Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Szczebrzeszyn (ujednoznacznienie).

Szczebrzeszyn
Pomnik chrząszcza na tle ratusza (pl. T. Kościuszki)
Herb Szczebrzeszyna
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	zamojski
Gmina	Szczebrzeszyn gmina miejsko-wiejska
Burmistrz	Marian Jan Mazur
Powierzchnia	29,12 km²
Wysokość	203–333 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	5132[1] 176,2 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 84
Kod pocztowy	22-460
Tablice rejestracyjne	LZA
Położenie na mapie województwa lubelskiego Szczebrzeszyn
Położenie na mapie Polski Szczebrzeszyn
50°41′41″N 22°58′46″E/50,694722 22,979444
TERC (TERYT)	0620134
SIMC	0987934
Urząd miejski pl. Kościuszki 1 22-460 Szczebrzeszyn
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Szczebrzeszyn – miasto w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim, nad rzeką Wieprz, 5294 mieszkańców (stan na rok 2011).

Niegdyś gród obronny na trakcie kijowskim. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1352 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[2].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. zamojskiego.

Szczebrzeszyn posiada prawa miejskie od 1352 roku (nadane przez Kazimierza Wielkiego); w czasie reformacji miasto było ośrodkiem kalwińskim. Ścierały się tutaj różne kultury i religie: katolicy, żydzi, kalwini, arianie (bracia polscy). O przeszłości świadczą pozostałe budowle: barokowy przyklasztorny kościół św. Katarzyny, cerkiew o charakterze obronnym z XV wieku, synagoga. Obrazu dopełnia jeden z najstarszych żydowskich cmentarzy – kirkut ze swoimi macewami.

Z Michalowa k. Szczebrzeszyna wywodzi się ród Kaczorowskich – matki Karola Wojtyły, papieża Jana Pawła II.

Miasto to znane jest m.in. z wiersza Jana Brzechwy ze słowami „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie”, dlatego umieszczono tu drewniany pomnik świerszcza grającego na skrzypcach przy malowniczym źródełku. W całym mieście jest kilka pomników świerszczy, m.in. przed Ratuszem.

Historia[edytuj]

Badania naukowe stwierdzają, że pierwsi mieszkańcy dzisiejszego Szczebrzeszyna osiedlili się na wzgórzu zamkowym około 5 tysięcy lat temu. Był to neolityczny lud rolniczy kultury pucharów lejkowatych. Położenie grodu na skrzyżowaniu szlaku bursztynowego oraz trasy między Kijowem a Krakowem stwarzało szansę dynamicznego rozwoju. Takie usytuowanie miasteczka miało również swoje złe strony: właśnie tędy szły na Polskę najazdy Turków, Tatarów, Kozaków i innych nieprzyjaciół, którzy niszczyli miasto. Szczebrzeszyn pełnił ważną rolę gospodarczą, kulturalną i oświatową. Był też ośrodkiem ruchu niepodległościowego i walk z zaborcą.

X wiek[edytuj]

Z X wieku pochodzą odkryte na terenie wzgórza zamkowego chaty z kamiennym piecem, cmentarzysko szkieletowe, jama do przechowywania zboża.

XI wiek[edytuj]

Nazwy sąsiednich wsi spotyka się już w XI-wiecznej ruskiej kronice Nestora. Sugeruje to, że Szczebrzeszyn już również istniał, tym bardziej, że leżał on na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych: szlaku bursztynowego znad Bałtyku na południe oraz szlaku z Kijowa na zachód Europy.

XII wiek[edytuj]

Pod koniec XII wieku wybudowano romański kościół. W wyniku przeprowadzonych prac archeologicznych na terenie dzisiejszej cerkwi prawosławnej odsłonięto fundamenty pierwotnej absydy, które stanowią relikty pierwotnej świątyni. Dotychczasowe ustalenia pozwalają określić czas powstania budowli na XII lub początek XII wieku, odkryto bowiem zarys romańskiej świątyni małopolskiej^{[potrzebny przypis]}.

