobielicowe, a także różnorodne utwory hydrogeniczne^[15]. W południowo-zachodniej części Stargardu, na obszarze dawnego zastoiska wodnego z okresu plejstocenu występują czarne ziemie. Na obszarach akumulacyjnej działalności lodowców z piasków zwałowych i naglinowych moreny dennej przeważają gleby brunatne, zaś w dolinach rzecznych – mady^[15].

Klasy bonitacyjne na terenie miasta zawierają się w przedziale od II do IV (żytnio-ziemniaczane i pszenno-buraczane)^[16]. Ze względu na wysoką jakość gleb na Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej uprawiana jest pszenica i buraki cukrowe.

Sieć hydrologiczna[edytuj]

Jaz na Inie

Miasto znajduje się w dorzeczu Iny i Płoni (zachodnia część). Największą rzeką przepływającą przez Stargard jest Ina. Przepływa przez miasto na długości ok. 7 km. Jej średnia głębokość waha się od 0,9 do 2,9 m, natomiast szerokość lustra wody 9–26 m^[18]. W południowo-wschodniej części Stargardu – Mroczeniu do rzeki wpływa Krąpiel (prawy dopływ), następnie Mała Ina oraz przy granicy administracyjnej miasta Rzepliński Kanał (oba cieki to dopływy lewe). Mała Ina w górnym biegu ponownie przepływa przez miasto we wschodniej części Kluczewa. W obrębie Starego Miasta, za mostem ul. B. Chrobrego do Iny wpływa Kanał Ulgi, a przy ul. Basztowej z rzeki bifurkuje Kanał Młyński (który ponownie wpada do Iny w okolicy ul. Zakole). Przy ul. Nadbrzeżnej do rzeki wpada Młynówka, do której 250 m wyżej wpływa kanał Kruczy Gród.

Ciekiem należącym do dorzecza Płoni jest Gowienica Miedwiańska. Przepływa przez Burzykowo i Słotnicę, w dolnym biegu stanowi ona południowo-zachodnią granicę miasta, opływając od zachodu teren dawnego lotniska w dzielnicy Kluczewo^[19].

Na terenie miasta nie występuje naturalne zbiorniki wodne. Jedynie w Kluczewie znajdują się sztuczne obwałowania odstojników należące do cukrowni.

Stargard położony jest na terenie o wysokich zasobach użytkowych wód podziemnych. Znajduje się tu jeden z Głównych Zbiorników Wód Podziemnych w Polsce – Zbiornik międzymorenowy Stargard-Goleniów nr 123^[20]. Jednostkowa wartość zasobów eksploatacyjnych zbiornika w Stargardzie może osiągnąć 500 m³/d/km²^[18].

Stargard spośród miast województwa zachodniopomorskiego jest najbardziej zagrożony wezbraniami powodziowymi^[18]. Jest to spowodowane tym, iż poniżej centrum miasta łączą się trzy rzeki (Ina, Mała Ina i Krąpiel) o tym samym reżimie hydrologicznym – śnieżnym, których fale wezbraniowe łączą się na terenie miasta, powodując przelewanie się wody przez wały. Największe prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi występuje na obszarze miasta poniżej wysokości bezwzględnej 20,62 m (tj. ok. 15% obszaru Stargardu) i wynosi 50, tj. stany takie mogą występować co drugi rok^[15].

Klimat[edytuj]

Obszar miasta charakteryzuje się umiarkowanie wilgotnym klimatem, ze średnią roczną temperaturą powietrza na poziomie 9,01 °C (temperatura lata w lipcu wynosi minimalnie 17,9 °C, zaś zimy w styczniu –1,3 °C). Średnia liczba opadów na miesiąc wynosi 46 mm, a liczba dni deszczowych w roku 181. Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 40. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 220 dni, a jego początek przypada na 31 marca^[21]. Różnica w położeniu, odległości od zbiorników wodnych i kierunku wiatrów, mają wpływ na różnicę w sytuacji meteorologicznej Stargardu i Szczecina. Miasto jest jednym z miast o największej średniej temperaturze rocznej. W lipcu 2010 r. zanotowano 12 dni z temperaturą 30–35 °C, natomiast 1 dzień (12.07) z temperaturą wynoszącą 36 °C.

Demografia[edytuj]

 Osobny artykuł: Ludność Stargardu.

Dane z 31 grudnia 2006^[23]:

Wskaźnik bezrobocia na dzień 31 października 2008 wynosiła 4,9%^[24], obecnie wzrosła i w sierpniu 2011 wyniosła 8,0%^[25]

Stargard, liczy ok. 70 tys. mieszkańców, plasuje się na trzecim miejscu pod tym względem wśród miast województwa zachodniopomorskiego. W ostatnich latach ludności przybywa nieco wolniej niż w poprzedniej dekadzie. Tendencja spadkowa charakteryzuje również procesy migracji do miasta, oraz ujemny przyrost naturalny.

Przyrost ludności Stargardu w ciągu wieków nie był równomierny. Był on zakłócany przez liczne wojny, klęski żywiołowe oraz epidemie.

Struktura płci i wieku mieszkańców Stargardu według danych^[26] z 31 grudnia 2006

Historia[edytuj]

System fortyfikacji obronnych Stargardu, 1692

Panorama Stargardu na mapie Lubinusa (1614)

Historyczny widok Stargardu (Staloryt 1850 r.)

Mapa Stargardu i okolic z ok. 1910

 Osobny artykuł: Historia Stargardu.

Stargard należy do najstarszych grodów na Pomorzu Zachodnim. Początki jego powstania sięgają VIII – IX wieku, gdy to około 1 km na południe od dzisiejszego centrum rozwinęła się osada Osetno. Jej mieszkańcy przyczynili się do budowy grodu w zakolu rzeki Iny – w okolicy obecnie istniejącej Baszty Białogłówki.

Gród otoczony został wałami drewniano-ziemnymi, a od wschodu i północy dodatkowo chroniło go koryto rzeki Iny. W następnych stuleciach pomiędzy X a XII wiekiem na południe od umocnionego grodziska powstało otwarte podgrodzie. Rozwojowi osady sprzyjało położenie przy krzyżujących się szlakach handlowych, prowadzących z Santoka do Wolina i ze Szczecina do Kołobrzegu. Przyspieszony rozwój ośrodka grodowego nastąpił po nadaniu magdeburskich praw miejskich w 1243^[27] lub 1253^[28] roku. W okresie od 1240 do 1248 Stargard znajdował się w domenie biskupów kamieńskich, a nadane w 1243 przez bp. Konrada prawa miejskie w 1253 potwierdził książę pomorski Barnim I^[29]. Kwestia ustalenia daty otrzymania praw miejskich jest tym bardziej trudna, gdyż w wyniku pożaru z 1635 spłonęło Archiwum Miejskie, w tym także oryginalny akt lokacyjny^[30]. Władze miasta przyjmują za oficjalną wcześniejszą datę^[29]. Od 1292 roku Stargard został przeniesiony na prawa lubeckie korzystniejsze dla warstwy kupców i rzemieślników. W mieście zostały osadzone dwa zakony joannitów i augustianów. W bulli papieża Grzegorza IX z dnia 19 marca 1238 roku dotyczącej potwierdzenia nadania posiadłości koło Stargardu na rzecz zakonu joannitów książę Bogusław I nazwany jest księciem Kaszub (duce Cassubie)^[31]. Do miasta zaczęli przybywać liczni osadnicy z terenu Niemiec i Flandrii, Stargard stał się członkiem związku hanzeatyckiego, wspierającego interesy kupców.

Pod koniec XIII wieku wyburzono obramowania starego grodziska i przystąpiono do budowy murów kamienno – ceglanych, obejmujących zarówno teren dawnego grodu, jak i rozbudowanego podgrodzia. Ina stała się ważną drogą komunikacyjną, którą barkami płynęło zboże i inne towary z ziemi pyrzyckiej i stargardzkiej do krajów zachodnich i nadbałtyckich. Podczas wojny trzydziestoletniej miasto zostało zdziesiątkowane z powodu głodu, chorób i pożarów, wskutek czego liczba ludności spadła o około 90%. Na mocy Traktatu Westfalskiego Stargard od 1648 roku dostał się pod panowanie Brandenburgii, a w 9 lat później przez miasto przejeżdżał hetman Stefan Czarniecki na czele konnicy, w pogoni za wycofującą się armią szwedzką. W okresie od 1668 do 1720 Stargard był stolicą Pomorza Tylnego^[32]. Druga połowa XVII i XVIII wieku to okres powolnej odbudowy zniszczonego grodu.

W połowie XIX wieku nastąpił przełom gospodarczy. Stargard w 1846 roku uzyskał połączenie kolejowe ze Szczecinem i Berlinem, a nieco później z Poznaniem i Koszalinem. W 1901 r. miasto staje się powiatem grodzkim w rejencji szczecińskiej. W 1905 r. miasto liczyło 26907 mieszkańców, w ogromnej większości Niemców^[33].

Oddzielny rozdział w historii stanowi okres II wojny światowej. Cała produkcja przemysłowa została ukierunkowana na potrzeby wojny. W mieście już od 1939 roku powstał duży obóz jeniecki, tzw. Stalag II D. 5 marca 1945 r. Stargard został zajęty przez żołnierzy I Frontu Białoruskiego. Miasto doznało bardzo ciężkich zniszczeń (72%), a jego zabytkowa część (Stare Miasto) spłonęła całkowicie.

Stargard został przekazany Polsce. Nowa administracja dokonała wysiedlenia dotychczasowych mieszkańców miasta do Niemiec, zastępując ich Polakami m.in. z Kresów Wschodnich, a także ukraińskimi przesiedleńcami (w ramach akcji „Wisła”). Mimo ogromnej skali zniszczeń udało się zreorganizować gospodarkę miasta i dokonać jego częściowej odbudowy. Już 1 września 1945 otwarto tu pierwsze po wojnie na Pomorzu liceum ogólnokształcące. Uruchomiono liczne zakłady przemysłowe. Na początku lat 90. XX wieku Stargard, jak i inne miasta przeżył kryzys gospodarczy związany ze zmianą ustroju. W 2003 r. rozpoczął działanie Stargardzki Park Przemysłowy.

Historia nazwy[edytuj]

Na przestrzeni prawie dziewięciuset lat nazwa miasta zmieniała się wielokrotnie. Nazwa Stargard ma niewątpliwie pochodzenie słowiańskie i stanowi charakterystyczną dla języka pomorskiego postać nazwy „stary gród”, występującej w różnych formach na całej Słowiańszczyźnie. Część gard w dialektach Słowian pomorskich oznacza po prostu miasto albo gród i w tej formie do dziś przetrwała w języku kaszubskim. Nie doszło tu do metatezy (przestawki) i pozostała niezmieniona, w pozostałych językach słowiańskich zaszła metateza i dlatego po polsku jest gród, po czesku hrad, po rosyjsku город (translit. gorod). Nazwa jest zrostem przymiotnika stary i apelatywu grod (pol. gród)^[34].

Inne wytłumaczenie nazwy miasta prezentuje Stampa. Uważa on, że Stargard pochodzi od duńskiej zbitki stjerne (gwiazda) i gade (brama) tłumaczonej jako Gwiezdna Brama^[35][36]. Jego tezę mogą popierać średniowieczne monety i pieczęcie Stargardu. Trzynastowieczne brakteaty na awersie zdobione były jednowieżową bramą z trzema sześcioramiennymi gwiazdami, na późniejszych monetach znajdowała się trzywieżowa brama z sześcioramienną gwiazdą w przepuście^[37]. Pierwsza zachowana do dziś pieczęć Stargardu, pochodząca z XIV wieku, także przedstawia motyw znany ze wcześniejszych brakteatów^[38].

