Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejsca o tej nazwie.

Zgorzelec
Panorama centrum miasta z osiedlem Konarskiego w tle
Herb Zgorzelca Flaga Zgorzelca
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	zgorzelecki
Gmina	gmina miejska
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Rafał Gronicz
Powierzchnia	15,88 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	31 280[1] 1 969,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 75
Kod pocztowy	59-900 do 59-903
Tablice rejestracyjne	DZG
Położenie na mapie powiatu zgorzeleckiego Zgorzelec
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Zgorzelec
Położenie na mapie Polski Zgorzelec
51°09′01″N 15°00′31″E/51,150278 15,008611
TERC (TERYT)	0225021
SIMC	0936546
Urząd miejski ul. Domańskiego 7 59-900 Zgorzelec
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Zgorzelec (łac. Gorlicium, niem. Görlitz ⁱ, grnłuż. Zhorjelc, dlnłuż. Zgórjelc cz. Zhořelec) – miasto przygraniczne w województwie dolnośląskim, w polskiej części Łużyc Górnych, na prawym brzegu Nysy Łużyckiej, w Obniżeniu Żytawsko-Zgorzeleckim. Przed 1945 stanowiło prawobrzeżną część miasta Görlitz.

Zgorzelec jest siedzibą gminy wiejskiej Zgorzelec oraz powiatu zgorzeleckiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich.

Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto miało 32 332 mieszkańców.

Barwy herbu i flagi Zgorzelca (niebiesko-żółte) są identyczne jak we fladze Górnych Łużyc, na terenie których Zgorzelec leży.

Położenie[edytuj]

Według danych z roku 2002^[2] Zgorzelec ma obszar 15,86 km² (1586 ha), w tym:

• użytki rolne: 40%
• użytki leśne: 3%

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 15,88 km²^[3]. Miasto stanowi 1,89% powierzchni powiatu.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego.

Toponimia[edytuj]

Łużyce (Lausitz) w obrębie Wielkich Moraw w IX wieku

Królestwo Węgier w roku 1480

Nazwę miasta utworzono najprawdopodobniej od czasownika „gořeti”, tj. gorzeć, palić, płonąć – pierwotnie osadnictwo wiązało się z wypaleniem lasu. Według zapisów historycznych pierwotną nazwą miejscowości była nazwa Drewnow^[4]. Osada zbudowana z drewna spaliła się, a Sobiesław I odbudował ją przekształcając w miasto, które nazywano odtąd Zgorzelice^[4]. Niemiecka nazwa Gorlitz jest zgermanizowaną późniejszą formą wcześniejszej słowiańskiej nazwy.

Nazwy pojawiające się w najstarszych dokumentach^[5]

• Villa Goreliz (1071) – najstarsza pisemna wzmianka o Görlitz/Zgorzelcu jest w łacińskim dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem „łanów królewskich” w „Villa Goreliz” (Gorelic) (ok. 192÷432 ha)^[6].
• Yzcorelik, Yzcorzelik – 1126
• Drewnow, Drzewniow, Yzhorelik – 1131
• Gorliz, Gorlic – 1238
• Zgorliz – 1241
• Goerlitcz, Goerlitz – 1266
• Gorlicz – 1301
• Gorlitz – 1322
• Gerlicz – 1378
• Gurlicz – 1384, 1456
• Garlicz – 1429
• Gorlicze – 1430
• Gorlitcz – 1434, 1475
• Ghorlitz – 1443
• Gorlitzsch – 1488
• Gorlytz – 1511
• Gorlicium, Gorlcia – używane były także formy zlatynizowane
• Zgorelc oraz Zgorzelec – 1847; śląski pisarz Józef Lompa w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku^[7]
• Ost-Görlitz^[8] – (do 1946) nazwa prawobrzeżnej części miasta
• Görlitz Moys – (od 1 czerwca 1929 do 14 marca 1947) nazwa prawobrzeżnej południowej dzielnicy miasta
• Zgorzelice – nazwa polskiej części miasta w latach 1945–1946^[9][10]
• Zgorzelec – obecna nazwa polskiej części miasta wprowadzona po II wojnie światowej obowiązująca od 19 maja 1946^[11]
• Zgorzelec Ujazd – nazwa południowej dzielnicy miasta obowiązująca od 15 marca 1947^[12] (obecnie administracyjna nazwa Zgorzelec).