XIV wiek[edytuj]

Szczebrzeszyn po raz pierwszy pojawił się w źródłach historycznych, już jako miasto, w roku 1352 w akcie króla Kazimierza Wielkiego wystawionym „prope Szczebreszyno opido ruthenicali” (koło miasta Ruskiego Szczebrzeszyn), Szczebrzeszyn był zatem miastem już przed wyprawą Kazimierza Wielkiego na Ruś. W 1340 roku Kazimierz Wielki zajął Szczebrzeszyn, oddając go w lenno Jerzemu Narymuntowiczowi. Po śmierci króla miasto znalazło się we władaniu Władysława Opolczyka, zaś po jego ustąpieniu z Rusi w 1378 roku zostało nadane przez Ludwika Węgierskiego Dymitrowi z Goraja. Nadanie potwierdził następnie król Władysław Jagiełło w 1398 roku”^[3]. Najprawdopodobniej w miejscowości znajdowała się cerkiew prawosławna^[4].

„Za panowania Ludwika Węgierskiego olbrzymia część ziemi chełmskiej z rozległymi dobrami szczebrzeszyńskimi i turobińskimi były własnością Dymitra z Goraja, którego król Władysław Jagiełło obdarzył jako swego podskarbiego koronnego wręcz wyjątkowymi przywilejami. Mianował go zwierzchnikiem całej szlachty zamieszkałej dookoła Szczebrzeszyna stwarzając coś w rodzaju księstwa udzielnego. „Pan Szczebrzeszyński” miał ogromną władzę – w czasie wojny prowadził na wyprawę pod swoją chorągwią całą okoliczną szlachtę, w czasie pokoju sprawował nad nią sądy w swoim grodzie stołecznym Szczebrzeszynie, przyjmował tu na zamku hołdy poddańcze od tejże szlachty, przy czym hojną ręką obdarowywał ją ziemią, której sam miał pod dostatkiem. Jest to jedyny w Polsce wypadek istnienia udzielnego księstwa o ustroju feudalnym”^[5].

„Nie ustalono dotąd pewnej daty nadania Szczebrzeszynowi prawa magdeburskiego. Większość historyków przyjmuje rok 1388 nie podając jednak źródeł. Wydaje się, że Szczebrzeszyn mógł otrzymać prawo magdeburskie od Władysława Opolczyka przed rokiem 1378”^[6].

W 1394 lub 1397 roku Dymitr z Goraja ufundował kościół drewniany. Parafia w Szczebrzeszynie była bardzo rozległa i obejmowała znaczną część ówczesnego powiatu szczebrzeszyńskiego, wywierając znaczny wpływ na życie religijne całego regionu.

„Drugim kościołem w Szczebrzeszynie jest kościół Franciszkanów pod wezwaniem Świętej Trójcy, wraz z klasztorem, fundowany prawdopodobnie przez Dymitr z Goraja w 1398 roku, gdy przebywał tu arcybiskup halicki Jakub Strepa, franciszkanin, wraz z generalnym wikariuszem Braci Mniejszych Leonardem”^[6].

Po starannym przygotowaniu północno-zachodniej części wzgórza zbudowano zamek w postaci wieży mieszkalno-obronnej, która strzegła przeprawy na Wieprzu. Zamek broniony był przez usypany od strony zachodniej wał ziemny licowany kamieniem. Nasyp ziemny wału dodatkowo wzmocniony został wysokim częstokołem, który bronił dojścia od strony suchej fosy. Wjazd do zamku zlokalizowano w północno-wschodniej części wzgórza, gdzie zbudowana została solidna brama.

XVI wiek[edytuj]

Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy (dawna cerkiew greckokatolicka)

Cmentarz żydowski

Najstarsza wzmianka o Żydach w Szczebrzeszynie pochodzi z 1507 roku i mówi o tym, że gmina opłaciła roczny podatek w wysokości 25 złotych.

Od 1530 roku kupcy żydowscy ze Szczebrzeszyna rejestrowani byli w komorach celnych w Lublinie oraz na szlaku wodnym do Gdańska.

