Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Września
Zabytkowy ratusz z 1910, widok od płn.-zach.
Herb Wrześni
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	wrzesiński
Gmina	Września gmina miejsko-wiejska
Data założenia	1256
Prawa miejskie	1375
Burmistrz	Tomasz Kałużny
Powierzchnia	12,73 km²
Wysokość	90-110 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	29 855[1] 2 345,2 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 61
Kod pocztowy	62-300
Tablice rejestracyjne	PWR
Położenie na mapie powiatu wrzesińskiego Września
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Września
Położenie na mapie Polski Września
52°19′30,4″N 17°33′54,9″E/52,325111 17,565250
TERC (TERYT)	3030054
SIMC	0971637
Hasło promocyjne: Miasto w centrum zainteresowania
Urząd miejski ul. Ratuszowa 1 62-300 Września
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Września (niem. Wreschen) – miasto w województwie wielkopolskim, w powiecie wrzesińskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Września. Położone 50 km na wschód od Poznania, nad rzeką Wrześnicą.

Ważny węzeł komunikacji drogowej i kolejowej. Okolica równinna, rolnicza.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1357 roku położone było w XVI wieku w województwie kaliskim^[2].

Herb miasta – biała róża na czerwonym tle. Wywodzi się on z rodowego herbu Porajów – rodu będącego pierwszym właścicielem Wrześni.

W latach 1993–2009 we Wrześni przeprowadzano prawybory polityczne – parlamentarne, prezydenckie oraz do Parlamentu Europejskiego.\

Według danych z 30 czerwca 2016 roku miasto liczyło 29 855 mieszkańców^[1].

Położenie[edytuj]

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosi 12,73 km²^[3].

Miasto znajduje się przy międzynarodowej trasie E30 – autostradzie A2 na odcinku Poznań – Warszawa.

Historia[edytuj]

Rynek

Ulica Kościelna

Pałac na Opieszynie

Pomnik Dzieci Wrzesińskich

Pomnik 68 Pułku Piechoty

Wykopaliska archeologiczne świadczą o pojawieniu się na tym terenie pierwszych grup ludzkich w środkowej epoce kamiennej – mezolicie (8000-2500 lat p.n.e.). Z epoki tej pochodzi m.in. osada wydmowa z Tarnowej pod Pyzdrami, stąd w archeologii stosuje się określenie „kultura tarnowska”. Ciągłość osadnictwa potwierdzają znaleziska z epoki brązu i żelaza. Nieopodal Wrześni znajduje się Giecz – jeden z najważniejszych w średniowieczu grodów książęcych i siedziba kasztelanii. Za czasów Bolesława Chrobrego, według Galla Anonima gród skupiał 2300 wojowników. Coraz głośniej mówi się też o grodzisku w Grzybowie – wiosce położonej między Wrześnią a Gnieznem. Gród ma imponujące wymiary (4,7 hektara), a jego położenie blisko Gniezna, Giecza i Ostrowa Lednickiego świadczy o tym, iż musiał pełnić ważną rolę w okresie formowania się państwa polskiego. Najstarsze materiały dendrologiczne datuje się na rok 923.

Pierwsza wzmianka o Wrześni pochodzi z 1256. Lokacja miasta nastąpiła w poł. XIV w. Od 1314 miasto leżało w województwie kaliskim. Miasto rozwinęło się na planie owalnicy wzdłuż traktu handlowego łączącego Kalisz z Gnieznem, opodal skrzyżowania ze szlakiem Poznań – Łęczyca. Korzystne położenie miasta sprzyjało rozwojowi handlu i rzemiosła. W 1580 było tu 60 rzemieślników. Podczas wojny szwedzkiej w 1656 miasto zostało poważnie zniszczone. W latach 1807-1815 Września wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego.

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 miasto zostało włączone do Królestwa Prus. Podczas Wiosny Ludów mieścił się tutaj obóz powstańczy. W drugiej połowie XIX w. istniało kilka zakładów przemysłowych: fabryka obuwia, fabryka powozów, betoniarnia, mleczarnia, cukrownia. Powstało również w tym okresie połączenie kolejowe Gniezno – Września – Oleśnica oraz Poznań – Września – Strzałkowo.

