Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia słowa Chełmek.

Chełmek
Urząd Miejski
Herb Chełmka
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	oświęcimski
Gmina	Chełmek gmina miejsko-wiejska
Prawa miejskie	1969
Burmistrz	Andrzej Saternus
Powierzchnia	8,27[1] km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	9 150[2] 1 106,4 os./km²
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	32-660
Tablice rejestracyjne	KOS
Położenie na mapie województwa małopolskiego Chełmek
Położenie na mapie Polski Chełmek
50°05′59″N 19°14′55″E/50,099722 19,248611
TERC (TERYT)	1213034
SIMC	0924098
Urząd miejski ul. Krakowska 11 32-660 Chełmek
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Położenie Chełmka na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815-1846)

Chełmek – miasto w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Chełmek, nad Przemszą.

W 1595 roku wieś położona w powiecie śląskim województwa krakowskiego była własnością kasztelana wiślickiego Mikołaja Ligęzy^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego. Chełmek należy do Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.

Powierzchnia gminy i miasta Chełmek wynosi 2 733,0915 ha, w tym miasta 831,3484 ha. Ludność gminy i miasta Chełmek to 12 885 mieszkańców, w tym miasta 9010 osób (według stanu na dzień 31.12.2013 r.)^[4].

W chwili obecnej miasto Chełmek jest historyczną stolicą przemysłu obuwniczego, a na terenie byłych Południowych Zakładów Przemysłu Obuwniczego „Chełmek” utworzono Miejską Strefę Aktywności Gospodarczej. Strefa zajmuje łącznie powierzchnię 27 ha. Jej istnienie stanowi jeden z głównych atutów gminy w zakresie jej potencjału gospodarczego. Na obszarze Miejskiej Strefy i w jej bezpośrednim otoczeniu funkcjonuje ok. 150 podmiotów gospodarczych, w tym z kapitałem zagranicznym, związanych z branżą obuwniczą, budowlaną, motoryzacyjną, producenci opakowań, mebli, okien. Podmioty te zatrudniają łącznie ok. 2 tys. osób. Gmina Chełmek przystąpiła do działań mających na celu poszerzenie Miejskiej Strefy Aktywności Gospodarczej od strony północnej i zachodniej o obszar ok. 12 ha, celem pozyskania kolejnych inwestorów i powstawania nowych miejsc pracy.

Początki dziejów Chełmka[edytuj]

Chełmek położony jest na podmokłych terenach ciągnących się wzdłuż rzeki Przemszy, u stóp wzgórza zwanego Skałą (295 m n.p.m.). Od wschodu, północy i częściowo południa otoczony jest sosnowymi lasami. Pierwsze wzmianki o Chełmku pochodzą z 1414 r., kiedy była mowa o Mikołaju z Chełmka. Kronikarz Pawiński podaje, iż w 1490 r. Chełmek należał do parafii Jaworzno, a w swym spisie poborów wymienia w Chełmku trzy łany kmiece czynszowe, jedną zagrodę z rolą, trzech komorników z bydłem, czterech komorników bez bydła oraz jednego karczmarza z pół łanem gruntu. Na podstawie wspomnianych źródeł i analizy map można w przybliżeniu odtworzyć proces powstawania osady. Prawdopodobnie powstanie wsi związane było z ochroną szlaku drogowego, prowadzącego z Krakowa na Śląsk i przejścia na Przemszy, gdyż tam leży najstarsza część osady. Kolejne osiedla powstawały w sąsiedztwie poprzednich, wzdłuż drogi w kierunku północnym i wschodnim od rzeki. Na podstawie układu gruntów na mapie katastralnej można sądzić, iż przysiółki Podzagórnie, Zagórcze czy Nowopole powstały w nieco inny sposób niż Zagóra i Młyny. Rozwój rolnictwa postępował tu przez karczowanie lasów, osuszanie bagien i moczarów.

Chełmek w czasie zaborów[edytuj]