W 1563 roku podatek pogłówny opłaciło 199 Żydów, a w 1564–90. W roku 1560 zakończyła się przebudowa cerkwi pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Bożej. W 1570 roku Andrzej Górka przejął drewniany kościół św. Mikołaja na zbór kalwiński. Przy zborze funkcjonowała szkoła.

W roku 1583 wielki pożar miasta. Spłonął zamek, cerkiew oraz kościół drewniany. W roku 1584 dokumenty potwierdziły wybudowanie drewnianej synagogi. W tym samym roku ówczesny właściciel miasta, Jan Czarnowski, oficjalnie wyznacza miejsce na cmentarz żydowski.

„W 1593 roku Szczebrzeszyn przeszedł do Czarnowskich z długami na rzecz Marcina Leśniowolskiego. Z okazji zadłużenia dóbr skorzystał Jan Zamoyski i pozaprawnymi działaniami wszedł w tym samym roku w posiadanie włości szczebrzeszyńskiej. Po dwuletnim procesowaniu się, w 1595 roku stał się ostatecznie właścicielem Szczebrzeszyna i od razu włączył go do ordynacji”^[6].

Po unii brzeskiej w 1596 roku parafia szczebrzeska przyjęła unię, a miejscowa cerkiew stała się siedzibą parafii unickiej.

XVII wiek[edytuj]

Renesansowa Synagoga w Szczebrzeszynie

W latach 1610-1620, pierwszy dziekan i zarazem proboszcz szczebrzeszyński, ksiądz Mikołaj Kiślicki – prałat lwowski i oficjał chełmski w miejscu zniszczonego kościoła drewnianego własnym nakładem wystawił kościół murowany, ale jeszcze bez wieży, którą do pół wysokości wymurował w 1622 roku ks. Starnigiel. Świątynia w 1620 roku została konsekrowana pod wezwaniem św. Mikołaja przez Jerzego Zamoyskiego, biskupa chełmskiego.

„Najdawniejsza zabudowa Szczebrzeszyna była drewniana. Jedynymi budowlami murowanymi w XVII wieku były: zamek, a właściwie dom wzniesiony na jego miejscu, dwa kościoły, kaplica, cerkiew i synagoga”^[6].

Z przełomu XVI i XVII w. oraz z II poł. XVII w. pochodzi polichromia w cerkwi unickiej. Odsłonięta w części na ścianie północnej przedstawia scenę Apokalipsy według św. Jana. Polichromia występująca na ścianach wschodniej i południowej przedstawia kuszenie Chrystusa^[7].

W latach 1620-1638 z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich na miejscu dawnego kościoła Świętej Trójcy wzniesiono kościół murowany, a przy nim klasztor.

Miasto pustoszone przez Kozaków (1648), Szwedów (1656) oraz Turków i Tatarów (1672).

W roku 1644 Tatarzy spalili kościół św. Mikołaja (pozostały same mury). W latach 1648-1649 Powstanie Chmielnickiego: spalenie synagogi. Wydarzenia te opisał i wydał drukiem w 1650 roku Meir ben Szmuel. W roku 1659 Jan Zamoyski zezwolił na wybudowanie synagogi w miejscu zniszczonej świątyni. Została zbudowana w stylu renesansowym z fryzem arkadowym, nakryta łamanym dachem polskim. W roku 1668 nastąpiła konsekracja odbudowanego kościoła św. Mikołaja. W 1672 roku Jan Sobieski zawiązał tutaj konfederację wojsk koronnych, tzw. konfederację szczebrzeszyńską.

XVIII wiek[edytuj]

W roku 1701 odbyła się sesja Sejmu Czterech Ziem (Waad). W 1765 roku w Szczebrzeszynie zamieszkiwało 444 Żydów. W 1783 roku klasztor św. Katarzyny przekształcono w szpital, gdzie pracowały siostry miłosierdzia.

XIX wiek[edytuj]

Po 1808 roku nastąpiła rozbudowa cerkwi z fundacji Stanisława Kostki Zamoyskiego. Fasada z elementami neogotyckimi. Jest to jeden z pierwszych przypadków zastosowania neogotyku w polskim budownictwie sakralnym^{[potrzebny przypis]}.