Historia[edytuj]

Widok miasta „Gorlitz” od wschodu, 1575

Widok miasta "Görlitz" w 1650 r. na miedziorycie Matthäusa Meriana. Teren dzisiejszego Zgorzelca widoczny z prawej strony jako przedmieście Görlitz

Mapa miasta „Goerlitz” i jego wschodniego przedmieścia (u góry mapy) z 1750 r.

• okolice obecnego Zgorzelca początkowo zamieszkiwali Bieżuńczanie (Besunzane civitates II), oraz Milczanie (Milzane civitates XXX) wymienieni w połowie IX wieku w nocie „Geograf Bawarski” sporządzonej dla Ludwika Niemca^{[13][14][15][16]}.
• 871–894 – teren państwa wielkomorawskiego
• na przełomie X i XI w. gród Serbołużyczan zajęty i włączony do Polski wraz z Łużycami przez Bolesława I Chrobrego; po jego śmierci przejściowo pod panowaniem margrabiów brandenburskich, następnie Czech
• 1071 – Pojawia się najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem „łanów królewskich” w „Villa Goreliz” (Gorelic)^[6]
• 1076 – osada wraz ze wschodnią częścią Łużyc Górnych przyłączona do Czech
• 1131 – powstał gród nad Nysą Łużycką z polecenia czeskiego księcia Sobiesława
• 1303 – prawa miejskie^[17]
• 1319–1329 – miasto częścią piastowskiego księstwa jaworskiego pod panowaniem Henryka I Jaworskiego
• 1346–1815 – miasto-członek górnołużyckiego Związku Sześciu Miast
• 1377 – powstało oddzielne księstwo Görlitz utworzone przez króla czeskiego i cesarza Karola IV, z Janem Zgorzeleckim jako księciem
• 1466 – pod panowaniem króla węgierskiego Macieja Korwina
• 1490 – miasto ponownie w granicach Korony Czeskiej
• 1618–1648 – zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej
• 1635 – z Łużycami Górnymi włączone do Elektoratu Saksonii
• 1697–1763 – we władaniu królów Polski Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa
• 1806 – miasto zostaje częścią Królestwa Saksonii, od 1807 w unii z Księstwem Warszawskim
• 1815 – po kongresie wiedeńskim włączony został do Prus i stał się częścią prowincji Śląsk (Schlesien),
• od 1848 połączenie kolejowe z Węglińcem, od 1865 z Lubaniem i Jelenią Górą
• 1919 – miasto zostaje częścią prowincji Dolny Śląsk
• W 1940 roku do Zgorzelca i okolic dotarł pierwszy gaz przesłany z Gazowni Miejskiej w Wałbrzychu i znacząco poprawiło rozwój miasta^[18].
• w czasie II wojny światowej 1939–1945 obóz dla jeńców – podoficerów i szeregowych różnej narodowości (Stalag VIII A), przez który według szacunków^[czyich?] przeszło ponad 100 tysięcy więźniów, a zginęło kilka tysięcy jeńców – głównie radzieckich i włoskich
• kwiecień 1945 – zacięte walki o sforsowanie Nysy Łużyckiej na północ od Zgorzelca w okolicach wsi Prędocice, miasto nie zostało dotknięte bezpośrednimi działaniami wojennymi. Wysadzenie wszystkich mostów na Nysie Łużyckiej przez oddziały SS
• 1945 – ustalenie granicy na Nysie Łużyckiej w wyniku czego prawobrzeżna część miasta zostaje włączona do Polski; wysiedlenie dotychczasowej ludności do Niemiec
• 1948 – data powstania obowiązującej nazwy miasta (zamiast Zgorzelice)
• 6 lipca 1950 – podpisano tu układ zgorzelecki między PRL a NRD uznający formalnie granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej
• Po II wojnie światowej osiedlono tu (oraz w Policach w woj. zachodniopomorskim) dużą kolonię greckich i macedońskich uchodźców (głównie komunistycznych partyzantów), którzy szukali schronienia w Polsce po greckiej wojnie domowej 1946–1948. Łącznie ich liczba sięgała 14 tysięcy osób. Wielu z nich wróciło do Grecji po upadku dyktatury wojskowej i amnestii dla uczestników wojny.
  Dziś w mieście odbywa się festiwal piosenki greckiej (→ Eleni) pod patronatem ambasady greckiej organizowany przez Nikosa (Nikolaosa) Rusketosa.
• 1959–1965 – niedaleko Zgorzelca zlokalizowano odkrywkową Kopalnię Węgla Brunatnego Turów oraz Elektrownię Turów.
• 1998 – 5 maja proklamowano powołanie wraz z Görlitz Europamiasta Zgorzelec/Görlitz (Europastadt Görlitz/Zgorzelec)

