Szczytno (wymowa i, niem. Ortelsburg) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie szczycieńskim. Historycznie leży w południowej części Mazur.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego.
Według danych z 30 czerwca 2009 r.[2] miasto miało 25 207 mieszkańców.
Przez Szczytno przechodzą drogi: krajowa nr 57, krajowa nr 58, krajowa nr 53 oraz wojewódzka 600
Według danych z 2007[3] Szczytno ma obszar 10,62 km².
Szczytno leży na granicy dwóch pojezierzy: olsztyńskiego i mrągowskiego.
Szczytno widziane z Wieży Ratuszowej
Szczytno rozwinęło się ok. 1360 z osiedla funkcjonującego jako przedzamcze, równocześnie w pobliżu powstała zamieszkana przez osadników z Mazowsza osada nazwana Bartną Stroną. Zamek krzyżacki zbudowany został w połowie XIV w., w miejscu wcześniejszej drewnianej strażnicy z 1266 r. W roku 1370 Kiejstut spalił krzyżacki drewniany zamek i w tym miejscu postawił kamienną warownię, która w 1410 i 1454 była przejściowo zajmowana przez wojsko polskie. W latach 1466-1657 miasto stanowiło lenno Korony Królestwa Polskiego. W 1485 założono parafię, w mieście istniały wówczas dwie karczmy. Osada pełniła funkcje ośrodka miejskiego mimo sprzeciwu pobliskiego Pasymia. Od 1525 miasto leżało w granicach lennych Prus Książęcych, w 1538 tylko pięciu mieszczan nie znało języka polskiego. Prawa miejskie uzyskało częściowo w 1616, a w pełni 12 kwietnia 1723 z nadania Fryderyka Wilhelma I. Spisy miejskie z 1666 i 1671 zawierały praktycznie same polskie nazwiska, w XVII wieku mieszkał tu wybitny kartograf, arianin Józef Naronowicz-Naroński. Od 1818 Szczytno było miastem powiatowym. W latach 1849-1851 w Szczytnie wychodziło dwujęzyczne pismo ludowe "Kurek Mazurski" wydawane z inicjatywy Ligi Polskiej. W 1883 Szczytno uzyskało połączenie kolejowe z Olsztynem, a rok później z Piszem. W 1890 powiat szczycieński zamieszkiwało 70 323 osób, w tym 56 000 Polaków[4], co stanowiło 80% populacji (badania statystyczne przeprowadzone w 1905 wykazały, że 75% ludności Szczytna posługiwało się językiem polskim). W 1896 powstała Mazurska Partia Ludowa. W trakcie rozwoju miasta, przyłączone zostały dawne osiedle wiejskie: w 1901 r. Fiugajty, w 1906 r. osiedle zwane "Wolność", w 1913 r. Bartna Strona.
W okresie I wojny światowej Szczytno było bardzo zniszczone, później odbudowane w typowej miejskiej zabudowie. W okresie międzywojennym z inicjatywy Ryszarda Andersa założono park miejski. Według projektów architekta Augusta Wieganda zbudowano wiele kamienic (usytuowanych wokół rynku), budynek gimnazjum, plebanię kościoła katolickiego, synagogę i hotel Berliner Hof. Przed plebiscytem w 1920 w Szczytnie zmarł pobity działacz niepodległościowy Bogumił Linka
Według spisu z 1945 zamieszkane było w 74,5% przez ewangelickich Mazurów, natomiast cały powiat zamieszkiwało 77% Polaków.[potrzebny przypis] W wyniku działań wojennych zniszczenia sięgnęły 45%, a po zakończeniu II wojny światowej miasto znalazło się w nowych granicach Polski.
Nazwę "Ortelsburg" nadano miastu od imienia Ortolfa z Trewiru, komtura elbląskiego, który aktem z dnia 24 września 1360 zezwolił na osiedlenie przybyszy z Mazowsza. Pierwsza osada na północnym brzegu jeziora Domowego Dużego otrzymała nazwę Bartna Strona (niem. Beutnerdorf) od pszczelarstwa – dominującego zajęcia osadników. Istniała także słowiańska nazwa "Szczytno" – od nazw jezior "Sciten Minor" i "Scitem Maior" lub od nazwy wyrabianych przedmiotów – szczytów (tarcz, a raczej ich metalowych części) przez mieszkańców miasta.
Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[5]
Komunikacja[edytuj]
Przez Szczytno przebiegają następujące drogi:
- krajowe:
- wojewódzkie:
- pozostałe drogi utwardzone:
W mieście znajduje się stacja kolejowa Szczytno. Przez stację przebiegają następujące linie kolejowe:
Dwie pierwsze linie są obecnie[kiedy?] nieczynne. Utrzymywane są regularne połączenia do Olsztyna, Ełku przez Pisz. Dworzec kolejowy znajduje się u zbiegu ulic Kolejowej i Bogumiła Linki.
W Szczytnie działa dworzec autobusowy. Dziennie z dworca odjeżdża ponad 300 autobusów obsługujących połączenia dalekobieżne, lokalne i podmiejskie.