Po raz pierwszy wzmianka o nazwie miasta pojawiła się w 1124^[39], kiedy to kronikarz Ebbo, opisujący misję św. Ottona z Bambergu wspomniał jego pobyt w grodzie Castro Zitarigroda. Kolejny zapis pochodzi z 1140, kiedy to Castro Stargrod^[40] wymieniony był w bulli papieża Innocentego II, jako gród mający należeć od tej pory do biskupstwa w Wolinie.

W późniejszym czasie spotykamy wiele form podobnie brzmiących:

• Stargard (1186^[40], 1283, 1229, 1248, 1550, 1633, 1654, 1780, 1817, 1918, 1923, 1951)^[34]
• Stergard (1187)^[34]
• Starogard (1188^[40], 1240^[40])
• Starigart (1217)
• Ztaregard (1220)
• Staregarde (1234)
• Staregrod (1238)
• Stargardt (1248^[40], 1618, na mapie Lubinusa)
• Stargardia (1328)^[34]
• Nova Stargardia^[41]
• Starigrodum^[41]
• Starigradum^[41]
• Neu Stargarde (1459)^[42]
• Nigen Stargardt^[41]
• Neu-Stargard an der Ihna (1724)^[43]
• Stargardt auf der Ihna (1605)^[44]
• Stargard auf der Ina (1683)^[45]
• Neustargard (niem. Nowy Stargard, 1837)^[46]
• Pommersch Stargart (niem. Pomorski Stargart, 1890)^[34]
• Starogród (1890)^[47]
• Przed 1945 niemiecka nazwa brzmiała Stargard in Pommern (Stargard na Pomorzu) lub Stargard an der Ihna (Stargard nad Iną).

W Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej ks. prof. Stanisława Kozierowskiego z 1934 roku polska nazwa miasta podana jest w formie Starogard^[48].

Pierwszą powojenną nazwą miasta był Starogród, a następnie Starogard nad Iną^[41]. W 1946 r. wprowadzono urzędowo nazwę miasta Stargard^[49]. W 1950 wprowadzono urzędowo nazwę miasta Stargard Szczeciński^[50]. Nazwa miasta kolejny raz została zmieniona 1 stycznia 2016, przyjmując postać Stargard^[51].

Starania o zmianę nazwy ze Stargard Szczeciński na Stargard[edytuj]

Według stanu na 2006 rok Stargard był największym w Polsce i jednym z największych na świecie miast z określeniem pochodzącym od innej miejscowości^[52].

W 1999 roku Towarzystwo Przyjaciół Stargardu rozpoczęło kampanię mającą na celu usunięcie z nazwy miasta przymiotnika szczeciński, wskazując m.in., że ułatwi to cudzoziemcom wymowę oraz podniesie lokalną tożsamość mieszkańców^[53]. 28 grudnia 2010 Rada Miasta podjęła uchwałę w sprawie zasad i trybu przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami w sprawie zmiany nazwy miasta na Stargard. Konsultacji zaplanowano na okres od 15 stycznia do 15 marca 2011 roku^[54]. W ich wyniku blisko 58% głosujących opowiedziało się za skróceniem nazwy (przy frekwencji wynoszącej 15,7%)^[55]. 29 marca 2011 roku Rada Miasta złożyła do wojewody zachodniopomorskiego wniosek o zmianę urzędowej nazwy miasta^[56] oraz gminy miejskiej Stargard Szczeciński^[57]. Wniosek ten wojewoda zaopiniował pozytywnie i przekazał do ostatecznej decyzji do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji^[58], gdzie na posiedzeniu z 16–17 maja 2011 roku został pozytywnie zaopiniowany przez Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, jednak ze względu na brak niektórych niezbędnych wniosków (m.in. wniosków Rady Powiatu Stargardzkiego i Rady Gminy Stargard Szczeciński (gmina wiejska) o zmianę nazwy siedziby władz ze Stargardu Szczecińskiego na Stargard) zmiana nazwy miasta nie została zaakceptowana przez MSWiA^[59].

W marcu 2012 roku odbyły się konsultacje społeczne w gminie wiejskiej Stargard Szczeciński – pytano o zdanie w sprawie zmiany nazwy gminy Stargard Szczeciński z siedzibą w Stargardzie Szczecińskim na gminę Stargard z siedzibą w Stargardzie oraz w sprawie zmiany nazwy siedziby powiatu stargardzkiego ze Stargardu Szczecińskiego na Stargard^[60]. Niemal 90% mieszkańców była przeciwna zmianie nazwy gminy, jej siedziby i nazwy siedziby powiatu^[61]. 30 marca 2012 roku przeciw zmianie wypowiedziała rada gminy wiejskiej Stargard Szczeciński^[62]. Władze miasta wyraziły natomiast opinię, że zdanie gminy nie ma znaczenia w procesie zmiany nazwy miasta, stanowiącego odrębną gminę. Władze miejskie zasugerowały, by po zmianie nazwy miasta nie zmieniać nazwy gminy wiejskiej^[63]. Władze miejskie planowały skorelowanie kolejnego wniosku o zmianę nazwy miasta z wejściem w życie ustawy o nowych dowodach osobistych, w których nie będzie adresu – pozwoliłoby to uniknąć kłopotów i kosztów związanych z wyrabianiem przez mieszkańców nowych dowodów^[64][65].

Ze względu na zmianę przepisów, zgodnie z którymi od 2015 r. nie jest wymagana zmiana np. praw jazdy i dokumentów rejestracyjnych pojazdów w przypadku zmiany nazwy miejscowości, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji przeanalizowało ponownie koszty związane z wprowadzeniem zmiany nazwy miasta i uznało, że wprowadzenie takiej zmiany jest zasadne. Rada miasta przyjęła 25 czerwca 2015 r. kolejną uchwałę, pozytywnie opiniując zmianę nazwy gminy o statusie miasta Stargard Szczeciński na Stargard, siedzibę tejże gminy na Stargard oraz siedzibę powiatu stargardzkiego na Stargard^[66]. W konsekwencji 28 lipca 2015 roku Rada Ministrów przyjęła rozporządzenie ws. zmiany nazwy gminy i jej siedziby na Stargard. Rozporządzenie weszło w życie 1 stycznia 2016 roku^[51]. Formalnie sama zmiana nazwy miasta nastąpiła osobnym rozporządzeniem w sprawie ustalenia, zmiany i zniesienia urzędowych nazw miejscowości.

Symbole miasta[edytuj]

Średniowieczna pieczęć miasta

• Herb – w obecnej formie uchwalony przez Radę Miejską w 1913 roku, choć stary herb był w użyciu aż do zakończenia II wojny światowej. Tarcza herbowa jest podzielona na dwa pola. Na lewym polu znajduje się gryf pomorski, nawiązujący do łączności z Księstwem Pomorskim i Pomorzem, na lewym zaś błękitna wstęga symbolizująca rzekę Inę, która przepływa przez miasto. Herb jest najważniejszym elementem wizualnym tożsamości historycznej miasta, który stanowi o ciągłości tradycji jego mieszkańców. W związku z obowiązującym Systemem Identyfikacji Wizualnej Miasta Stargard^[67] herb wykorzystywany jest tylko przez Urząd Miejski w korespondencji urzędowej, natomiast logo pełni funkcję promocyjną.
• Flaga – o stosunku wysokości do długości 2/5, składa się z poziomych pasów w układzie równoległym. Dwa pasy skrajne w kolorze błękitnym, dwa pasy wewnętrzne w kolorze czerwonym, pas środkowy w kolorze białym. Z lewej strony flagi umieszczony jest herb o wysokości nie większej niż 7/10 szerokości płata. Projekt flagi wykonał stargardzki artysta-plastyk Piotr Kosmal^[68]. Przed wojną Stargard posługiwał się czerwono-białą flagą z dwutarczowym herbem^[69]
• Baner – baner stanowi prostokąt o stosunku wysokości do długości 5/2 i składa się z pionowych pasów w układzie równoległym. Dwa pasy skrajne w kolorze błękitnym, dwa pasy wewnętrzne w kolorze czerwonym, pas środkowy w kolorze białym. Pośrodku górnej połowy banera umieszczony jest herb Miasta Stargardu^[68].
• Logo – jest spójnym symbolem z ogólnymi założeniami strategii marki. Podstawowe cechy to „szczęście” i „bezpieczeństwo”. Konstruując logo, świadomie nawiązano nie tylko do sloganu promocyjnego, ale również do gwiazdy – historycznego symbolu miasta, używanego od XIII wieku na miejskich pieczęciach i monetach. Przeprowadzone badania wśród mieszkańców wykazały, że spośród kilku koncepcji znaku, poniższa forma najsilniej komunikuje podstawowe cechy marki miasta^[67].
• Nazwa marki i slogan promocyjny – nazwa marki ma za zadanie wyróżniania się od innych. W przypadku Stargardu Szczecińskiego pojawił się istotny problem techniczny z określeniem „Szczeciński”. Przeprowadzone badania marketingowe wykazały dużą atrakcyjność historycznej (skróconej) nazwy miasta dla potencjalnych turystów z Polski, jaki i ciekawe jej skojarzenia wśród cudzoziemców, związane z angielskim znaczeniem wyrazu „star”, czyli gwiazdą. W wyniku konsultacji z firmami doradczymi i po przeprowadzeniu dyskusji społecznej, zdecydowano się promować markę za pomocą nazwy „Stargard”, w której wyróżniono cząstkę „Star”, wzmacniając wymowę sloganu^[67].

Szukając właściwego sloganu, który komunikowałby szczególne walory miasta, jak i pozytywnie nastrajał potencjalnych nowych mieszkańców, wybrano hasło „Stargard. Pod szczęśliwą gwiazdą”. Slogan ten najpełniej oddaje obecną sytuację miasta. Komunikuje bezpieczeństwo i spokój. Ponadto odwołuje się do cząstki „Star”, która nie tylko dla cudzoziemców, ale i coraz szerszej grupy Polaków oznacza gwiazdę. Nawiązuje również do hasła promującego atrakcje turystyczne Stargardu, które brzmi: „Stargard. Gwiazdozbiór Gotyku”.

• Hejnał – został ustanowiony w 2000 roku^[70], skomponowany na trąbkę przez Waldemara Cieśloka. Jest on codziennie o godzinie 12:00 odtwarzany z fasady frontowej ratusza.
• Patron – patronem miasta został ustanowiony 2003 roku (w 760 rocznicę nadania praw miejskich) święty Jan Chrzciciel.
• Święto – święto miasta obchodzone jest 24 czerwca w rocznicę nadania Stargardowi w 1243 roku praw miejskich. W mieście obchodzony jest także 5 marca w rocznicę zdobycia Stargardu przez wojska radzieckie (1945 r.)

Architektura[edytuj]

 Osobny artykuł: Architektura Stargardu.

Panorama Stargardu

Mury obronne, XIII/XIV, XV

Panorama Stargardu z kościołem Augustianów 2 poł. XVIII w

Ul. Wyszyńskiego, 1930

Obecna ul. Mieszka I, w głębi Kolegiata NMP

Stare Miasto, 1931, zdjęcie lotnicze

Rozwój urbanistyczny[edytuj]

Najstarszym trwałym elementem struktury przestrzennej Stargardu jest grodzisko w Osetnie, położone około 1,5 km na południowy zachód od późniejszego miasta, wśród podmokłych łąk szerokiej w tym miejscu doliny Iny. Duży gród o średnicy 200–300 m^[71], dziś prawie nieczytelny w terenie, stanowił miejsce schronienia dla mieszkańców pobliskich nieobronnych osad w Strachocinie, Ulikowie i Stargardzie. Najpóźniej w połowie X wieku gród został opuszczony wskutek utworzenia nowego ośrodka na terenie dzisiejszego miasta – być może wówczas powstała nazwa Zitarigroda (Stargard, stary gród), która pojawiła się w źródłach po raz pierwszy w roku 1124^[72].