W 1811 roku Stanisław Zamoyski założył w Szczebrzeszynie Szkołę Wojewódzką, dla której wzniósł okazałe gmachy. W 1812 roku konwent franciszkański uległ kasacie, klasztor przy kościele Św. Trójcy przekazano Szarytkom i urządzono w nim szpital. W roku 1815 populacja żydowska liczyła 31% ludności miasta (1083 osoby), w 1827 roku 38% (1605 osób), a w 1897 roku 42% (2644 osoby).

1 lutego 1833 roku urodziła się babka Isaaka Bashevisa Singera, pisarza, laureata Nagrody Nobla – Tema Blima Szejner. W roku 1840 nastąpiła rozpoczęto budowę ratusza z wykorzystaniem materiału budowlanego uzyskanego z rozbiórki Bramy Zamojskiej. Ratusz postawiono w miejscu starego, zniszczonego, który był siedzibą władz miejskich, oraz spełniał rolę poczty i powozowni.

W roku 1875 na skutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej cerkiew unicka została zmieniona na świątynię prawosławną^[8].

W 1883 roku kościół Świętej Trójcy zamieniony został na cerkiew prawosławną, usunięto siostry szarytki, a na ich miejsce sprowadzono prawosławne mniszki^[9].

Drewniana zabudowa miasta przy ulicach poza rynkiem nie różniła się w zasadzie od bogatszych chałup wiejskich, Szczebrzeszyn bowiem od początku poza funkcją ośrodka administracyjnego miał charakter rolniczo-handlowy. W 1860 roku było tu 230 rolników, a do miasta należało 3604 morgów gruntu. W XIX wieku miasto było ważnym ośrodkiem ruchu niepodległościowego. Pod koniec XX w. Szczebrzeszyn stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. W latach 80. XIX w. osiadł tu cadyk z Jaworowa – Elimelech Hurwicz.

XX wiek[edytuj]

Kościół parafialny św. Katarzyny

W 1905 roku w Szczebrzeszynie powstała jednostka OSP - obecnie jedna z najstarszych jednostek w powiecie zamojskim, zrzeszona w Związku Ochotniczych Straży Pożarnych RP.

W roku 1915 nastąpiło zajęcie na dłuższy czas Szczebrzeszyna przez Austrię i otwarcie Wyższej Szkoły Ludowej im. Hetmana Zamoyskiego. W maju 1916 roku austriackie władze okupacyjne obsadziły w Szczebrzeszynie komisarza, który administrował miastem do 16 kwietnia 1917 roku, kiedy powstała Rada Miejska. W 1917 roku kościół Św. Trójcy rekoncyliowano pod wezwaniem św. Katarzyny, w klasztorze pozostał nadal szpital, kierowany w latach międzywojennych przez znanego lekarza i historyka doktora Zygmunta Klukowskiego.

W latach 20. XX w. wszystkie ulice zostały wybrukowane kamieniami, bądź cegłami. Oświetlono je lampami naftowo-karbidowymi. W latach 30. XX w. miasto zelektryfikowano, w początkowym etapie czerpiąc energię elektryczną z młyna wodnego Perety. W latach 1934-1935 Aleksander Waligóra otworzył w Brodach Małych Fabrykę Kalafonii i Terpentyny ALWA. W roku 1938 władze polskie przeznaczyły cerkiew do likwidacji w ramach akcji polonizacji, jednak na skutek protestów mieszkańców rozbiórkę wstrzymano i cerkiew pozostawiono w stanie zdewastowanym^[10].

Rok 1939:

• 6 września – lotnictwo niemieckie zbombardowało fabrykę ALWA
• 9 września – bombardowanie miasta
• 13 września – po silnym ostrzale artyleryjskim Niemcy zajęli Szczebrzeszyn
• 27 września – na podstawie układu Ribbentrop-Mołotow do miasta wkroczyły wojska sowieckie; władzę przejęli komuniści
• 8 października – Niemcy ponownie zajęli Szczebrzeszyn
• 22 października – pierwszy większy przypadek prześladowania ludności żydowskiej. Rozbijanie i rabowanie sklepów, wartościowego mienia, plądrowanie domów, bicie Żydów.
• listopad – spalenie synagogi i okolicznych domów żydowskich. Niemcy zakazali gasić pożaru.
• grudzień – zarządzenie władz niemieckich zobowiązujące Żydów do noszenia białych opasek z żółtą gwiazdą Dawida i brania udziału w przymusowych robotach na rzecz hitlerowskich Niemiec.