- W Szymanach pod Szczytnem (7 km) znajduje się jedyny w tej części Polski Międzynarodowy Port Lotniczy "Szczytno-Szymany". Port działa od 1996 r., w ostatnich[kiedy?] latach przeżywa problemy finansowe, dlatego loty odbywają się sporadycznie. Obecnie[kiedy?] samorząd województwa stara się przywrócić lotnisko do życia. Za 115 mln zł została zmodernizowana linia kolejowa Olsztyn-Szczytno-Szymany, dzięki czemu pociąg pokonuje tę trasę w ok. 48 minut (40 minut do Szczytna). Na 93 hektarach niedaleko lotniska powstał nowy terminal. Zgodnie z zapowiedziami, port miał zostać uruchomiony w 2014 roku, natomiast jego rzeczywiste otwarcie miało miejsce w 2016 roku. Budynek nowego terminalu został zbudowany w znacznej części z drewna (oprócz stali i szkła), jest ekologiczny pod względem funkcjonowania[styl?] a jego wygląd został zainspirowany odlatującymi żurawiami.
- W Szczytnie funkcjonuje komunikacja miejska (trzy linie autobusowe), przewoźnikiem jest ZKM Szczytno. Komunikacja miejska oprócz obszaru miasta obsługuje także tereny podmiejskie.
Oświata i nauka[edytuj]
Wyższa Szkoła Policji
Wyższa Szkoła Policji – Plac apelowy
W Szczytnie istnieją: przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły zawodowe, szkoły techniczne, licea dzienne, wieczorowe. W mieście znajduje się jedyna w Polsce Wyższa Szkoła Policji, założona w 1954 roku.
Ratusz i wieża ciśnień nocą
- Ośrodki kultury
- Miejski Dom Kultury
- Biblioteka Miejska i jej filie
- Muzeum Mazurskie
- Wieża ratuszowa z punktem widokowym
- Dom Kultury w WSPol
- Imprezy:
Kamienice w Szczytnie
Budynek przy ul. Mickiewicza 7
Kamienica przy ul. Polnej
Budynek mieszkalny – kamienica z przedogródkiem, zachowaną częścią ogrodzenia i działką (ul. Curie-Skłodowskiej 3)
Budynki przy ul.1 Maja 16, 18, 20a, 22, 24, 26 ,28
Budynek przy ulicy Lipperta 2
-
Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytki Szczytna.
- Ratusz Miejski, mieszczący Muzeum Mazurskie
- Ruiny zamku krzyżackiego z ok. 1370 r. W okresie średniowiecza zamek był siedzibą komtura, pierwotnie elbląskiego, później ostródzkiego, od 1525 r. (po sekularyzacji Prus) – siedziba starosty. W latach 1579-81 zamek został przebudowany na reprezentacyjny zamek myśliwski dla księcia Jerzego Fryderyka. Od końca XVIII w. zamek popadł w zapomnienie i ruinę. W 1792 r. został zamieniony na magazyny. W 1825 budynki zostały zaadaptowane na szkołę. W końcu, w roku 1896 został rozebrany. W 1924 r. podjęto prace archeologiczne i zrekonstruowano część murów, natomiast na miejscu przedzamcza w 1938 r. wzniesiono gmach starostwa. Rok później, w 1939 pozostałe fragmenty zamku zaadaptowano na muzeum.
- Średniowieczna pompa ssąca
- barokowy Kościół ewangelicko-augsburski z 1718 r. Wcześniej w tym miejscu był drewniany kościół katolicki z XV w. Kościół ewangelicki to budowla założona na planie wydłużonego prostokąta z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i masywną, pięciokondygnacyjną wieżą. Barokowy ołtarz pochodzi z 1719 r., odnowiony w 1773. Ambona ufundowana była w 1719 przez Carla Fischera. Wolno stojąca chrzcielnica pochodzi z XVIII w. Obok kościoła plebania z początku XX w.
- Chata mazurska z XIX w.
- Dawny zajazd – klasycystyczny, z XIX w.
- Trakt Królewski
- Bartna Strona
- Ulica Rynkowa
- Dom Polski
- Cmentarze:
- żydowski, założony w 1815 r. na działce kupionej za 50 talarów (najlepiej zachowany cmentarz żydowski na Warmii i Mazurach)
- ewangelicki (założony w pierwszej połowie XIX w.), obecnie park z zachowanymi nagrobkami oraz kwatera wojenną z okresu I wojny światowej (170 żołnierzy armii niemieckiej i 78 żołnierzy armii rosyjskiej)
- żołnierzy radzieckich (z okresu drugiej wojny światowej, w zbiorowych mogiłach spoczywa 1008 żołnierzy armii radzieckiej, którzy polegli w czasie zdobywania powiatu szczycieńskiego). Na cmentarzu pomnik autorstwa Janusza Kompowskiego. W tym samym miejscu cmentarz z okresu I wojny światowej z 32 żołnierzami armii rosyjskiej (upamiętnionych drewnianym krzyżem prawosławnym z niemieckim napisem)[6].
- Cmentarz wojenny z okresu pierwszej wojny światowej, przy ul. Poznańskiej (20 żołnierzy armii rosyjskiej i 4 armii niemieckiej).