Drugi stargardzki gród wzniesiono na przełomie IX i X wieku na sztucznie wyrównanym terenie, otoczonym od wschodu i północy skręcającą tu dawniej Iną, w pobliżu przeprawy przez rzekę oraz istniejącej tu od początku IX wieku nieobronnej osady^[73]. Najstarsze umocnienie grodu stanowi wał ziemno-drewniany, zastąpiony w X–XII wieku konstrukcją skrzyniową wypełnioną głazami. Gród funkcjonował od 1295 roku, gdy książę przekazał jego obszar miastu. Pozostałością grodu jest dziś wzniesienie w sąsiedztwie baszty Białogłówki przy północno-wschodnim narożu Starego Miasta.

Położona między grodem i Małą Iną osada przejęła rolę podgrodzia. Wzdłuż moszczonych drewnem ulic stały drewniane chaty, a całość terenu otoczona była wałem z palisadą. Pod koniec XII wieku na wzgórzu po zachodniej stronie Małej Iny osiedlili się joannici. Wokół domu zakonnego powstała wkrótce osada, rozwijająca się w kierunku wschodnim, ku położonemu bezpośrednio nad rzeką placowi targowemu. Nie zabudowany jeszcze teren pomiędzy osadą i targowiskiem zajął wkrótce klasztor oo. Augustianów. W ten sposób w północnej części późniejszego Starego Miasta powstał rozciągnięty w poprzek Iny zespół osadniczy, którego osią była wiążąca wszystkie człony, biegnąca z zachodu na wschód, droga handlowa ze Szczecina do Chociwla i dalej przez Białogard nad brzeg Bałtyku.

Przypływ ludności, jaki nastąpił po nadaniu Stargardowi praw miejskich, pociągnął za sobą dalsze powiększenie zabudowanego obszaru. Warunki fizjograficzne dopuszczały rozwój terytorialny jedynie w kierunku południowym od istniejącego już zespołu osad. Ostateczne granice miasta musiały być ustalone do końca XIII wieku, kiedy przystąpiono do wznoszenia murów obronnych^[74]. Średniowieczny Stargard otoczony był od południowego wschodu, wschodu i częściowo północy głównym korytem Iny, a ku zachodowi wspinał się na wydłużone wzgórze górujące nad doliną. Różnica poziomów między punktem położonym najwyżej (Rondel, obok kościoła św. Jana) a miejscem najniższym (brama Młyńska) wynosi ok. 20 m. Przez obszar objęty murami przepływa Mała Ina, dzieląc go na dwie nierówne części. Do 1945 roku w planie Starego Miasta widoczne były ślady osadnictwa przedlokacyjnego w postaci ciągu obecnych ulic Bolesława Chrobrego i Gdańskiej wraz z szeregiem poprzecznych uliczek oraz bardziej regularna siatka bloków zabudowy wytyczonych po 1253 roku.

Już w XIV wieku poza zasięgiem obwarowań powstały dwa przedmieścia zwane Wik (niem. Wiek) i Kępa (niem. Werder). W XV wieku istniały także dwa mniejsze przedmieścia wschodnie, przy drodze do Chociwla i zachodnie św. Jobsta, które nazwę wzięło od kaplicy i szpitala położonego w tym rejonie. Mieszkańcy przedmieść posiadali własny samorząd, w przypadku Kępy utrzymany aż do początku XIX wieku, a ich głównym zajęciem było rolnictwo i ogrodnictwo. Wśród zabudowy przedmieść obok domów mieszkalnych znajdowały się liczne budynki gospodarcze. Każda z tych osad posiadała własna kaplicę: Wik i Kępa kaplicę św. Gertrudy, przedmieście wschodnie kaplicę św. Jakuba. Przed bramą Pyrzycką zgrupowane były szpitale i związane z nimi kaplice trzech instytucji dobroczynnych: św. Ducha, św. Jerzego oraz przytułku dla ubogich^[75].

Kształt przestrzenny, jaki uzyskało miasto do końca XV wieku, przetrwał bez większych zmian do pierwszej połowy XIX wieku. W 1625 roku rejestr podatkowy wykazywał 780 domów w obrębie murów, 105 na kępie i 75 na Wiku. Przez wiele stuleci nie ulegała również zmianom sieć dróg: szlak ze Szczecina prowadził do miasta przez bramę Świętojańską, a opuszczał je bramą Wałową, rozgałęziając się następnie w kierunku Chociwla i Suchania. Drogi do Pyrzyc i Skalina biegły od bramy Pyrzyckiej.

Dopiero w 1845 roku przebito w murach przejazd w kierunku Suchania (tzw. Nowa Brama). Budowa linii kolejowej wraz z dworcem w odległości około 1 km na zachód od Starego Miasta spowodował szybki rozwój przedmieścia Jobsta. Powstało tam wiele domów mieszkalnych, a głównie Jobststraße (obecnie ulice Stefana Czarnieckiego i marsz. Józefa Piłsudskiego) wzniesiono też kilka budynków urzędowych, wodociągową wieżę ciśnień i niewielki neogotycki kościół (obecnie cerkiew pw. śś. Piotra i Pawła). Na północ od Starego Miasta skupiły się zakłady przemysłowe, poprowadzono tam bocznice kolejowe i zlokalizowano stację Stargardzkiej Kolei Wąskotorowej^[76]. Na wschód od Kępy powoli wzrastało nowe przedmieście przy szosie do Suchania. W okresie międzywojennym nastąpił dalszy rozwój przestrzenny miasta w kierunku zachodnim. Za torami kolejowymi przy drodze do Szczecina w wyniku planowanych działań urbanistycznych zbudowano tzw. osiedle miejskie, złożone z domów dwu- i wielorodzinnych w otoczeniu zieleni, z podstawowymi obiektami usługowymi i socjalnymi.

Szybki wzrost liczby mieszkańców po drugiej wojnie światowej postawił przed polskimi urbanistami zadanie wydatnego zwiększenia zasobów mieszkaniowych. Po wyczerpaniu możliwości remontów i adaptacji istniejących budynków sięgnięto po rozwiązanie rozpowszechnione w owym czasie w całym kraju – wznoszenie zespołów typowych bloków mieszkalnych. Zabudowa tego typu powstała przy dzisiejszych ulic: Wyszyńskiego, Piłsudskiego oraz zbudowano kilka dużych osiedli m.in. os. Zachód, os. Pyrzyckie, os. Letnie.

Teren stargardzkiej starówki (kwiecień 2010)

Zagospodarowanie Starego Miasta stanowiło odrębny problem urbanistyczny i konserwatorski. Niemal całkowicie zniszczenie budynków mieszkalnych, z zachowanymi w różnym stanie monumentalnymi zabytkami architektury gotyckiej, przemawiało za przyjęciem zasady odbudowy wybranych, najcenniejszych obiektów, a nie rekonstrukcji całego zespołu. Przygotowany projekt przewidywał zachowanie historycznej siatki ulic oraz rekonstrukcję i wyeksponowanie budowli zabytkowych. Nowe budynki o ograniczonej liczbie kondygnacji i spadzistych dachach dostosowane były do skali miasta. Zgodnie z powyższymi założeniami zrealizowano tylko wznoszoną w pierwszym etapie zabudowę w zachodniej części Starówki. Na wyglądzie wschodnich kwartałów Starego Miasta odcisnęły piętno tendencje do powiększania gęstości zaludnienia i zbudowano 5 dziesięciopiętrowych wieżowców z tzw. wielkiej płyty. Efektem jest poważne zniekształcenie sylwetki miasta i zatarcie przebiegu niektórych dawnych ulic.

Zabytki[edytuj]

 Osobny artykuł: Zabytki w Stargardzie.

Stare Miasto[edytuj]

Plan Starego Miasta

Na terenie Starego Miasta w jego okolicy znajdują się 22 zabytki. Zespół ten ma wielką wartość zarówno z uwagi na wysoką rangę artystyczną poszczególnych obiektów, jak i wobec faktu, że na obszarze Starego Miasta zachowały się w niewiele zmienionym stanie prawie wszystkie architektoniczne dominanty z najświetniejszego okresu jego dziejów. Panującym tu stylem jest późny gotyk w mniejszej części barok. Przeważającym materiałem budowlanym jest duża średniowieczna cegła, nadająca najczęściej nietynkowanym elewacjom charakterystyczną, ciemnoczerwoną barwę.

17 września 2010 roku stargardzkie zabytki Starego Miasta: Kolegiata Najświętszej Marii Panny Królowej Świata oraz system fortyfikacji miejskich z basztami i bramami rozporządzeniem Prezydenta RP zostały uznane za pomnik historii^[77].

Pomimo znacznych zniszczeń wojennych, w mieście zachowało się wiele zabytków.

• Kościoły:

Rynek Staromiejski i Kolegiata Najświętszej Marii Panny Królowej Świata

• • Kolegiata pw. NMP Królowej Świata – jeden z najcenniejszych zabytków Pomorza Zachodniego^[78]. Pochodzi z XIII wieku, zbudowany w stylu gotyckim przez Heinricha Brunsberga, najwyżej sklepiony kościół w Polsce (32,5 m)^[79][80].
  • Kościół św. Jana – pochodzi z XV wieku, kościół ten posiada jedną z najwyższych wież na Pomorzu Zachodnim (99 m), posiada jedyne na Pomorzu sklepienie kryształowe, znajduje się w nim największy na Pomorzu i jeden z największych w Polsce średniowiecznych dzwonów (3,5 t).
• Ratusz – największy wśród średniowiecznych na Pomorzu Zachodnim, zbudowany w XIII wieku, przebudowany w XV.
• System obwarowań miejskich – pochodzący z II połowy XIII wieku, stanowiły najpotężniejszy system obronny na Pomorzu:
  • Brama Pyrzycka – brama miejska uznawana za najpiękniejszą na Pomorzu, zbudowana pod koniec XIII wieku.
  • Brama Wałowa – jedyna brama na Pomorzu, która stylowo łączy gotyk z renesansem, na bramie znajduje się jedyny na Pomorzu wykusz latrynowy, została zbudowana pod koniec XIII wieku.
  • Brama Młyńska – jedyna w Polsce i jedna z dwóch na świecie brama położona nad korytem rzeki, wzniesiona w połowie XV wieku.
  • Brama Świętojańska, obecnie neogotycki tunel z końca XIX wieku, który miał stanowić podstawę dla monumentalnego pomnika Bismarcka.
  • Baszta Morze Czerwone – najokazalsza i największa baszta miejska w Polsce (34 m), zbudowana przełomie XV i XVI wieku^[81].
  • Baszta Tkaczy, zwana także Lodową, wzniesiona w połowie XV wieku. Jej wysokość to 31 m.
  • Baszta Jeńców – zbudowana na przełomie XV i XVI w. Wysokość: 13 m.
  • Baszta Białogłówka pochodzi z początku XV wieku.
  • Basteje przy Baszcie Tkaczy, przy Prochowni i przy Baszcie Jeńców – jedyne tego typu budynki na Pomorzu, zbudowane w XVI wieku.
  • Arsenał – stanowi unikat na Pomorzu, ponieważ w żadnym z miast nie zachowała się budowla o podobnym przeznaczeniu.