Międzynarodową uwagę przyciągnął strajk dzieci we Wrześni, który rozpoczął się 20 maja 1901 niemiecki nauczyciel wymierzył karę cielesną dzieciom za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii. Zastrajkowało wówczas 118 uczniów i uczennic. Ich rodziców władze niemieckie ukarały więzieniem. Za przykładem dzieci wrzesińskich poszli uczniowie w innych szkołach zaboru pruskiego. W 1906 opór dzieci, podtrzymywany przez rodziców, przybrał postać powszechnego strajku. W fazie największego jego nasilenia strajkowało ok. 75 tys. dzieci w ok. 800 szkołach (na łączną ilość 1100 szkół).

W 1905 w mieście (noszącym wówczas nazwę Wreschen) mieszkało 7007 osób, w tym 65,4% Polaków, 28,9% Niemców i 5,5% Żydów^[4], natomiast w całym ówczesnym powiecie wrzesińskim Polacy stanowili 85,6% (1890). Ponad stuletnie panowanie pruskie zakończył wybuch powstania wielkopolskiego. Po rozbrojeniu garnizonu pruskiego 28 grudnia 1918. Września powróciła pod władzę polską.

W 1920 podczas wojny polsko-bolszewickiej, po odezwie Rady Obrony Państwa z dnia 1 lipca 1920, z inicjatywy hr. Stanisława Mycielskiego, mieszkańcy ziemi wrzesińskiej utworzyli Legię Ochotniczą Wrzesińską, która brała czynny udział w walkach w obronie Polski.

W latach międzywojennych Września była miastem handlowo-rzemieślniczym, zamieszkanym przez Polaków, Żydów i Niemców. W związku z tym w mieście istniały wówczas: kościół rzymskokatolicki, kościół ewangelicki i synagoga. W tym okresie na terenie Wrześni działało aktywnie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.

II wojna światowa[edytuj]

 Osobne artykuły: Kraj Warty, Wysiedlenia Polaków z Wielkopolski 1939–1941 i Heim ins Reich.

1 września 1939 bombowce hitlerowskie zburzyły cukrownię. 5 września Niemcy zbombardowali węzeł kolejowy we Wrześni, strategiczny punkt, gdyż krzyżowały się tu i łączyły linie wschód-zachód (Warszawa-Poznań) oraz północ-południe (Gdynia-Katowice). Miasto zajęli Niemcy i włączyli w obszar Kraju Warty. W latach 1939-1941 z miasta wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. 22 stycznia 1945 do miasta wkroczyli żołnierze 1 armii pancernej gen. M. Katukowa, kończąc tym samym okres niemieckiej okupacji.

Okres powojenny[edytuj]

Po wojnie nastąpiła intensywna rozbudowa i modernizacja przemysłu, gospodarki komunalnej, zaplecza socjalnego i kulturalnego, szkolnictwa i węzła komunikacyjnego. Powstała m.in. fabryka głośników Tonsil. Powstały osiedla o zabudowie blokowej oraz willowej. Utworzono Jezioro Wrzesińskie – zalew na rzece Wrześnicy (26 ha, 3 km dł.), a przy nim niewielki ośrodek wypoczynkowy. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Od 2014 pod Wrześnią trwa budowa fabryki samochodów koncernu Volkswagen AG. Pierwsze samochody mają zjechać z linii produkcyjnej pod koniec 2016^[5].

Budynki użyteczności publicznej we Wrześni

Gmach Sądu Rejonowego

Budynek Starostwa Powiatowego

Szpital Powiatowy

Dawne koszary we Wrześni

Demografia[edytuj]

Według stanu na dzień 31 grudnia 2014 w mieście zamieszkiwało 28692 osób, w tym 15018 kobiet i 13674 mężczyzn^[6].