- Dawne starostwo – w stylu pseudoklasycystycznym z 1885 r. (obecnie mieści się Urząd Skarbowy)
- Budynek Sądu Rejonowego z lat 1867–1869
- Dom Pomocy Społecznej (dawne gimnazjum żeńskie) z roku 1884
- Budynki Wyższej Szkoły Policji z 1886 r.
- neogotycki Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1897–1899, konsekrowany w 1903. Jest to budowla halowa, trójnawowa. Wieża założona na planie kwadratu. Zniszczona w czasie pożaru w 1905 r. oraz w czasie pierwszej wojny światowej. Wyposażenie kościoła w stylu neogotyckim. Ołtarz główny pochodzi z początku XX w., jest autorstwa Augusta Lorkowskiego z Gietrzwałdu. Ołtarze boczne ufundowane przez ks. Walentego Tolsdorfa, wykonane w 1899 w Tyrolu. Obok kościoła plebania z 1916 r., zaprojektowana przez Augusta Wieganda oraz dom katechetyczny z salami dla scholi, służby liturgicznej ołtarza oraz grup i stowarzyszeń modlitewnych.
- Kościół Chrześcijan Baptystów z 1903 r.
- kościół św. Stanisława Kostki z lat 1929-1931, dawniej należący do Kościoła Nowej Wiary Apostolskiej
- Budynek Poczty z 1892 r.
- Szpital z lat 1908/1909
- Państwowy Dom Dziecka z 1913 r.
- Wieża ciśnień i wodociągi (wieża ciśnień wybudowana w 1908, obecnie modernizowana i wykorzystana jako oś do nowo budowanego hotelu)
Prasa wydawana w Szczytnie[edytuj]
- Kurek Mazurski (1849–1850)
- Gazeta Ludowa (1896–1902)
- Mazur (1906–1920)
- Trąba Ewangelijna (1912–1913), miesięcznik, organ gromadkarzy.
- Mazurski Przyjaciel Ludu (1923–1928)
- Głos Ewangelijny (1926–1939), miesięcznik, organ Społeczności Chrześcijańskiej (gromadkarzy), redagowany w Szczytnie.
Współcześnie[edytuj]
- Kurek Mazurski wydawany od 1990 r.
- Nasz Mazur wydawany od 1997 r. Obecnie jest to bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej
- Extra Mazury wydawane bezpłatnie od 2004, wznowione w 2013 r.
- Tygodnik Szczytno wydawany od 2008 r.
- Eclesia Nostra pismo dekanatu Szczytno wydawane od 2003 r.
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj]
-
Z tym tematem związana jest kategoria: Religia w Szczytnie.
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
Oznaczenie południka 21°E
- Atrakcje turystyczne:
- Międzynarodowy Port Lotniczy Szczytno-Szymany
- Oznaczone miejsce południka 21°E
- Grób Krzysztofa Klenczona
- Pomnik Krzysztofa Klenczona
- Pomnik Henryka Sienkiewicza w symbolicznym miejscu tragedii Juranda i Danusi
- Punkt widokowy na wieży ratuszowej
Dane z 30 czerwca 2007[9]:
Opis |
Ogółem |
Kobiety |
Mężczyźni |
---|
jednostka |
osób |
% |
osób |
% |
osób |
% |
populacja |
25 487 |
100 |
13 329 |
52,3 |
12 158 |
47,7 |
Dodatkowe dane:
- do podanej liczby mieszkańców nie wlicza się słuchaczy i dojeżdżających pracowników Wyższej Szkoły Policji
- nie wlicza się też ludzi zameldowanych na pobyt czasowy (ok. 800 osób w 2005 r.)[potrzebny przypis]
- liczba mieszkańców powiatu szczycieńskiego 30 czerwca 2007 wyniosła 69 308[9]
- przewiduje się, że liczba mieszkańców Szczytna przekroczy 30 tys. w 2013 r. (głównie migracja z terenu powiatu)
- Piramida wieku mieszkańców Szczytna w 2014 roku[1].
Współpraca międzynarodowa[edytuj]
Miasta i gminy partnerskie[10]:
Przypisy
- ↑ ab http://www.polskawliczbach.pl/Szczytno, w oparciu o dane GUS.
- ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009-11. ISSN 1734-6118. (pol.)
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
- ↑ [1]
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. Nr 44, poz. 85).
- ↑ Polska Niezwykła – Szczytno: Cmentarz żołnierzy radzieckich i rosyjskich
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów na oficjalnej stronie Świadków Jehowy (www.jw.org), dostęp z 2 stycznia 2015.
- ↑ A. Kopiczko, Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej, ss. 63, 64
- ↑ ab Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2007 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2006. ISSN 1734-6118. (pol.)
- ↑ Miasta Partnerskie. Urząd Miejski w Szczytnie. [dostęp 2014-11-09].
Bibliografia[edytuj]
- Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza "Remix" s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5
- Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury, przewodnik. Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7 s. 95-96
- Miasta polskie w Tysiącleciu, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, t. II, s. 146-147
Linki zewnętrzne[edytuj]