Zabytki Stargardu znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Pozostałe obiekty[edytuj]

Krzyż Pokutny

• Krzyż pokutny – powstały w 1542 roku, największy krzyż pokutny w Polsce
• Wieża ciśnień – największy wodozbiór w Polsce (67 m)
• Czerwone Koszary – największy kompleks koszarowy na Pomorzu.
• Kościół św. Krzyża – wzniesiony w XV wieku, położony w Kluczewie.
• Najstarszym obszarem zieleni wysokiej jest Park Chrobrego.

Pomniki[edytuj]

 Osobny artykuł: Pomniki i miejsca pamięci narodowej w Stargardzie.

Na terenie miasta znajduje się kilkanaście pomników, obelisków, kamieni i tablic pamiątkowych. Najliczniej reprezentowane są pomniki powojenne, zachowało się też kilka monumentów z okresu międzywojennego (głównie na Cmentarzu Jeńców Wojennych). Najstarszym pomnikiem jest Krzyż Pokutny. Pochodzi z 1542, wykonany został przez Hansa Billeke, jako zadośćuczynienie za zabójstwo w tym miejscu swojego krewnego Wawrzyńca Madera^[82]

Gospodarka[edytuj]

Historia[edytuj]

Na rozwój przemysłu w Stargardzie w połowie XIX wieku wpływ miała budowa linii kolejowej łączącej Stargard ze Szczecinem i dalej do Berlina (1843–1846) oraz linii do Poznania (1848)^[83]. Zakłady przemysłowe lokalizowane były na północy i północnym wschodzie miasta, gdzie miały łatwy dostęp do bocznic kolejowych. Pierwszym ważnym zakładem była wytwórnia koniaków i likierów kupca F. J. Mampe’go (1835), zaś pierwszym zakładem stworzonym po budowie linii kolejowej była gazownia (1856), która zaczęła oświetlać miasto lampami^[84]. W roku 1858 otworzono Warsztaty Remontowe Urządzeń Kolejowych (późniejsze Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego), przy Garbestraße (dzisiejsza I Brygady). Pierwszą załogę stanowiło 111 osób, tj. prawie 7% ogółu mieszkańców ówczesnego miasta^[85]. W rok później kupiec Meisner uruchomił fabrykę papy smołowej i asfaltu, w której w 1869 wynaleziono i opatentowano papę bitumiczną^[86].

Cukrownia Kluczewo

W późniejszym czasie w szybkim tempie otwierano wiele zakładów i przedsiębiorstw oto niektóre z nich:

• Cukrownia Kluczewo (1889)
• Rzeźnia miejska (1897)
• sieć wodno – kanalizacyjna (1897)
• Nowy wielki młyn (1922)
• Warsztaty Naprawcze Sprzętu Rolniczego (przed 1939).

Po wojnie potrzeba pożywienia dla nowo przybyłych osadników sprawiła, że już w 1945 uruchomiono piekarnię i mleczarnię. Także w tym roku uruchomiono już ZNTK Stargard i Zakład Sprzętu Motoryzacyjnego. Silnie rozwijająca się gospodarka i potrzeby ludności sprawiły, że od lat 60. XX wieku otwierano zakłady:

• 1961 Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej – wprowadził na trasę 3 linie autobusowe.
• 1966 Bacutil – zakład produkujący paszę dla zwierząt
• 1971 Luxpol – pierwszy w regionie zakład przemysłu dziewiarskiego
• 1975 Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej zaopatrujące mieszkańców w ciepłą wodę i ogrzewanie

Sytuacja obecna[edytuj]

Fabryka Klippan Safety w Stargardzkim Parku Przemysłowym

Obecnie Stargard stanowi regionalny ośrodek równoważenia rozwoju^[87] z wyraźną przewagą przemysłu lekkiego. Jest ośrodkiem gospodarczym i przemysłowym^[87], w którym udział ma przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, cukierniczy) i maszynowy (produkcja taboru kolejowego, produkcja maszyn przeładunkowych, produkcja elementów napędowych maszyn).

Na terenie Stargardu utworzono podstrefę Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, o łącznej powierzchni 208,4 ha^[88][89][90].

Władze Stargardu w 2003 otworzyły przy drodze krajowej nr 10 na pow. 150 ha Stargardzki Park Przemysłowy. Natomiast na terenie byłego Lotniska Kluczewo utworzono drugi park przemysłowy – Park Przemysłowy Nowoczesnych Technologii, na terenie którego funkcjonują obecnie (2010) dwie fabryki.

31 lipca 2006 Koncern Bridgestone podpisał z miastem umowę na budowę fabryki opon na terenie byłego radzieckiego lotniska w Kluczewie, która rozpoczęła się wiosną 2007; zakład ruszył w styczniu 2009 i jest to największa inwestycja tego typu na Pomorzu Zachodnim, której wartość wynosi 200 mln euro (750 miejsc pracy)^[91]. Tuż obok fabryki Bridgestone w sierpniu 2010 roku działalność rozpoczęła fabryka maszyn przeładunkowych fińskiego koncernu Cargotec. Koszt inwestycji wyniósł 64 mln euro i ma przynieść docelowo 400 miejsc pracy^[92]. 1 czerwca 2009 podpisano z kolei umowę na inwestycję na terenie Stargardzkiego Parku Przemysłowego z belgijską firmą Van Heyghen Staal, która zainwestuje ok. 70 mln zł, tworząc 100 miejsc pracy^[93].

64,93% mieszkańców aktywnych zawodowo jest zatrudnionych w usługach, 33,36% w przemyśle, 1,72% w rolnictwie^[94]

Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej

Zgodnie z planem rewitalizacji miasta z 2010 roku głównymi pracodawcami Stargardu są^[95]:

• spółki miejskie (Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o., Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o., Stargardzkie Towarzystwo Budownictwa Społecznego Sp. z o.o.)
• zakłady przemysłu spożywczego (Cukrownia Kluczewo Sp. z o.o., RARYTAS Sp. z o.o., STARCO Zakład Mleczarski Sp. z o.o.)
• zakłady przemysłu gumowego (Bridgestone Stargard Sp. z o.o., Stargum Zakład Przemysłu Gumowego Sp. z o.o.)
• zakłady produkcji środków transportu („CARGOTEC” – Sp.z o.o.; Przedsiębiorstwo Transportu i Maszyn Drogowych TRANS-MASZ S.A., Zakład Pojazdów Szynowych Sp. z o.o.)
• zakłady przemysłu maszynowego (Z.U.M.-Stargard Sp. z o.o., Backer OBR Sp. z o.o. Zakład w Stargardzie, Klippan Safety Sp. z o.o.),
• zakłady remontowo-budowlane (Przedsiębiorstwo Napraw Infrastruktury Sp. z o.o., Przedsiębiorstwo Remontowo – Budowlane Maxbud Sp. z o.o., Przedsiębiorstwo Robót Mostowych Mostar Sp. z o.o., Stargardzkie Przedsiębiorstwo Budowlane Marbud Sp. z o.o.)
• zakład wyrobów szczotkarskich (Stargard Borst Sp. z o.o.)

Handel[edytuj]

Centrum Handlowe “Rondo”

Największym skupiskiem usługowym jest ulica Wyszyńskiego i jej otoczenie. W mieście istnieją cztery targowiska: przy ul. Reja (największe – 113 stałych miejsc targowych^[96]), Płatnerzy, Szczecińskiej i na os. Zachód. Pierwszym otwartym w Stargardzie sklepem wielkopowierzchniowym był w 2001 roku Kaufland, pierwszy sklep tej sieci w Polsce. Obecnie na terenie miasta działa 17 super- i hipermarketów spożywczych i przemysłowych, 6 supermarketów elektronicznych oraz 4 supermarkety z materiałami budowlanymi i dekoracyjnymi. Największe centra handlowe położone są w śródmieściu: CH 2000, CH Rondo, CH Zodiak, CH Metro. Najstarszym domem handlowym jest Milenium zbudowane w 1966 w tysięczną rocznicę chrztu Polski. Największym obiektem handlowym w mieście jest otwarta w marcu 2012 roku Galeria Starówka wraz ze szczytowymi kamienicami, wybudowanymi na przedwojennych fundamentach.

Od XII wieku do początku XX wieku centrum handlu było Stare Miasto. Na terenie miasta znajdowało się kilka targów, najważniejszy był Rynek Staromiejski (Markt), Rynek Drzewny (Holzmarkt, ob. Łokietka), Rynek Solny (dzisiejsza ul. Grodzka) oraz Rynek Mięsny (plac pomiędzy ratuszem a kościołem Mariackim). Wraz z rozwojem miasta usługowe centrum przesunęło się na zachód w okolice pl. Wolności i ul. Wyszyńskiego^[97].

Transport[edytuj]

Układ komunikacyjny miasta

Śródmiejska Obwodnica Stargardu

Stargard jest usytuowany w tzw. bramie wjazdowej do zespołu wielkomiejsko-portowego Szczecina. Spełnia funkcję dużego węzła komunikacyjnego. Przecinają się tu ważne drogi kołowe i kolejowe.

Transport drogowy[edytuj]

 Osobny artykuł: Ulice i place Stargardu.

• droga krajowa nr 10, planowana droga ekspresowa S10 (Lubieszyn) – Szczecin – Stargard – Piła – Bydgoszcz – Toruń – Płock – (Warszawa)
• droga krajowa nr 20 Stargard – Chociwel – Szczecinek – Kościerzyna – Gdynia – (Gdańsk)
• droga wojewódzka nr 106 Pyrzyce – Stargard – Maszewo – Nowogard – Golczewo – (Kamień Pomorski)

W 1998 oddano do użytku Południowe Obejście Starego Miasta, gdzie krzyżują się wszystkie ważne drogi. Stworzenie tzw. małej obwodnicy Stargardu odciążyło od ruchu Stare Miasto i cenne zabytki. 28 maja 2008 ruszyła budowa południowej obwodnicy miasta, która zakończyła się 21 grudnia 2009. Obwodnica weszła w skład drogi ekspresowej S10. W jej ciągu powstały trzy węzły: Stargard Szczeciński Zachód, Stargard Szczeciński Centrum, Stargard Szczeciński Wschód.

Transport kolejowy[edytuj]

Lokomotywa Pt47 na stargardzkim dworcu kolejowym

 Osobny artykuł: Transport kolejowy w Stargardzie.

Pierwsze połączenie kolejowe miasto uzyskało w 1846, kiedy to 1 maja na stację w Stargardzie wjechała lokomotywa ciągnąca pociąg ze Szczecina. 4 marca 1846 została wydana koncesja na budowę Kolei Stargardzko-Poznańskiej (wówczas Kolei Starogrodzko-Poznańskiej)^[98]. Całość linii oddano do użytku 9 sierpnia 1848 roku^[99]. Wiosną 1857 rozpoczęto budowę linii Stargard-Koszalin, którą oddano do użytku 1 czerwca 1859^[100]. Tym samym powstał pierwszy na Pomorzu węzeł kolejowy. Po budowach dla celów ogólnopaństwowych zaczęto budować linie regionalne (drugorzędne); 31 sierpnia 1882 otwarto linię do Kostrzyna^[101], a następnie 1 września 1895 linię do Piły, przez Ulikowo^[102]. Dopełnieniem kolei krajowych i regionalnych były koleje wąskotorowe; pierwszy odcinek przez Starą Dąbrowę do Ińska otwarto 14 stycznia 1895, ostatni odcinek oddano do użytku 15 listopada 1910, całość kolei mierzyła blisko 120 km^[103]

• Linia kolejowa nr 202 Stargard Szczeciński – Koszalin – Słupsk – Gdańsk
• Linia kolejowa nr 351 Szczecin – Stargard Szczeciński – Krzyż Wielkopolski – Poznań
• Linia kolejowa nr 411 Stargard Szczeciński – Pyrzyce – Siekierki linia niezelektryfikowana, obecnie nieczynna, częściowo nieprzejezdna
• Linia Stargard Szcz. Wąsk. – Łobez Wąsk. Stargard Szczeciński Wąskotorowy – Dobra Nowogardzka – Łobez linia wąskotorowa, Stargardzka Kolej Wąskotorowa, obecnie nieczynna, częściowo rozebrana

W planach do realizacji jest uruchomienie miejskiej linii kolejowej, która połączyłaby centrum miasta z Kluczewem^[104].