 Zobacz też: Tramwaje w Zgorzelcu i Most staromiejski Zgorzelec-Görlitz.

 Osobne artykuły: Obóz jeniecki w Görlitz (1914-1919), Stalag VIII A i Układ zgorzelecki.

Zabytki[edytuj]

Ulica Daszyńskiego – Przedmieście Nyskie

Widok na Zgorzelec z dachu Domu Kultury

Plac Pocztowy pod koniec budowy

Dom Jakuba Böhme przy ul. Daszyńskiego 12

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są^[19]:

• miasto, ośrodek historyczny
• zespół parków miejskich, z l. 1870-1930
• kamienice, ul. Bohaterów Getta 1 A, 3, 5, z l. 1896-7 r., 1900 r.
• dom, ul. Czachowskiego 1, z pocz. XX w.
• Przedmieście Nyskie – zespół architektoniczny – najstarsza cz. Zgorzelca od XVII w.:
  • kamienice, ul. Daszyńskiego 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 75A, 75 B, 76 z budynkiem gospodarczym, 77, 78, 82, 83, 98, z XVI w., XVII-XVIII w., XIX w./XX w.
  • dom Jakuba Böhme, ul. Daszyńskiego 12
  • kamienica, ul. Wolności 7, z ok. 1880 r.
  • zespół dawnego młyna, ul. Wrocławska 2: budynek administracyjny, obecnie mieszkalny, elewator
• kamienice, ul. Domańskiego 1, 2, 4, z l. 1898-99, XIX w.
• pałac, ul. Francuska 39 (d. 12), z 1730 r.: park
• rządcówka, ul. Henrykowska 5, z 1880 r., ogród
• willa, ul. św. Jana 20, z 1898 r.
• kamienice, ul. Kościuszki 2, 16, z l. 1905-1910
• dom kołodzieja, budynek mieszkalno-gospodarczy (przeniesiony), Al. Lipowe 1, drewniany, z 1822 r. o konstrukcji przysłupowy przy obwodnicy miejskiej
• kamienica, ul. Łużycka 11, z 1898 r.
• monumentalny gmach Miejskiego Domu Kultury, ul. Parkowa 1, z l. 1898-1902, miejsce podpisania układu zgorzeleckiego
• dwa domy, obecnie internat, ul. Partyzantów 2-4, z pocz. XX w.
• kamienice, ul. Piłsudskiego 3, 4, 5, 7, 8, 10, 12, 14, z XIX w.
• dom, ul. Staszica 7, z k. XIX w.
• kamienice, ul. Warszawska 1, 2, 3, 7, 14, 15, z l. 1900-7, 1910-14, XX w.