Rok 1940:

• marzec – rejestracja Żydów w wieku od 12 do 60 lat.
• kwiecień – pierwsze aresztowania Polaków.

Rok 1942:

• Wielkanoc – Niemcy przekazali rzymskokatolicki kościół św. Katarzyny niewielkiej grupce wyznawców prawosławia, najprawdopodobniej w celu skłócenia społeczeństwa miasta.
• Do końca listopada 1942 r. z miasta wywieziono (głównie do obozu zagłady w Bełżcu) ponad 900 Żydów, a około 3500 zabito w domach, na ulicy i miejscach kaźni na kirkucie i żwirowni na Szperówce.

Rok 1943:

• zamknięcie kościoła św. Mikołaja. Od tego czasu jedynym miejscem, gdzie odprawiano msze katolickie, był położony na cmentarzu kościółek św. Leonarda.
• 10 lipca – wysiedlenie Polaków ze Szczebrzeszyna i okolicznych wsi (Bodaczów, Deszkowice, Rozłopy, Sułów i inne). Wysiedlenia poprzedzały aresztowania mężczyzn, w sumie 1500 osób, których umieszczono najpierw w obozie przejściowym w Zwierzyńcu, skąd większość wywieziono na roboty do Niemiec lub do obozów koncentracyjnych.
• 21 lipca – wywózka wszystkich Ukraińców ze Szczebrzeszyna i okolic do Tarnogrodu.

Miasto opustoszało: do tego czasu zakończyła się już praktycznie akcja eksterminacji Żydów; pozostali tylko nieliczni, ukrywający się u polskich rodzin na wsi. Rozpoczęło się osiedlanie kolonistów niemieckich i germanizacja terenu.

Rok 1944:

• 26 lipca – w nocy, ostatni Niemcy wysadzili most na Wieprzu. Po nich do miasta wszedł zwiad radziecki, a wkrótce potem oddziały 9. pułku AK dowodzone przez „Podkowę” i „Wacława”.

1955-1965 – odbudowa synagogi

14 października 1967 – uroczyste otwarcie Izby Pamiątek w Szczebrzeszynie. Udział wziął m.in. ówczesny minister kultury i sztuki Lucjan Motyka. Zgromadzono wiele cennych eksponatów z wielowiekowej historii miasta i okolic (w późniejszym okresie zlikwidowana).

6 sierpnia 1991 – wmurowanie tablicy pamiątkowej i pomnika na cmentarzu żydowskim przez Izraelskie Towarzystwo Żydów Szczebrzeszyńskich.

Turystyka[edytuj]

 Osobny artykuł: Muzeum Skarbów Ziemi i Morza.

Atrakcje turystyczne[edytuj]