Transport lotniczy[edytuj]

Najbliższy międzynarodowy port lotniczy znajduje się w Goleniowie, 35 km od Stargardu. Na terenie miasta znajduje się byłe poradzieckie (Lotnisko Kluczewo), obecnie użytkowane niezgodnie z przeznaczeniem. Budynki po radzieckim garnizonie wojskowym przekształcone zostały w osiedle mieszkaniowe (Osiedle Lotnisko).

Transport wodny[edytuj]

Przez setki lat rzeka Ina na odcinku od Stargardu w górę aż do ujścia w Inoujściu była żeglowna^[105]. W latach 60. XX wielu na zlecenie Okręgowego Zarządu Wodnego w Szczecinie opracowano projekt przywrócenia ruchu pasażerskiego i towarowego na Inie^[106]. Jednak już w grudniu 1966 pomysł ten zarzucono całkowicie ze względu na brak zainteresowania podmiotów gospodarczych tym środkiem transportu^[106]. Obecnie rzeka wykorzystywana jest jedynie jako szlak kajakowy. Przez Inę przebiega szlak kajakowy, prowadzi on od Recza przez Stargard i Goleniów aż do ujścia do Domiąży^[107]. Obecnie planuje się zagospodarowanie odcinka Iny do celów turystycznych wraz z budową przystani kajakowej, stanowisk wodnych, miejsc biwakowych i ogniskowych^[108]

Komunikacja miejska[edytuj]

Autobus MZK – Jelcz 120 na linii 23

Autobus MZK – Scania L94UB4X2 na linii 3

Komunikacja miejska w Stargardzie zaczęła funkcjonować w 1961, kiedy powstało Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej, które w ramach swojej działalności zajmowało się transportem miejskim zarówno jako organizator, jak i przewoźnik. MPGK posiadało 6 autobusów marki San. W latach 1971–1990 transportem miejskim zajmowało się Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej Szczecin. W tym okresie wymieniono tabor na Autosany H9-35 oraz Jelcze PR110 i M11^[109].

Wraz z wejściem ustawy o samorządzie 8 maja 1990 powstał Miejski Zakład Komunikacji w Stargardzie, który jest jednostką budżetową miasta. MZK w 1993 wprowadził do obsługi połączeń miejskich autobusy przegubowe Ikarus 280, a w 2000 pierwsze autobusy niskopodłogowe. Wraz z otwarciem hipermarketu Tesco powstały dwie niezależne od miasta linie bezpłatne obsługiwane przez PKS Stargard^[109].

Obecnie w Stargardzie kursują 23 linie, w tym jedna nocna. Linie obsługują mieszkańców Stargardu i okolicznych miejscowości: Kobylanka, Żarowo, Witkowo, Strzyżno, Grzędzice, Lipnik, Zieleniewo (Jezioro Miedwie), Klępino, Małkocin, Storkówko, Koszewo, Koszewko i innych.

Transportem pasażerów z obszaru powiatów stargardzkiego, choszczeńskiego i pyrzyckiego zajmują się głównie prywatni przewoźnicy. Stargard posiada bezpośrednie połączenia busowe m.in. ze Szczecinem, Choszcznem, Pyrzycami, Reczem, Nowogardem, Maszewem, Chociwlem, Ińskiem i Dobrzanami.

Stargard posiada również połączenia PKS ze Szczecinem, Wałczem, Piłą, Bydgoszczą, Toruniem, Chociwlem, Złocieńcem, Świdwinem i Połczynem-Zdrojem. Autobusy PKS w Stargardzie kursują jednak rzadko.

Turystyka[edytuj]

Odwach przy wschodniej pierzei rynku

Kamienica gotycka z XV wieku

Szlaki piesze[edytuj]

 Osobny artykuł: Szlaki turystyczne w powiecie stargardzkim.

Głównymi elementami stanowiącymi o rozwoju turystyki są zabytki Starego Miasta oraz przyrodnicze otoczenie miasta (Planty, jezioro Miedwie, rzeka Ina)^[110]. Na terenie miasta wytyczono trzy piesze szlaki turystyczne:

• Stargardzki Szlak Staromiejski Stargard – Klejnot Pomorza – żółty biegnie po okręgu stargardzkich plant oraz przechodzi przez Rynek Staromiejski. Trasa ma długość ok. 3 km i można ją zacząć z dowolnego miejsca
• Szlak Anny Jagiellonki – niebieski został nazwany dla uczczenia Anny Jagiellonki, która w dniu 2 lutego 1491 wraz z orszakiem wyruszyła ze Stargardu do Szczecina w celu ożenku z Bogusławem X, jego długość to 35,2 km (3 km na terenie miasta)
• Szlak im. Hetmana Stefana Czarnieckiego – czerwony nazwa szlaku upamiętnia pobyt wojsk polskich pod dowództwem hetmana, w tej okolicy. Łączna długość to 62,5 km (w granicach miasta 4 km).

Od 2006 roku Stargard leży na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Informacji turystycznej można zasięgnąć w Centrum Informacji Turystycznej przy Rynku Staromiejskim oraz w oddziale PTTK.

Szlaki rowerowe[edytuj]

• Stargard – Lubowo – Rogowo – Żarowo – Grzędzice – Stargard
• Stargard – Lipnik – Zieleniewo – Grzędzice – Stargard
• Stargard – Kunowo – Giżynek – Stargard
• Stargard – Klępino – Grabowo – Kiczarowo – Stargard

Punkty widokowe[edytuj]

• Baszta Morze Czerwone (punkt czynny w sezonie letnim)
• ul. Morska (granica administracyjna miasta)
• Wieża Kolegiaty Najświętszej Marii Panny Królowej Świata, otwarta 24 czerwca 2006

Hotele[edytuj]

Hotel PTTK

Od najstarszych wieków Stargard położony był na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, a więc funkcjonowanie w mieście hoteli czy zajazdów było niejako koniecznością. Do 1945 roku istniało w Stargardzie kilkadziesiąt tego typu obiektów, w tym:

• Przy Bahnhofstraße: Hotel Pommerscher Hof – pod №10, Kaiser Hof – pod №5
• Przy Adolf Hitler Platz: Gasthof Drei Kronen – pod №2
• Przy Johannisstraße: Gasthaus Zum Groβen Kurfürst – pod №6
• Przy Rynku Staromiejskim: Hotel Nordischer(Norddeutscher) Hof – pod №10
• Przy Große Mühlenstraße – Gasthaus Fischer – pod №12, Gasthaus Schliebener – pod №15, Gasthaus Kuppermann – pod №18
• Przy Barnimstraße: Hotel Deutsches Haus – pod №8a
• Przy Poststraße: Hotel Prinz von Preuβen – pod №4-5
• Przy Jägerstraße: Gasthof Schwarzer Adler – pod №42, Gasthof Schultz – pod №45
• Przy Königstraße: Gasthof Mielke – pod №7, Gasthof Paasch – pod №38, Gasthof Hubert – pod №45
• Przy Heiliggeiststraße: Gasthof Fellberg – pod №20
• Przy Hindenburgstraße: Gasthof Hindenburghallen – pod №3, Gasthof Hellwig №20
• Przy Luisenstraße: Gasthof Frenz – pod №5; Gasthof Braunes Reh – pod №8; Gasthof Braunes Roβ – pod №11

We współczesnym Stargardzie funkcjonuje 8 hoteli. Najwyżej sklasyfikowanymi są: otwarty w 2000 roku Hotel Restauracja Mały Młyn, przy ul. Gdańskiej 5 (40 miejsc noclegowych^[111]), otwarty w 2008 roku Hotel Restauracja Spichlerz, przy Czarnieckiego 10, dysponujący 65 miejscami^[112] oraz najmłodszy, otwarty w 2012 roku – Hotel Grodzki Business & Spa przy ulicy Grodzkiej 3, wszystkie trzy po trzy gwiazdki. Dwie gwiazdki posiadają Hotel 104 (dawny Inwit) zbudowany w 1988 roku przy hali sportowej Spójni, ul. I Brygady 1 (dysponuje 53 miejscami^[113]). Jedną gwiazdkę posiadają: najstarszy w mieście Hotel PTTK, przy ul. Kuśnierzy 5 funkcjonujący od lat 60. XX w, posiada 30 miejsc noclegowych^[114], Hotel Staromiejski przy ul. Spichrzowej 2 (104 miejsc noclegowych^[115]) oraz najmłodszy spośród stargardzkich hoteli jest otwarty w maju 2009 roku Hotel Lord, przy ul. Łąkowej 6 dysponujący 62 miejscami noclegowymi^[116]. Niższy standard oferuje Hotel Granitex, ul. Lotników 51a (50 miejsc^[117]). Łączna ilość miejsc noclegowych w hotelach wynosi 404.

Na terenie miasta znajduje się także Motel Huzar na os. Hallera 11, noclegownia Weryk, przy ul. Niepodległości, Bursa Szkolna, przy pl. Majdanek oraz dwie kwatery prywatne.

W 2010 z noclegów w stargardzkich hotelach skorzystało 21 812 osób^[110], w tym 5502^[110] turystów zagranicznych.

Piętnasty południk[edytuj]

Obelisk 15 Południk

Stargard jest położony dokładnie 15 stopni na wschód od południka zerowego, przebiegającego przez przedmieście Londynu Greenwich. Stanowi to dokładnie 1 godzinę różnicy między astronomicznym czasem londyńskim a środkowoeuropejskim, przyjętym w Polsce i w krajach sąsiednich. Taki umowny przebieg południków i wynikający z niego podział świata na strefy czasowe obowiązuje od 1884 roku.

 Osobny artykuł: Pomnik 15. Południk.

Fakt położenia Stargardu na 15 południku długości geograficznej wschodniej upamiętnia kamienny obelisk znajdujący się przy ulicy Szczecińskiej nieopodal Rondo 15. Południk. Obelisk ustawiony został przez Niemców prawdopodobnie w okresie międzywojennym. W ostatnich latach uległ on dewastacji, ale dzięki staraniom służb miejskich i członków PTTK, wiosną 1996 roku został odremontowany.

Przez Pomorze Zachodnie prowadzi trasa wycieczkowa szlakiem 15 południka. Wiedzie ona od Trzęsacza nad Morzem Bałtyckim przez Stargard do Trzcinnej koło Myśliborza.