• Piramida wieku mieszkańców Wrześni w 2014 roku^[1].

Zabytki[edytuj]

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława Biskupa Męczennika (farny)

Drewniany Kościół Świętego Krzyża z 1664 r. - widok od wschodu

Na terenie miasta znajduje się 14 obiektów zabytkowych^[7]:

• historyczny układ urbanistyczny z XIV-XIX w. (nr rej.: 295/Wlkp/A z 19.04.2006)
• kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława Biskupa Męczennika (farny) z połowy XV w., przebudowywany w 1792 i 1881-87, ul. Kościelna 7 (nr rej.: 2466/A z 14.03.1933)
• kościół Świętego Ducha (neogotycki poewangelicki) z 1894, ul. Kościuszki 27 (nr rej.: 2293/A z 8.12.1993)
• kościół Świętego Krzyża (drewniany) z 1664, ul. Świętokrzyska 18 (nr rej.: 721/Wlkp/A z 6.05.1970 i z 2.12.2008)
• cmentarz farny, ul. Gnieźnieńska (nr rej.: 721/Wlkp/A z 6.05.1970 i z 2.12.2008)
• zespół pałacowy, ul. Opieszyn:
  • pałac z 1870 (nr rej.: 966/A z 5.03.1970)
  • park, obecnie miejski z XVIII-XIX w. (nr rej.: 2118/A z 10.04.1987)
• ratusz z 1909-1910, ul. Ratuszowa 1 (nr rej.: 191/Wlkp/A z 28.06.2004)
• willa starosty z 1913-15, ul.Chopina 9 (nr rej.: 385/Wlkp/A z 25.07.2006)
• szkoła z połowy XIX w. (budynek Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich), ul. Dzieci Wrzesińskich 2 (nr rej.: 1596/A z 10.09.1974)
• wozownia w zespole koszar z 1910, ul. Kościuszki (nr rej.: 2586/A z 26.03.1996)
• kamienica z oficynami z 1905, ul. Warszawska 5 (nr rej.: 2569/A z 28.12.1995)
• dom z 1 poł. XIX w., ul. Warszawska 10 (nr rej.: 967/A z 5.03.1970)
• dom z XIX w., ul. Warszawska 15 (nr rej.: 2173/A z 20.02.1989)
• Wyższa Szkoła Miejska z 1911 (obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza, ul. Witkowska 1 (nr rej.: 798/Wlkp/A z 25.05.2010)

Pomniki przyrody[edytuj]

• Dąb szypułkowy „Stefan” przy ul. 3 Maja
• Głaz narzutowy z granitu w Parku im. Marszałka Józefa Piłsudskiego
• Platan wschodni w Parku Miejskim im. Dzieci Wrzesińskich

Transport[edytuj]

Dworzec kolejowy we Wrześni

EP09 i EU44 z TLK – widok od strony peronów

Września usytuowana jest przy autostradzie A2, która łączy Berlin z Warszawą. Przez miasto przebiegają drogi krajowe:

• nr 15: Trzebnica – Krotoszyn – Września – Gniezno – Toruń – Ostróda
• nr 92: Nowy Tomyśl – Poznań – Września – Słupca – Konin – Łowicz (zastępcza dla autostrady A2)

oraz drogi wojewódzkie:

• nr 432: Września – Środa Wielkopolska – Śrem – Leszno
• nr 442: Września – Pyzdry – Gizałki – Kalisz

Przez miasto przebiega również linia kolejowa nr 281: Oleśnica – Chojnice, a w odległości ok. 1,5 km na północ od stacji przebiega linia kolejowa nr 3 Warszawa Zachodnia – Poznań Główny – Kunowice. Połączenie z tą linią zapewnia łącznica kolejowa nr 807 i 808.

Komunikację autobusową w mieście i powiecie zapewnia lokalny oddział PKS Gniezno. Można spotkać tu także autobusy PKS Poznań, PKS Łodź, PKS Turek, PKS Włocławek, PKS Konin i inne.