inne zabytki:

• kościół pw. św. Jana Chrzciciela, neoromański z l. 1905-1907
• kościół pw. św. Bonifacego z l. 1929-1930
• wieża ciśnień przy ulicy św. Jana
• dworzec PKP Zgorzelec Ujazd
• most kolejowy na Nysie Łużyckiej
• dom studzienny, przy Placu Pocztowym
• kruczy folwark – Dom Pomocy Społecznej, przy ulicy Przechodniej. Niegdyś dom Bartłomieja Scultetusa.

Klimat[edytuj]

Demografia[edytuj]

Zgorzelec sfotografowany z wysokości 10 tys. metrów z pokładu samolotu rejsowego

 Osobny artykuł: Ludność Zgorzelca.

Dane z 30 czerwca 2010^[21]:

Piramida wieku mieszkańców Zgorzelca w 2014 roku^[1].

Transport[edytuj]

Widok z południa; fragment miasta z mostem kolejowym na Nysie Łużyckiej (Linia kolejowa E 30)

Ulica Emilii Plater i Armii Krajowej

Transport drogowy[edytuj]

• autostrada A4 (E40)
• droga krajowa nr 30
• droga krajowa nr 94
• droga wojewódzka nr 317 (dawna)
• droga wojewódzka nr 352

Transport kolejowy[edytuj]

• linia kolejowa nr 274
• linia kolejowa nr 278 (E30)

Stacja kolejowa Zgorzelec

Stacje kolejowe[edytuj]

• Zgorzelec
• Zgorzelec Miasto

Na terenie miasta znajdują się 3 wiadukty kolejowe oraz jeden drogowy.

Publiczny transport zbiorowy[edytuj]

PKS[edytuj]

• PKS „Tour” Sp. z o.o. Jelenia Góra^[22]
• PKS Sp. z o.o. w Kamiennej Górze^[23]
• PKS w Lubaniu Sp. z o.o.^[24]

Prywatni przewoźnicy[edytuj]

• Astel^[25]
• Bieleccy^[26]

Komunikacja miejska[edytuj]

Miasto posiada jedną linię autobusową nr "50" obsługiwaną przez firmę ASTEL (nr 1, nr 2S i nr 3)^[27]. Dawniej miasto posiadało sieć tramwajową.

Transport lotniczy[edytuj]

W 2013 przy ul. Lubańskiej oddano do użytku sanitarne lądowisko.

Oświata[edytuj]

LO im. Braci Śniadeckich w Zgorzelcu

Gimnazjum nr 3

Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Emilii Plater

Opieka zdrowotna[edytuj]

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają^{[potrzebny przypis]}:

• Wielospecjalistyczny Szpital im. Jana Pawła II SP ZOZ w Zgorzelcu (17 oddziałów specjalistycznych oraz 3 poradnie ogólne)
• Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej
• Indywidualne praktyki lekarskie
• apteki

Kultura i sztuka[edytuj]

Miejski Dom Kultury

Amfiteatr w Zgorzelcu podczas Dni Miasta 2012

• Miejski Dom Kultury
• Biblioteka Miejska w Zgorzelcu
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia
• Muzeum Łużyckie
• Młodzieżowa Orkiestra Mandolinistów
• Grupa Teatralna „Widziadło”
• Dziecięcy Teatr Baśni.
• W mieście działa kino „PoZa NoVa”^[40].

Media lokalne[edytuj]

• zgorzelec.info
• zinfo.pl
• Telewizja Kablowa „Tomków”
• TVT Zgorzelec

W latach 90. istniało również Radio Frem (90.6 fm) oraz Zgorzelecka Telewizja Lokalna (ZTL).