Zieleń miejska[edytuj]

Park Chrobrego

Rzeka Ina w Parku Jagiellońskim

Parki[edytuj]

• Park Chrobrego obejmuje tereny od bramy Portowej, aż do bramy Pyrzyckiej, z amfiteatrem i aleją Słowiczą. Park ten stanowi najbardziej atrakcyjny teren do spacerów i wypoczynku. Znajduje się tu neogotycki kościół (ob. cerkiew), oraz wieża ciśnień. Wchodzi w skład plant stargardzkich. Znajdują się tu dwa pomniki przyrody: klon jawor o średnicy 3,03 m oraz buk zwyczajny o średnicy 4,47 m^[118].
• Park pomiędzy Szosą Maszewską a ul. Wiśniową
• Park przy Technikum Rolniczym
• Park Zamkowy d. Volks-Park położony jest na terenach od bramy Portowej do rzeki Iny, w sąsiedztwie najstarszej części miasta, gdzie zlokalizowane było grodzisko. Teren parku jest objęty nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jest częścią plant stargardzkich.
• Park Piastowski położony jest obok murów miejskich na odcinku od bramy Pyrzyckiej do bastei. Uroku dodaje parkowi ciekawe ukształtowanie terenu oraz obecność rzadko spotykanych okazów flory. Wchodzi w skład plant stargardzkich.
• Park Popiela d. Bismarck Pl. stanowi przedłużenie ciągu zieleni, opasującej Stare Miasto poniżej parku Piastowskiego aż do koryta rzeki Iny. Na jego obszarze spotykamy 32 gatunki drzew w wieku od 100 do 200 lat.
• Park podworski w Kluczewie
• Park w Burzykowie
• Park Jagielloński d. Blücher Pl. znajduje się po południowej stronie rzeki Iny, w porównaniu do innych parków jest najniżej położony, tj. 19–20 m n.p.m. W parku tym niekorzystne zmiany po wybudowaniu „małej obwodnicy”, która wprowadziła hałas spowodowany przez ruch pojazdów. Znaleźć można tu sześć pomników przyrody: trzy wierzby Salix L, z czego największa posiada średnicę 4,16 m oraz trzy dęby szypułkowe.
• Park 3 Maja d. Goethe-Park, Park 3 Maja został urządzony na terenie dawnego, starego cmentarza. Park posiada utwardzone alejki, ławki, piaskownice i chętnie wykorzystywany jest jako miejsce rekreacji.
• Park Stefana Batorego (pomiędzy ulicami Kościuszki i Spokojną) park został urządzony w latach 1970–1975 na terenie wcześniejszego nowego cmentarza (Neuer Friedhof) z połowy XIX wieku. Przedłużeniem parku za ul. Kościuszki jest cmentarz Komunalny.
• Park podworski na Giżynku
• Park Panorama (pomiędzy ulicami Na Grobli i Grunwaldzką) teren został urządzony w latach 1996–2000, kiedy to odtworzono alejki według starych założeń parkowych, oświetlono ciągi piesze, ustawiono ławki, zbudowano plac zabaw dla dzieci oraz park linowy.

Pomniki przyrody[edytuj]

Na terenie Stargardu znajduje się znajduje się 19 pomników przyrody^[119]. Najliczniejszą grupę stanowią platany klonolistne występujące w grupie 11 drzew w Parku Popiela. Ponadto jako pomniki przyrody uznane są: klon jawor, klon zwyczajny i topola geldryjska w parku 3. Maja, dąb szypułkowy i wierzba biała z parku Jagiellońskiego oraz grab pospolity (park Zamkowy), topola czarna (ul. Sportowa) i wiąz szypułkowy (ul. Skarbowa)^[120].

Cmentarze[edytuj]

Dom Pogrzebowy na Starym Cmentarzu

Fragment dawnego Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich, Cmentarz Wojenny

• Stary Cmentarz Komunalny przy ul. Kościuszki został założony w 1910 przez Niemców i zajmuje powierzchnię ponad 18 ha. Teren jest zadrzewiony. Przy głównej alei rosną orzechy tureckie, zaś po południowej stronie spotykamy się z sosną wejmutką (pinius stronus L.), pochodzące z Ameryki Południowej, ponadto występują tu także buki, dęby, wiązy, lipy, kasztanowce. W pobliżu bramy głównej znajduje się pomnik poświęcony pamięci niemieckich mieszkańców Stargardu.
• Nowy Cmentarz Komunalny na Giżynku został otwarty w 2002, a jego docelowa powierzchnia ma wynieść ponad 26 ha. Na terenie cmentarza powstał dom pogrzebowy z kaplicą, kolumbarium oraz budynek administracyjny.
• Cmentarz Komunalny w Kluczewie
• Cmentarz przykościelny w Kluczewie
• Cmentarz Międzynarodowy Jeńców Wojennych, został stworzony po I wojnie światowej i znajdują się tu prochy żołnierzy polskich, rosyjskich, niemieckich, jugosłowiańskich, włoskich, i innych poległych na ziemi stargardzkiej oraz w obozach jenieckich podczas dwóch wojen światowych.
• Burzykowo – Stary Cmentarz.

Ponadto w przeszłości istniały:

• Cmentarz Żydowski – położony na terenie Bastionu Szubieniczego wzgórze Kalkenberg przy obecnej ulicy Andrzeja Struga.
• Cmentarz pomiędzy Bramą Wałową – cmentarz wojskowy z czasów napoleońskich, znajdował się pomiędzy Bramą Wałową a korytem Iny.
• Stary Cmentarz Ewangelicki – położony na terenie dzisiejszego parku 3 Maja.
• Nowy Cmentarz Ewangelicki – położony na terenie dzisiejszego parku Stefana Batorego.

Religia[edytuj]

Kościół św. Jana

Kościół Przemienienia Pańskiego (polskokatolicki)

Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła

Do 1945 roku najliczniejszą grupą wyznaniową byli ewangelicy (94,8%). Do 1938 zamieszkiwała tu dość duża grupa Żydów, stanowiąca ok. 2,5% ogółu mieszkańców. Żydzi posiadali dwie synagogi: Stara Synagoga, wzniesiona na początku XIX wieku, położona przy dzisiejszej ul. Mickiewicza oraz Nowa Synagoga zbudowana w 1913, zburzona w 1938, położona była w pobliżu Spichlerza. Posiadali także swój cmentarz na wzgórzu Kalkenberg (teren dzisiejszego Zespołu Szkół Katolickich). Miasto zamieszkiwali także katolicy (2%), dysydenci (0,5%), luteranie (0,1%) oraz nieliczne grupy baptystów, grekokatolików, wyznawców Kościoła niemieckokatolickiego oraz 5 osób o nieokreślonej religii^[121].

Obecnie najliczniejszą grupę wyznaniową stanowią katolicy^[122]. W Stargardzie znajduje się kolegiata archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej. W mieście istnieje 8 parafii, które wchodzą w skład dwóch dekanatów:

• Stargard Wschód:
  • Parafia św. Józefa
  • Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata
  • Parafia Chrystusa Króla Wszechświata
• Stargard Zachód:
  • Parafia Świętego Ducha
  • Parafia Miłosierdzia Bożego
  • Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa
  • Parafia Świętego Krzyża
  • Parafia Przemienienia Pańskiego

W skład Pomorskiego Dekanatu Wojskowego wchodzi Parafia wojskowa Matki Bożej Dobrej Rady na terenie jednostki w białych koszarach. Prócz parafii rzymskokatolickich, w Stargardzie działalność duszpasterską prowadzi także parafia polskokatolicka, użytkująca kościół Przemienienia Pańskiego (ul. Nadbrzeżna).

Znajdują się tu 2 cerkwie: greckokatolicka – pw. św. Jozafata Męczennika (ul. Młyńska) i prawosławna (parafialna) – pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła (ul. św. Jana Chrzciciela).

W mieście istnieją następujące kościoły protestanckie: zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego (ul. Brzozowa), zbór Kościoła Zielonoświątkowego (ul. Robotnicza), placówka misyjna Kościoła Chrześcijan Baptystów (ul. Brzozowa, w kaplicy Kościoła Adwentystów) oraz zbór Kościoła „Chrystus dla Wszystkich” (ul. Spokojna).

W Stargardzie istnieją dwie Sale Królestwa Świadków Jehowy, służące 4 miejscowym zborom: Stargard–Centrum, Stargard–Południe, Stargard–Stare Miasto, Stargard–Zachód^[123].

Kultura[edytuj]

Młodzieżowy Dom Kultury

Stargardzki Dom Kultury Kolejarza

Książnica Stargardzka (Dom Rohledera)

Do najważniejszych placówek kulturalnych należą Stargardzkie Centrum Kultury, Młodzieżowy Dom Kultury, Stargardzki Dom Kultury Kolejarza, Książnica Stargardzka i Klub Garnizonowy. W mieście istnieje obecnie jedno kino. 15 listopada 2006 otwarto nową salę kinowo-widowiskową, która jest obecnie najnowocześniejszą salą tego typu w województwie. W latach 80. XX wieku w mieście istniały trzy kina: „Ina”, Kino „Dar”^[124] oraz „Panorama” (w XIX-wiecznym pałacyku w Parku Panorama, ob. budynek w rękach prywatnych). Z powodu oddania do użytku nowej sali kinowej, kino „Ina” zostało zamknięte. Pierwszym kinem w przedwojennym Stargardzie było kino Capitol, zbudowane w 1938 roku, przy Bahnhofstraße (ob. ul. Wyszyńskiego), zaprojektowane przez Otto Wernera. Kino składało się z dwóch sal; widowiskowo-kinowej z 756 miejscami i małej kameralnej z 213 miejscami^[125].

Największą miejską widownią przystosowaną do imprez artystycznych jest amfiteatr, położony na stromej skarpie w Parku Chrobrego. Zostało on zbudowany w latach 1977–1980 w ramach tzw. czynów społecznych przez mieszkańców miasta. Widownia może pomieścić 2500 osób^[126].

W mieście istnieje jedno muzeum z siedzibą przy Rynku Staromiejskim oraz w Bastei (znajduje się tam wystawa stała o historii miasta).

Imprezy i konkursy organizowane w Stargardzie o charakterze ponadlokalnym:

• Dni Stargardu (w tym Międzynarodowy Bieg Uliczny O Błękitną Wstęgę i Festyn Historyczny „W Krainie Gryfa”)
• Ogólnopolski Festiwal Młodych Talentów i Piosenki Ekologicznej
• Ogólnopolski Konkurs Piosenki Poetyckiej „O Złote Koło Młyńskie”
• Ogólnopolski Turniej Koszykówki Młodzików o Puchar Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
• Ogólnopolskie Prezentacje Muzyki z Gwiazdą
• Ogólnopolski Festiwal Monodramów – „Ewenement”
• Ogólnopolski Rajd na Orientację „TRUDY”
• Długodystansowy Rajd na Orientację „Jesienne Trudy”
• Międzynarodowy Festiwal Muzyki Gospel „Stargard Gospel Days”
• Festyn Motoryzacyjny św. Krzysztofa
• Wybory Miss Miedwia (Jezioro Miedwie)
• Stargardzka Jesień Teatralna
• OldTown (dawniej: Zlot Fanów Fallouta)
• Turniej Tańca Towarzyskiego o Puchar Prezydenta Miasta Stargardu
• Stargardzkie Wieczory Poetyckie (prowadzone przez Marcina Ł. Makowskiego i Wojciecha Radocha)

Zespoły i grupy artystyczne nagradzane na konkursach krajowych i międzynarodowych:

• Grupa Taneczna „APLAUZ”^[127]
• Chór Cantore Gospel^[128]
• Nana (zespół został laureatem „Debiutów” na Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu w 2005 roku^[129].)
• Zespół wokalny „Rupaki”^[130]
• Ava^[131]
• Zespół Tańca Współczesnego „Pasja”,
• De Facto^[132]
• Teatr „Krzywa Scena”^[133].