Września posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Poznaniem, Gnieznem, Krakowem, Łodzią, Koninem, Turkiem, Włocławkiem, Szczecinem, Kielcami, Kaliszem i inne. Najwazniejsze kierunki lokalne to Słupca, Miłosław, Pyzdry, Orzechowo, Witkowo, Czerniejewo i Środa Wielkopolska. Autobusy lokalne nie kursują w niedziele i święta.

Edukacja[edytuj]

 Osobny artykuł: Edukacja we Wrześni.

• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych (opieka naukowo-dydaktyczna: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)
• Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza
• Zespół Szkół Politechnicznych im. Bohaterów Monte Cassino
• Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. gen. dr. Romana Abrahama
• Zespół Szkół Zawodowych nr 2 im. Powstańców Wielkopolskich
• Zespół Szkół Specjalnych im. Janusza Korczaka
• Zespół Szkół nr 1:
  • Gimnazjum nr 1 im. Mikołaja Kopernika
  • Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 3
• Gimnazjum nr 2 im. Andrzeja Prądzyńskiego
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 1 im. 68 Wrzesińskiego Pułku Piechoty
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 2 im. Dzieci Wrzesińskich
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 6 im. Jana Pawła II
• Przedszkole Niepubliczne „Słoneczko”
• Przedszkole Niepubliczne „Mali Przyrodnicy”
• Przedszkole Niepubliczne „Miś Uszatek”
• Przedszkole Publiczne nr 6 „Pszczółka Maja”
• Niepubliczna Szkoła Muzyczna I i II st. "Collegium Artes"
• Szkoła Podstawowa "Collegium Artes"

Szkoły we Wrześni

Szkoła Podstawowa nr 1 im. 68 Wrzesińskiego Pułku Piechoty

Szkoła Podstawowa nr 2 im. Dzieci Wrzesińskich

Gimnazjum nr 1 im. Mikołaja Kopernika

Gimnazjum nr 2 im. Andrzeja Prądzyńskiego

Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. gen. dr. Romana Abrahama

Zespół Szkół Zawodowych nr 2 im. Powstańców Wielkopolskich

Zespół Szkół Politechnicznych im. Bohaterów Monte Cassino

Kultura[edytuj]

Amfiteatr Anny Jantar

Widok wieży ciśnień i zbudowań PWiK od strony Szosy WItkowskiej

Pomnik - ławeczka Bronisławy Śmidowiczównej

• Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”
• Amfiteatr im. Anny Jantar we Wrześni
• Festiwal Twórców Polskiej Piosenki we Wrześni
• Ławeczka Bronisławy Śmidowiczównej we Wrześni
• Wrzesińska Orkiestra Dęta
• Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich
• Zespół „HO” działający w ramach Wrzesińskiego Ośrodka Kultury
• Chór „Camerata”
• Chór LO im. H. Sienkiewicza „Les Choristes”
• Chór kameralny „Pro Musica”
• Chór Żeński „Lutnia”
• Grupa Artystyczna „New Century”
• Klub Twórczości Różnej „Cóś innego”
• Wielkopolska Noc Rocka i Bluesa
• Wrzesińska Grupa Filmowa
• Wrzesiński Ośrodek Kultury
• Wrzesińskie Towarzystwo Kulturalne
• Wrzesińskie Studio Piosenki
• Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy
• Publiczna Biblioteka Pedagogiczna
• Zespół taneczny „Puls”
• Festiwal orkiestr
• Wrzesińskie Spotkania z Książką i Kulturą
• Szkolny Teatr „Fakt”
• Stowarzyszenie „Twórcza Września”
• Zespół keyboardowo-akordeonowy „Muzykujące Skrzaty”^[8]

Media lokalne[edytuj]