Media regionalne o charakterze ponadmiejskim poruszające problemy miasta Zgorzelca:

• Gazeta Wojewódzka
• Gazeta Regionalna Dolny Śląsk
• Telewizja Łużyce

Turystyka[edytuj]

Przez miasto przebiega Dolnośląska Droga św. Jakuba odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Sport i rekreacja[edytuj]

Głównym obiektem sportowym jest Centrum Sportowo-Rekreacyjne, w którego skład wchodzą: dwa boiska do piłki nożnej, kompleks boisk o nawierzchni sztucznej, hala sportowa, basen kryty, basen odkryty, korty tenisowe, siłownia, sauna, gabinet odnowy biologicznej, hala sportowa przy ul. Traugutta^{[potrzebny przypis]}.

Kluby i zespoły[edytuj]

Wnętrze hali Centrum Sportowego w Zgorzelcu w 2008 roku

• KKS Turów Zgorzelec (koszykówka) – mistrz Polski 2013/2014
• MKS Osa Zgorzelec (lekkoatletyka, żeńska koszykówka)
• Zgorzelecki Klub Bokserski (boks)
• MKS Nysa Zgorzelec (piłka nożna)
• UKS Basket Zgorzelec (koszykówka)
• UKS Energetyk Zgorzelec (pływanie)
• KS Turów Zgorzelec (żeglarstwo)
• BS Edi-Team Zgorzelec (bieganie)
• UKS Warrior Zgorzelec (taekwondo)
• Kick Fighters Zgorzelec (kick-boxing (K-1))
• UKS Zapasy Zgorzelec (zapasy)
• UKRSA Cogito Zgorzelec (sporty alternatywne; windsurfing, snowboarding, kitesurfing, turystyka piesza i rowerowa, wspinaczka skałkowa)

Religia[edytuj]

Kościół św. Jadwigi Śląskiej

Na terenie miasta funkcjonuje 5 parafii rzymskokatolickich, które wchodzą w skład dekanatu zgorzeleckiego:

• Parafia św. Bonifacego w Zgorzelcu
• Parafia św. Jadwigi Śląskiej w Zgorzelcu
• Parafia św. Jana Chrzciciela w Zgorzelcu
• Parafia św. Józefa Robotnika w Zgorzelcu
• Parafia Matki Bożej Łaskawej w Zgorzelcu

W mieście działają także: prawosławna parafia Świętych Konstantyna i Heleny, parafia luterańska, zbór zielonoświątkowy ARKA, zbór baptystów oraz 3 zbory Świadków Jehowy (w tym grupa języka migowego)^[41] z Salą Królestwa^[42].

Atrakcje[edytuj]

Pocztowy słup dystansowy króla Augusta II Mocnego

Cmentarz 2 Armii Wojska Polskiego

• Przez Zgorzelec prowadzą szlak Via Regia oraz dwa szlaki pątnicze: Wielkopolska i Dolnośląska Droga św. Jakuba, które przez Most staromiejski łączą się z europejską siecią dróg św. Jakuba (his. Camino de Santiago).
• Na Placu Pocztowym w Zgorzelcu stoi rekonstrukcja pocztowego słupa dystansowego z 1725, postawionego za panowania króla Polski Augusta II Mocnego. Słup jest ozdobiony herbem Rzeczypospolitej oraz monogramem króla. Oryginał znajduje się w Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu.
• W Zgorzelcu znajduje się jedna z największych wojskowych nekropolii w Polsce - Cmentarz 2 Armii Wojska Polskiego.

Związani ze Zgorzelcem[edytuj]

• Światową sławę zdobył Jakub Böhme (1575–1624), mieszkaniec Zgorzelca, mistyk, myśliciel i teolog, który zapoczątkował nowożytną filozofię niemiecką. Jego pierwsze dzieło jest znane pod tytułami Aurora, czyli Jutrzenka o poranku. 7 stycznia 2006 roku, z powodu zainteresowania Jakubem Böhme miasto, jak i sąsiednie Görlitz, odwiedził Nicolas Cage^[43].
• piosenkarka i blogerka modowa Honorata Skarbek.