Ochrona zdrowia[edytuj]

Apteki[edytuj]

Przed 1945 rokiem w Stargardzie działało pięć aptek. Najstarsza z nich – „Rats u. Loewen Apotheke” – (Pod Lwem) założona została w 1487, mieściła się w XVI-wiecznej kamienicy przy Poststraße 1 (u zbiegu dzisiejszych Grodzkiej i Mieszka I). W drugiej aptece „Zum Goldenen Adler” (Pod Złotym Orłem), znajdującej się w pobliżu, przy Rynku Staromiejskim 3 (w miejscu dzisiejszej restauracji „Ratuszowa”) znajdowała się Centralna Apteka Homeopatyczna^[134].

Kolejna apteka to Hornemann-Schwann Apotheke znajdująca się przy Großer Wall 15 – u zbiegu dzisiejszych ulic Bolesława Chrobrego i Spichrzowej.

Jedyną apteką, która przetrwała działania wojenne była Apteka pod Złotą Gwiazdą (Aphoteke zum Goldenen Stern) późniejsza Cefarm przy Bahnhofstraße 23 (obecnie Wyszyńskiego). Funkcjonowała od początku XX wieku. Wiosną 1945 uruchomiona została przez polskich osadników jako pierwsza w powiecie i działała do 2006 roku.

Obecnie w Stargardzie funkcjonuje 29 aptek^[135], w tym dwa punkty apteczne oraz apteka szpitalna.

Szpitale[edytuj]

Budynek główny Szpitala Wielospecjalistycznego oraz SOR

W średniowieczu w Stargardzie funkcjonowały 4 ośrodki lecznicze (Szpital św. Ducha, Lazarety: św. Jerzego, św. Jobsta, oraz dla ubogich), a w 1820 w Bramie Świętojańskiej uruchomiono szpital dla obłąkanych^[136].

W latach 70. XIX wieku rozpoczęto budowy nowoczesnych szpitali, w południowej części miasta (Szpitale Karowa, Wilhelma, Jurgena, dla osób starszych). W 1878 roku do użytku oddano Szpital Moviusa (obecnie stare skrzydło Szpitala przy ul. Wojska Polskiego), który swoją budową nawiązuje do budownictwa sanatoryjnego. W 1910 otwarto dwa budynki z czerwonej cegły z przeznaczeniem na biuro i oddział męski.

W 1937 roku istniały jeszcze dwa budynki Mövius Hospital – w miejscu obecnego parkingu obok Kościoła św. Ducha.

W związku z tym, iż od XIX wieku Stargard pełnił funkcje miasta szpitalnego dla II Okręgu Wojskowego (teren od Rugii do Lęborka) czasie wojny funkcję lazaretów ponadto pełniły Gimnazjum Groninga, Dom Bractwa Strzeleckiego, oraz dzisiejsze Starostwo Powiatowe, Zespół Szkół nr 1 oraz Gimnazjum nr 2^[136].

W latach 80. XX wieku, w pobliżu os. Pyrzyckiego rozpoczęto budowę Szpitala Geriatrycznego, jednak upadek systemu spowodował zatrzymanie prac budowlanych, a w konsekwencji ich całkowite zarzucenie.

Aktualnie w mieście funkcjonują dwa szpitale: Szpital Wielospecjalistyczny, przy ul. Wojska Polskiego 27 i Szpital Rehabilitacyjny im. dr. Zbigniewa Petriego, które wchodzą w skład Samodzielnego Publicznego Wielospecjalistycznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w Stargardzie.

Edukacja[edytuj]

I Liceum Ogólnokształcące

 Osobny artykuł: Lista szkół w Stargardzie.

W Stargardzie istnieje 9 szkół podstawowych, 8 gimnazjów, 15 państwowych szkół ponadgimnazjalnych w tym 6 szkół zawodowych, 6 liceów ogólnokształcących, 2 szkoły średnie zawodowe, oraz Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Witolda Lutosławskiego. Ponadto w mieście funkcjonują szkoły niepubliczne ponadgimnazjalne.

Najstarszą szkołą średnią jest I Liceum Ogólnokształcące otwarte we wrześniu 1945 roku, mieszczące się w dawnym Collegium Groeningianum zbudowanym w 1882 r. W 1946 otwarto Zespół Szkół nr 1, a 1989 II Liceum Ogólnokształcące.

Pierwszą szkołą wyższą w mieście jest otwarta w 2005 roku Stargardzka Szkoła Wyższa Stargardinum. Swój Wydział Przedsiębiorczości posiada Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, uruchomiona w 1996 roku, a punkty dydaktyczne Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny (od 2000 roku) oraz Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych (od 2001).

Na terenie miasta funkcjonują trzy żłobki (w tym dwa miejskie) oraz 15 przedszkoli (z czego 6 miejskich).

Sport i rekreacja[edytuj]

Najstarszym klubem sportowym w polskim Stargardzie jest Kolejowy Klub Sportowy „Błękitni”, który powstał tuż po przejęciu miasta przez władze polskie, 18 maja 1945. Stargardzki klub sportowy był pierwszą organizacją społeczną na Pomorzu Zachodnim. Największym sukcesem zespołu jest zajęcie 15 miejsca w drugiej lidze w sezonie 1981/1982, oraz awans do drugiej ligi w roku 2003, a także 1/2 finału Pucharu Polski w 2015 roku.

Ludowy Klub Sportowy „Spójnia”, powstał w 1949. Największym sukcesem koszykarzy jest awans w 1994 do Polskiej Ligi Koszykówki, a w trzy lata później zdobycie wicemistrzostwa kraju. Obecnie „Spójnia” gra w I lidze koszykarskiej.

Ponadto w Stargardzie istnieje jeszcze kilkanaście klubów sportowych:

• KP Błękitni (II liga piłki nożnej mężczyzn, I liga piłki nożnej kobiet)
• ZKS Kluczevia Stargard (piłka nożna, IV liga, grupa zachodniopomorska)
• KS Unia (piłka nożna, A-klasa, grupa zachodniopomorska)
• LKS Pomorze Stargard
• Stargardzki Klub Sportó Podwodnych Barakuda
• Ludowy Klub Kolarski Stargard
• Klub Pływacki „NEPTUN” Stargard
• Szkoła Tańca Towarzyskiego Alfa-Astra
• KS Spójnia Stargard
• LKS Feniks Stargard
• Luks Piątka Klub Siatkarski
• LKS Zieloni Stargard

W mieście działają ligi amatorskie w bowlingu, piłce nożnej i koszykówce.

Miasto posiada nowoczesną bazą sportowo-rekreacyjną, zapewniającą warunki uprawiania sportu i rekreacji, zarówno sportowcom wykwalifikowanym, jak i amatorom; Stadion Lekkoatletycznego im. Jerzego Cieśli z nawierzchnią tartanową; Stadiony piłkarskie KP „Błękitni”, ZKS „Kluczevia” oraz hala sportowa o powierzchni ok. 1500 m² (największy w regionie obiekt^[137]).

Ponadto miasto dysponuje innymi obiektami, do uprawiana sportów niemasowych: 3 kryte pływalnie, kręgielnia, 4 zespoły kortów tenisowych, skateplaza, 2 skateparki, ośrodki jazdy konnej, strzelnica, boiska piłkarskie ze sztuczną trawą, w tym boisko zbudowane w ramach programu Orlik 2012 oraz sezonowe lodowisko^[138].

Media[edytuj]

Pierwszą znaną gazetą stargardzką była Die Musterung (pol. Musztra) informowała o życiu garnizonu oraz samego miasta, ukazywała się w latach 1771–1772. W 1823 stargardzki księgarz J. Hane rozpoczął wydawanie Stargarder Wochenblatt (pol. Tygodnik Stargardzki), wydawano go do 1860. W następnych latach wydawano m.in. Stargarder Zeitung, Stargarder Bote oraz Pommersche Dorfzeitung. Okres świetności niemieckiej prasy stargardzkiej zakończył rok 1935, kiedy to decyzją NSDAP skonsolidowano wszystkie wydawnictwa w jeden tytuł Stargarder Tageblatt (pol. Dziennik Stargardzki).

Pierwszą powojenną gazetą wydawaną w Stargardzie były Wieści, ukazywały się one od lipca 1945 do lat 80 XX wieku. W październiku 1945 ukazał się pierwszy numer dziennika regionalnego Kurier Szczeciński, a w dwa lata później Głos Szczeciński. W latach 90 XX wieku i na początku XXI wieku ukazywała się Gazeta Stargardzka. W ostatnich latach ukazywały się także: Kurier Stargardzki, 7 Dni Stargardu, Fakty Lokalne, Echo Stargardu, Stargardzkie Tu i Teraz, ExPress Stargardzki.

Urząd Miasta Stargard

Ratusz miejski

Obecnie działa pięć stargardzkich gazet: Dziennik Stargardzki, 7 Dni Powiatu Stargardzkiego, 7 Dni Ziemi Stargardzkiej (gazeta bezpłatna), Stargardzki Informator Samorządowy (miesięcznik Urzędu Miasta Stargard Szczeciński) oraz Głos Stargardzki (piątkowy dodatek do Głosu Szczecińskiego).

W Stargardzie swoje przedstawicielstwa mają dwie gazety regionalne: Głos Szczeciński oraz Kurier Szczeciński.

W mieście działają dwie sieci telewizji kablowej. Pierwsza telewizja kablowa w Stargardzie powstała w 1993 w pomieszczeniach Spółdzielni Mieszkaniowej. Operatorem telewizji kablowej jest Vectra oraz Telewizja Kablowa sieci UPC. Lokalnym kanałem telewizyjnym jest szczecińska Telewizja TV7 oraz TVP Szczecin.

22 kwietnia 2014 emisję rozpoczęło Radio Stargard 90,3 FM, swoją terenową redakcję posiada tu także Polskie Radio Szczecin.

Polityka i administracja[edytuj]

Siedzibą Prezydenta Miasta Stargardu jest budynek Urzędu Miasta Stargardu przy ul. Czarnieckiego 17. Obecnym prezydentem miasta jest Rafał Zając, który objął urząd po przedterminowych wyborach spowodowanych śmiercią wieloletniego prezydenta Sławomira Leona Pajora. Siedzibą Rady Miasta Stargardu jest ratusz miejski przy Rynku Staromiejskim. Jej przewodniczącą jest Agnieszka Ignasiak (KWW Sławomira Pajora i Zofii Ławrynowicz), a wiceprzewodniczącymi są: Zdzisław Wilk (PiS) i Amadou Sy (SLD)^[139]. Zgodnie z parytetem mieszkańców w radzie miasta zasiada 23 radnych^[140].

Prezydenci Miasta Stargardu:

• Stanisław Dłubała (1975–1981)
• Kazimierz Nowicki (1981–1989)
• Waldemar Gil (1990–1994)
• Kazimierz Nowicki (1994–2002)
• Sławomir Pajor (2002–2017)
• Paweł Bakun (2017; p.o.)
• Rafał Zając (od 2017)

W 2016 r. wykonane wydatki budżetu samorządu Stargardu wynosiły 239,2 mln zł, a dochody budżetu 256 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 57,8 mln zł, co stanowiło 22,6% poziomu dochodów^[145].

Miasto jest członkiem Nowej Hanzy, Związku Miast Polskich, Związku Gmin Dorzecza Iny oraz Związku Gmin Zlewni Jeziora Miedwie.

Mieszkańcy Stargardu wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego nr 41 (Szczecin), a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13. Posłowie na Sejm RP posiadający biura poselskie w mieście: Joachim Brudziński, Leszek Dobrzyński, Michał Jach (PiS), Zofia Ławrynowicz, Renata Zaremba (PO), Andrzej Piątak (Ruch Palikota), biuro senatorskie Sławomir Preiss (PO), a do Parlamentu Europejskiego Bogusław Liberadzki (SLD).