Kościół parafialny św. Mikołaja

Pomnik chrząszcza pod wzgórzem zamkowym

• Kościół parafialny św. Katarzyny z XVII wieku w stylu barokowym
  • klasztor franciszkanów z XVII-XIX w. (ob. szpital)
• Kościół parafialny św. Mikołaja z XVII wieku w stylu barokowym
  • dzwonnica z kaplicą
  • cmentarz przykościelny
  • figura NMP
  • ogrodzenie z bramką
• Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy z XII wieku, należąca do parafii w Zamościu; najstarsza czynna świątynia prawosławna w Polsce
• Synagoga w Szczebrzeszynie z XVII w.
• Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie
• Pomnik chrząszcza w Szczebrzeszynie
• Ratusz w Szczebrzeszynie
• Zespół pałacowo-parkowy Zamoyskich w Michałowie, przebudowany w XIX wieku
• Ruiny wieży zamkowej z 2 połowy XIV wieku, przebudowanej w XVI wieku. Początki zamku łączy się z Dymitrem z Goraja. Po ślubie z jego córką, zamek W latach 1462–1515 zamek należał do wojewody Jana Tarnowskiego. W 1507 roku na zamku odbył się sejmik ziemi chełmskiej. W 1515 r. zamek objęli Kurozwęccy i Kmitowie, a w 1555 r. dekretem sejmowym przejęli go wielkopolscy Górkowie. W 1583 roku zamek spaliła okoliczna szlachta. W 1593 r. od spadkobierców Górków odkupił zamek hetman Jan Zamoyski. Głównym budynkiem zamku była kamienna czworoboczna wieża o trzech kondygnacjach z renesansową dekoracją i boniowanymi narożami, którą dawniej otaczały drewniane zabudowania gospodarcze oraz palisada^[11][12]. Obecnie jest to teren prywatny. Nr rej.: A/225 z 11.08.1982
• Kaplica św. Leonarda z 1908 roku i cmentarz katolicki
• Młyn wodny z pocz. XX w.
• Układ urbanistyczny, nr rej.: A/642 z 8.11.1972
• Dom dyrektora cukrowni „Klemensów”, ul. Słodka 1, XIX/XX, nr rej.: A/505 z 1.02.1995, w którym obecnie znajduje się Restauracja Klemens oraz Muzeum Skarbów Ziemi i Morza.
• Szkoła z 1819 roku (ob. Liceum), ul. Zamojska 70, nr rej.: A/189 z 24.05.1979

Szlaki turystyczne[edytuj]

• Szlak Renesansu Lubelskiego

Sport[edytuj]

ASPN Roztocze Szczebrzeszyn[edytuj]

W Szczebrzeszynie funkcjonuje Autonomiczna Sekcja Piłki Nożnej Roztocze Szczebrzeszyn – amatorski klub piłkarski, założony w 1925 roku. Obecnie drużyna seniorów gra w grupie lubelskiej IV ligi. Roztocze rozgrywa mecze na Stadionie Piłkarskiego Klubu "ASPN Roztocze Szczebrzeszyn" w Szczebrzeszynie, o pojemności 660 widzów, znajdującym się przy ul. Trzydziestolecia 4.

Demografia[edytuj]

• Piramida wieku mieszkańców Szczebrzeszyna w 2014 roku^[1].

Zobacz też[edytuj]

• Szczebrzeszyn (stacja kolejowa)
• Szczebrzeszyn LHS

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Serwis poświęcony miastu Szczebrzeszyn
• Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie
• Szczebrzeszyn w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola. Warszawa, 1890.

p • d • e Miasta województwa lubelskiego Miasta powiatowe Miasta powiatów grodzkich Biała Podlaska • Chełm • Lublin • Zamość Miasta powiatów ziemskich Biłgoraj • Hrubieszów • Janów Lubelski • Krasnystaw • Kraśnik • Lubartów • Łęczna • Łuków • Opole Lubelskie • Parczew • Puławy • Radzyń Podlaski • Ryki • Świdnik • Tomaszów Lubelski • Włodawa Miasta gminne Annopol • Bełżyce • Bychawa • Dęblin • Frampol • Józefów • Kazimierz Dolny • Kock • Krasnobród • Lubycza Królewska • Łaszczów • Międzyrzec Podlaski • Modliborzyce • Nałęczów • Ostrów Lubelski • Piaski • Poniatowa • Rejowiec • Rejowiec Fabryczny • Siedliszcze • Stoczek Łukowski • Szczebrzeszyn • Tarnogród • Terespol • Tyszowce • Urzędów • Zwierzyniec

p • d • e Powiat zamojski Miasta Krasnobród • Szczebrzeszyn • Zwierzyniec Gminy miejsko-wiejskie Krasnobród • Szczebrzeszyn • Zwierzyniec Gminy wiejskie Adamów • Grabowiec • Komarów-Osada • Łabunie • Miączyn • Nielisz • Radecznica • Sitno • Skierbieszów • Stary Zamość • Sułów • Zamość