• „Wieści z Ratusza” – Biuletyn Informacyjny Urzędu Miasta i Gminy we Wrześni
• „Przegląd Powiatowy” – Biuletyn Informacyjny Starostwa Powiatowego we Wrześni
• „Wiadomości Wrzesińskie” – tygodnik lokalny
• „Gazeta Radio Września” – tygodnik lokalny
• „Bezpłatna Gazeta Wielkopolska” – dwutygodnik regionalny
• Radio Września 93.7 FM – lokalne radio nadające na częstotliwości UKF 93.7
• NowaWrzesnia.pl - lokalny portal informacyjny
• Wrzesnia.info.pl - lokalny portal informacyjny

Organizacje społeczne[edytuj]

• Związek Harcerstwa Polskiego – Hufiec Września

Religia[edytuj]

Poewangelicki Kościół Świętego Ducha z 1894 r.

Obecnie na terenie Wrześni działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Rzymskokatolicki:
  • Dekanat wrzesiński I:
    • kościół parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława Biskupa Męczennika (farny),
    • kościół parafii Świętego Krzyża,
    • kościół św. Józefa we Wrześni,
  • Dekanat wrzesiński II:
    • kościół parafii św. Kazimierza Królewicza,
    • kościół parafii św. Królowej Jadwigi,
    • kościół parafii Świętego Ducha,
• Kościół Ewangelicko-Augsburski (filiał parafii w Poznaniu),
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy, dwa zbory (w tym grupa angielskojęzyczna i ukraińskojęzyczna), (Sala Królestwa w Bierzglinku)^[9].

Sport i turystyka[edytuj]

 Osobny artykuł: Sport we Wrześni.

Hala sportowa przy stadionie Victorii Września

• Miejski Klub Sportowy Victoria Września
• Klub Piłki Siatkowej Krispol Września
• Klub Szachowy Wrzos
• Klub Szachowy UKS Żak Września
• Ludowy Uczniowski Klub Sportowy Orkan
• Wrzesiński Klub Karate Do Shotokan
• Wrzesińskie Towarzystwo Piłki Nożnej w Futsalu
• Wrzesiński Klub Tenisa Stołowego
• Wrzesińska Grupa Płetwonurków Aqua
• Oddział PTTK we Wrześni im. Henryka Kamińskiego
• Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Sokół
• Wrzesińskie Towarzystwo Tenisowe
• Wrzesiński Klub Koszykówki
• Klub Sportowy Kosynier
• Ludowy Klub Sportowy Błękitni
• Klub Strzelectwa Myśliwskiego Trap
• Kurkowe Bractwo Strzeleckie
• Stowarzyszenie Born to ride
• Polski Związek Wędkarski koło Września
• Uczniowski Klub Sportowy Tiger Taekwondo
• Uczniowski Klub Sportowy Karate Tradycyjnego Orzeł Września
• Uczniowski Klub Sportowy Żak
• Uczniowski Klub Jeździecki Parkur
• Wrzesińska Brygada Kolarska
• Stadion Miejski
• Basen Miejski „Łazienki”
• Park Wodny Aqualife
• Wrzesińskie Zrzeszenie Miłośników Fantastyki
• Klub Biegacza Kosynier

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Miasta i gminy partnerskie:

• Garbsen, Niemcy^[10]
• Bruz, Francja^[11]
• Nottingham, Wielka Brytania^[12]

Znani ludzie związani z Wrześnią[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Wrześnią.

• Roman Abraham
• Piotr Andrzejewicz (Peter J. Lucas)
• Friedrich-Wilhelm Bock
• Przemysław Cypryański
• Edward Grabski
• Edward Likowski
• Roman Jakóbczak
• Łukasz Jasiński
• Wacław Kawski
• Łukasz Koszarek
• Jarosław Kukulski
• Jan Nepomucen Lewandowski
• Louis Lewandowski
• Edward Likowski
• Stanisław Matyja
• Ola Obarska
• Nepomucena Piasecka
• Florian Pierański
• Maciej Poniński
• Krystyna Poślednia
• Andrzej Prądzyński
• Waldemar Przysiuda
• Dariusz Stachowiak
• Leon Stasiewski
• Marek Staszak
• Tomasz Szymkowiak
• Aleksander Tomaszewski (1891–1970)
• Marian Turwid
• Witold Walter
• Ireneusz Zjeżdżałka
• Władysław Reymont
• Maria Konopnicka