Honorowymi Obywatelami Miasta Stargard po 1989 są abp Kazimierz Majdański oraz Piotr Mync. Ponadto wyróżnieni medalem Zasłużeni dla Miasta Stargard zostali: ks. Edmund Malich, Zbigniew Petri, Edward Olszewski, Stanisław Preiss, ks. prał. Henryk Ozga, Kazimierz Nowicki, Marek Jasiński, Władysław Wojtakajtis, Andrzej Korzeb^[146][147].

W Stargardzie znajdują się sąd rejonowy, prokuratura rejonowa, obwodowy urząd miar, rejonowy urząd Poczty Polskiej (oraz 11 placówek pocztowych), Inspektorat Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, oddział celny, oddział Urzędu Statystycznego w Szczecinie, urząd skarbowy, oddział Archiwum Państwowego, rejon dróg wojewódzkich, rejon GDDKiA oraz pozostałe przynależne miastu powiatowemu. W mieście znajduje się także siedziba starostwa powiatu stargardzkiego oraz wiejskiej gminy Stargard.

W okresie 1901–1945 oraz 1973–1975 Stargard stanowił osobny powiat grodzki oraz jednocześnie był siedzibą powiatu ziemskiego^[148].

Miasta partnerskie[edytuj]

Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Elmshorn	Niemcy	19 czerwca 1993[149]
Saldus	Łotwa	1993
Slagelse	Dania	1993
Stralsund	Niemcy	19 marca 1992[136]
Wijchen	Holandia	1992[150]

Od 2008 roku gmina – miasto Stargard współpracuje z sąsiednią gminą Kobylanka w realizacji zadań w zakresie promocji obu gmin^[151]. Stargard w 2011 nawiązał także współpracę z niemieckimi miastami Neubrandenburg^[152] i Bernau bei Berlin^[153]. Ma ona na celu pozyskanie środków z Unii Europejskiej na remont zabytków oraz współpracę kulturalną.

Stargard jako garnizon[edytuj]

 Osobny artykuł: Garnizon Stargard Szczeciński.

Czerwone koszary

Białe koszary

Koszary wojskowe (czerwone), 1930

• Jednostki niemieckie stacjonujące do 1945
  • 9 Kołobrzeski Regiment Grenadierów „Graf Gneisenau”^[154]
  • 25 Pułk Grenadierów Pancernych
  • 21 Dywizjon Bliskiego Rozpoznania Luftwaffe
  • II Dywizjon 400 Pułku Myśliwskiego
• Jednostki wojskowe Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej stacjonujące po 1945
  • Dowództwo 239 Baranowickiej Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego w Kluczewie
  • 159 Gwardyjski Noworosyjski Pułk Lotnictwa Myśliwskiego w Kluczewie
  • 347 Batalion Łączności

 Osobny artykuł: Garnizony Armii Radzieckiej na terytorium Polski.

• Byłe jednostki wojskowe SZ PRL i SZ RP stacjonujące po 1945 r.
  • w „Czerwonych Koszarach”
    • 20 Samodzielny Pułk Czołgów
    • 24 Drezdeński Pułk Czołgów Średnich
    • 30 Pomorski Pułk Artylerii Mieszanej
    • 7 Warszawski Batalion Saperów
    • 2 Batalion Rozpoznawczy Szwoleżerów Rokitniańskich
    • 17 Dywizjon Artylerii Przeciwpancernej
    • 104 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej
    • 36 Pomorski Pułk Artylerii
    • Delegatura Wojskowej Służby Wewnętrznej
  • w „białych koszarach”
    • 43 Pułk Piechoty
    • 9 Zaodrzański Pułk Zmechanizowany
    • 6 Brygada Kawalerii Pancernej
    • Garnizonowy Węzeł Łączności
  • w Bielkowie nad Miedwiem:
    • 38 Dywizjon Ogniowy OPK
  • 3 Oddział Wojsk Obrony Pogranicza
• Jednostki wojskowe SZ RP obecnie stacjonujące w garnizonie Stargard Szczeciński:
  • Brygada Wsparcia Dowodzenia Wielonarodowego Korpusu Północny Wschód
  • 2 Stargardzki Batalion Saperów

a także Placówka Żandarmerii Wojskowej i Wojskowa Komenda Uzupełnień

Osoby związane ze Stargardem[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani ze Stargardem.

Ciekawostki[edytuj]

• Ze Stargardu pochodzi rasa gołębia – stargardzki pulsujący.

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Obrazy stargardzkich ulic, Jolanta Aniszewska, Muzeum Stargard, Stargard 2002, ​ISBN 83-911439-6-1​.
• Z dziejów ziemi stargardzkiej, praca zb. pod redakcją Bogdana Dopierały, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969.
• Stargard Szczeciński, Marek Ober, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1988, ​ISBN 83-213-3303-6​.
• Stargardzkie abc, Edward Olszewski, Wydawca: Towarzystwo Przyjaciół Stargardu, Stargard 2001, ​ISBN 83-916325-0-4​.
• Stargard Szczeciński, Kazimiera Kalita-Skwirzyńska, Ossolineum, Gdańsk 1983, ​ISBN 83-04-01559-5​.
• Stargardia t. I–V, Rocznik Muzeum w Stargardzie, Stargard 2001–2010, ISSN 1641-7747.
• Dzieje Kolei Stargardzkiej, Sebastian Szwajlik, Towarzystwo Przyjaciół Stargardu, Stargard 2002, ​ISBN 83-916325-3-9​.
• Stargard. Klejnot na pomorskim szlaku, Jan Zenkner, Towarzystwo Przyjaciół Stargardu, Stargard 2006, ​ISBN 83-916325-6-3​.

Linki zewnętrzne[edytuj]

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Wiadomości w Wikinews

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Starogród w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola. Warszawa, 1890.

p • d • e Dzielnice i osiedla Stargardu Burzykowo • Centrum • Giżynek • Kluczewo • Mokrzyca • Mroczeń • Osetno • Os. Chopina • Os. Hallera • Osiedle Kopernika • Os. Kossaka • Os. Letnie • Os. Lotnisko • Os. Pyrzyckie • Os. Tysiąclecia • Os. Zachód • Przedmieście Barnimowskie • Przedmieście Poznańskie • Przedmieście Szczecińskie • Pszczelnik • Słotnica • Stare Miasto • Zarzecze • Źródelnia

p • d • e Miasta województwa zachodniopomorskiego Miasta powiatowe Białogard • Choszczno • Drawsko Pomorskie • Goleniów • Gryfice • Gryfino • Kamień Pomorski • Kołobrzeg • Koszalin • Łobez • Myślibórz • Police • Pyrzyce • Sławno • Stargard • Szczecin • Szczecinek • Świdwin • Świnoujście • Wałcz  Miasta gminne Barlinek • Barwice • Biały Bór • Bobolice • Borne Sulinowo • Cedynia • Chociwel • Chojna • Czaplinek • Człopa • Darłowo • Dębno • Dobra k. Nowogardu • Dobrzany • Drawno • Dziwnów • Golczewo • Gościno • Ińsko • Kalisz Pomorski • Karlino • Lipiany • Maszewo • Mielno • Mieszkowice • Międzyzdroje • Mirosławiec • Moryń • Nowe Warpno • Nowogard • Pełczyce • Płoty • Polanów • Połczyn-Zdrój • Recz • Resko • Sianów • Stepnica • Suchań • Trzcińsko-Zdrój • Trzebiatów • Tuczno • Tychowo • Węgorzyno • Wolin • Złocieniec

p • d • e Powiat stargardzki Miasta Chociwel • Dobrzany • Ińsko • Stargard • Suchań Gminy miejskie Stargard Gminy miejsko-wiejskie Chociwel • Dobrzany • Ińsko • Suchań Gminy wiejskie Dolice • Kobylanka • Marianowo • Stara Dąbrowa • Stargard

p • d • e Związek Hanzeatycki Wykaz miast hanzeatyckich WERSALIKAMI PÓŁGRUBYMI oznaczono miasta-przywódców rejonów lub okręgów; WERSALIKAMI — miasta które odegrały poważną rolę w Hanzie Region nadreński (Ren – Moza) Dinant • Duisburg • Düsseldorf • Emmerich • Grieth (de) • KOLONIA • Neuss • Nijmegen • Roermond • Tiel • Venlo • Wessel • Zaltbommel Region Ijssel i Zuiderzee Arnhem • DEVENTER • Doesborg • Elburg • Harderwijk • Hasselt • Hattem • KAMPEN • Ommen • Stavoren • Zutphen • Zwolle Wybrzeże Morza Północnego Groningen • BREMA • Stade • Buxtehude • HAMBURG Między Renem i Wezerą (Westfalia) Ahlen • Allendorf (de) • Altena • Arnsberg • Attendorn • Beckum • Belecke (de) • Bielefeld • Blankenstein (de) • Bocholt • Bochum • Bodefeld (de) • Borgentreich • Borken • Brakel • Breckerfeld • Brilon • Coesfeld • Dorsten • DORTMUND • Drolshagen • Dülmen • Essen • Eversberg (de) • Freienohl (de) • Fürstenau • Geseke • Grevenstein (de) • Hachen (de) • Hagen • Haltern • Hamm • Hattingen • Herford • Hirschberg (de) • Hörde • Hüsten (de) • Iburg (de) • Iserlohn • Kallenhardt (de) • Kamen • Langscheid (de) • Lemgo • Lüdenscheid • Lünen • Melle • Menden • Minden • MÜNSTER • Neheim (de) • Neuenrade • Neustadt • Nieheim • Oldenzaal • Olpe • OSNABRÜCK • Paderborn • Peckelsheim (de) • Plettenberg • Quakenbrück • Ratingen • Recklinghausen • Rheine • Rüthen • Schwerte • SOEST • Solingen • Sundern • Telgte • Unna • Vörden (de) • Vreden • Warburg • Warendorf • Warstein • Wattenscheid (de) • Werl • Werne • Westhofen (de) • Wetter • Wiedenbrück (de) Między Wezerą i Łabą (Dolna Saksonia) Alfeld • Aschersleben • Bockenem • BRUNSZWIK • Einbeck • Gardelegen • GOSLAR • Gronau • Halberstadt • Hameln • Hanower • Helmstedt • HILDESHEIM • LÜNEBURG • MAGDEBURG • Osterburg • Quedlinburg • Salzwedel • Seehausen • Stendal • Tangermünde • Ulzen • Werben Niemcy środkowe (na południe do Harzu między górną Wezerą i Soławą) Duderstadt • Erfurt • Getynga • Halle • Merseburg • Mühlhausen • Naumburg • Nordhausen • Northeim • Osterode • Uslar Brandenburgia Berlin • Brandenburg • Frankfurt nad Odrą • Havelberg • Kolno (de) • Kyritz • Perleberg • Przestawilk Wybrzeże Bałtyku (na zachód od Odry) Kilonia • LUBEKA • WYSZOMIERZ • ROZTOKA • STRZAŁÓW • Gryfia • Dymin • Guczkowo • SZCZECIN Pomorze Zachodnie (na wschód od Odry) Białogard • Darłowo • Goleniów • Gryfice • Kamień • Kołobrzeg • Koszalin • Sławno • Słupsk • Stargard • Trzebiatów • Wolin Prusy, Polska Braniewo • Chełmno • GDAŃSK • Elbląg • KRÓLEWIEC • TORUŃ • WROCŁAW • KRAKÓW Inflanty DORPAT • Goldingen • Kokenhusen • Lemsal • Parnawa • REWEL • Roop • RYGA • Valmiera • Viljandi • Wenden • Windawa Szwecja Kalmar • Nyköping • SZTOKHOLM • VISBY