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Miasta i gminy partnerskie:

• Avion
• Görlitz
• Mirhorod
• Nausa

Panoramy miasta[edytuj]

Panorama Zgorzelca, fotografia z powietrza

Zgorzelec z lotu ptaka, a w tle Berzdorfer See

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Zbyszek Dobrzyński, Krzysztof Fokt: Pod stuletnią kopułą. Zgorzelec: Oficyna Wydawnicza „Obrzeża”, 2003. ISBN 83-88380-28-1.
• Christoph Waack, Peter Haslinger (red.): Historisch-topographischer Atlas schlesischer Städte / Historyczno-topograficzny atlas miast śląskich. T. 1: Görlitz/Zgorzelec. Marburg/Wrocław: Herder-Institut, 2010. ISBN 978-3-87969-361-0. (niem. • pol.)

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Urząd Miasta Zgorzelec
• Informacja Turystyczna Zgorzelca
• Mapa satelitarno-drogowa Zgorzelca
• Podział katastralny: Plan miejscowy: S. Powiatowe
• Historia i rozwój miasta Zgorzelca w Historyczno-topograficznym atlasie miast śląskich
• Zgorzelice al. Zgorzelec w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895.

p • d • e Miasta województwa dolnośląskiego Bardo • Bielawa • Bierutów • Bogatynia • Boguszów-Gorce • Bolesławiec • Bolków • Brzeg Dolny • Bystrzyca Kłodzka • Chocianów • Chojnów • Duszniki-Zdrój • Dzierżoniów • Głogów • Głuszyca • Góra • Gryfów Śląski • Jawor • Jaworzyna Śląska • Jedlina-Zdrój • Jelcz-Laskowice • Jelenia Góra • Kamienna Góra • Karpacz • Kąty Wrocławskie • Kłodzko • Kowary • Kudowa-Zdrój • Lądek-Zdrój • Legnica • Leśna • Lubań • Lubawka • Lubin • Lubomierz • Lwówek Śląski • Mieroszów • Międzybórz • Międzylesie • Milicz • Mirsk • Niemcza • Nowa Ruda • Nowogrodziec • Oborniki Śląskie • Oleśnica • Olszyna • Oława • Piechowice • Pieńsk • Pieszyce • Piława Górna • Polanica-Zdrój • Polkowice • Prochowice • Prusice • Przemków • Radków • Siechnice • Sobótka • Stronie Śląskie • Strzegom • Strzelin • Syców • Szczawno-Zdrój • Szczytna • Szklarska Poręba • Ścinawa • Środa Śląska • Świdnica • Świebodzice • Świeradów-Zdrój • Świerzawa • Trzebnica • Twardogóra • Wałbrzych • Wąsosz • Węgliniec • Wiązów • Wleń • Wojcieszów • Wołów • Wrocław • Zawidów • Ząbkowice Śląskie • Zgorzelec • Ziębice • Złotoryja • Złoty Stok • Żarów • Żmigród Portal:Województwo dolnośląskie • Wikiprojekt:Dolny Śląsk

p • d • e Gmina Zgorzelec Siedziba gminy Zgorzelec Sołectwa Białogórze • Gozdanin • Gronów • Jerzmanki • Jędrzychowice • Kostrzyna • Koźlice • Koźmin • Kunów • Łagów • Łomnica • Niedów • Osiek Łużycki • Pokrzywnik • Przesieczany • Radomierzyce • Ręczyn • Sławnikowice • Spytków • Trójca • Tylice • Żarska Wieś

p • d • e Powiat zgorzelecki Miasta Bogatynia • Pieńsk • Węgliniec • Zawidów • Zgorzelec Gminy miejskie Zawidów • Zgorzelec Gminy miejsko-wiejskie Bogatynia • Pieńsk • Węgliniec Gminy wiejskie Sulików • Zgorzelec