Zobacz też[edytuj]

• Pomniki we Wrześni
• Sławno (Mankowo) – część Wrześni
• gmina Września-Północ
• gmina Września-Południe
• Stary cmentarz żydowski we Wrześni
• Nowy cmentarz żydowski we Wrześni
• Wieże ciśnień we Wrześni
• Pruska kultura (film 1908)

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Oficjalna strona internetowa miasta i gminy

• Września w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895.

p • d • e Gmina Września Siedziba gminy: Września Miasta Września Sołectwa Bardo • Bierzglin • Bierzglinek • Chocicza Mała • Chocicza Wielka • Chociczka • Chwalibogowo • Gonice • Goniczki • Gozdowo • Grzybowo • Gulczewo • Gutowo Małe • Gutowo Wielkie • Kaczanowo • Kleparz • Marzenin • Nowa Wieś Królewska • Obłaczkowo • Osowo • Otoczna • Psary Małe • Psary Polskie • Psary Wielkie • Sędziwojewo • Słomowo • Sobiesiernie • Sokołowo • Sołeczno • Stanisławowo • Strzyżewo • Węgierki • Wódki Miejscowość niesołeckie Białężyce • Broniszewo • Czachrowo • Dębina • Gozdowo-Młyn • Grzymysławice • Gulczewko • Kawęczyn • Marzelewo • Młynek • Nadarzyce • Neryngowo • Noskowo • Nowy Folwark • Ostrowo Szlacheckie • Przyborki • Radomice • Słomówko (wieś) • Słomówko (osada leśna) • Sokołówko • Żerniki

p • d • e Powiat wrzesiński Miasta Miłosław • Nekla • Pyzdry • Września Gminy miejsko-wiejskie Miłosław • Nekla • Pyzdry • Września Gminy wiejskie Kołaczkowo

p • d • e Miasta województwa wielkopolskiego Miasta powiatowe Chodzież • Czarnków • Gniezno • Gostyń • Grodzisk Wielkopolski • Jarocin • Kalisz • Kępno • Koło • Konin • Kościan • Krotoszyn • Leszno • Międzychód • Nowy Tomyśl • Oborniki • Ostrów Wielkopolski • Ostrzeszów • Piła • Pleszew • Poznań • Rawicz • Słupca • Szamotuły • Śrem • Środa Wielkopolska • Turek • Wągrowiec • Wolsztyn • Września • Złotów Miasta gminne Bojanowo • Borek Wielkopolski • Buk • Chocz • Czempiń • Czerniejewo • Dąbie • Dobra • Dobrzyca • Dolsk • Golina • Gołańcz • Grabów nad Prosną • Jaraczewo • Jastrowie • Jutrosin • Kleczew • Kłecko • Kłodawa • Kobylin • Kostrzyn • Koźmin Wielkopolski • Kórnik • Krajenka • Krobia • Krzywiń • Krzyż Wielkopolski • Książ Wielkopolski • Luboń • Lwówek • Łobżenica • Margonin • Miejska Górka • Miłosław • Mikstat • Mosina • Murowana Goślina • Nekla • Nowe Skalmierzyce • Obrzycko • Odolanów • Okonek • Opalenica • Opatówek • Osieczna • Ostroróg • Pniewy • Pobiedziska • Pogorzela • Poniec • Przedecz • Puszczykowo • Pyzdry • Rakoniewice • Raszków • Rogoźno • Rydzyna • Rychwał • Sieraków • Skoki • Sompolno • Stawiszyn • Stęszew • Sulmierzyce • Swarzędz • Szamocin • Ślesin • Śmigiel • Trzcianka • Trzemeszno • Tuliszków • Ujście • Wieleń • Wielichowo • Witkowo • Wronki • Wyrzysk • Wysoka • Zagórów • Zbąszyń • Zduny • Żerków