Po III rozbiorze Polski Chełmek został włączony do zaboru austriackiego. Rzeka Przemsza stanowiła granicę pomiędzy zaborem austriackim a Prusami. Ponieważ mieszkańców „przygranicznych” miejscowości łączyło wiele spraw rodzinnych i majątkowych – nadal utrzymywano kontakty. Większość mieszkańców żyła skromnie z rolnictwa i rybołówstwa. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. utworzono Rzeczpospolitą Krakowską pod protektoratem Rosji, Prus i Austrii jako neutralne państwo, ale z dużą ingerencją zaborców. Chełmek znalazł się także w ramach tej Rzeczypospolitej – w gminie okręgowej Bobrek okręgu chrzanowskiego. Rzeczpospolita Krakowska dotrwała do 1846 r., kiedy na skutek nieudanego powstania Dembowskiego i Tyssowskiego została 6 listopada wcielona do Austrii. Znaczenie Chełmka wzrosło z chwilą wybudowania biegnącej przez wieś „wiedeńskiej linii kolejowej” (1856 r.) oraz regulacji Wisły i Przemszy. Niezależnie od możliwości uzyskania pracy przy tych inwestycjach mieszkańcy zaczęli trudnić się nowymi zawodami: kolejarzy i flisaków, którzy początkowo na tratwach, a później na galarach przewozili najpierw kamień budowlany, a następnie węgiel do Krakowa, a nawet do Sandomierza. Wieś Chełmek należała w tym czasie do klucza dóbr bobreckich, a po wybudowaniu w 1810 r. kościoła w Bobrku także do parafii Bobrek. W II poł. XIX w., kiedy Galicja uzyskała większą autonomię od władz austriackich oraz pod wpływem bardziej wyrobionych politycznie Polaków zaczęła się ożywiać świadomość narodowa. W tym czasie w Chełmku zorganizowano szkolnictwo z polskim językiem wykładowym. Początkowo uczono się w domach prywatnych, a później w drewnianej 2-klasowej szkole wybudowanej na terenie ofiarowanym przez księżną Ogińską z Bobrka, która zaofiarowała również drzewo na budulec. Ponieważ szkoła ta okazała się za mała, w 1907 r. wybudowano nową piętrową szkołę z czteroklasowym zakresem nauczania. Wzrosło też zainteresowanie zagadnieniami politycznymi, dzięki kolei zaczęły docierać do Chełmka gazety, a dzięki niektórym mieszkańcom, którzy nawiązali kontakt z ks. Stanisławem Stojałowskim założono Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe. Ksiądz Stojałowski przyjeżdżał do Chełmka i wygłaszał patriotyczne kazania. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa. Wielu mężczyzn powołano do wojska. W 1916 r. zanotowano na linii kolejowej Oświęcim – Chełmek (na moście na Wiśle) dużą katastrofę kolejową, w której zginęło wielu żołnierzy.

Okres 20-lecia międzywojennego (1918-1939)[edytuj]

Po odzyskaniu niepodległości mieszkańcy Chełmka wcieleni do armii austriackiej wracali z różnych stron Europy. W czasie I wojny światowej na froncie zginęło 22 mieszkańców Chełmka (według tablicy w kościele w Bobrku). Wieś była zaniedbana i biedna. W 1918 r. niepodległość odzyskano w zaborach austriackim i rosyjskim, ale pobliski Śląsk wciąż był pruski. Organizowano akcję propagandową na Śląsku – mieszkańcy Chełmka brali czynny udział w tych akcjach. W 1920 r. w sąsiednich Kopciowicach na Śląsku organizowano akcje sabotażowe. W jednej z takich akcji w Małym Chełmie Niemcy w odwecie zastrzelili kilku mieszkańców. W 1921 r. uruchomiono w Chełmku parowy tartak, w którym pracę znalazło kilku mieszkańców. Część z nich szukała pracy w okolicznych kopalniach: w Libiążu i Jaworznie. Część galerami spławiała węgiel, a rolnicy żyli biednie na mało urodzajnej ziemi. Zorganizowała się Straż Pożarna i Strzelec. W 1927 r. firma Zieleniewski z Krakowa wybudowała nowy żelazny most na Przemszy. Los cichej i spokojnej wsi zmienił się radykalnie dopiero od 1931 r., kiedy to ówczesny czeski potentat obuwniczy Tomasz Bata na wykupionych od księcia Adama Zygmunta Sapiehy terenach rozpoczął budowę fabryki obuwia i oraz osiedle (proj. František Lydie Gahura). Fabryka stworzyła szansę i dobrą perspektywę rozwoju całej okolicy. Liczba mieszkańców w przeciągu pięciu lat podwoiła się. Rozwinęło się budownictwo i inne dziedziny życia. W 1934 r. wydano pierwszą w Polsce gazetę zakładową Echo Chełmka. Powstał szereg nowych organizacji społecznych. Wyremontowano i powiększono Dom Ludowy, w którym zorganizowano Urząd Gminy. W 1936 r., dzięki inicjatywie ks. Eugeniusza Wcisły i wydatnej pomocy fabryki, wybudowano w ciągu jednego roku kościół. Dwa lata później pracownicy zakładu i społeczeństwo ufundowało dla Wojska Polskiego samolot RWD-13 i kilka karabinów maszynowych. Także w 1938 r. oddano do użytku nowe przedszkole i założono Szkołę Zawodową w celu przysposobienia młodych uczniów do pracy w fabryce Bata.

Okres okupacji niemieckiej (1939-1945)[edytuj]

1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. 3 września artyleria niemiecka ostrzelała Chełmek. W wyniku tej akcji spaleniu uległo 26 domów i 20 zabudowań gospodarskich w najstarszej części Chełmka, która leżała u podnóża Skały. W czasie walk o Chełmek zginęło 17 polskich żołnierzy. W sumie w wojnie wzięło udział 57 mieszkańców, z których 10 zginęło. Niemcy zajęli dla siebie najlepsze mieszkania. Kierownictwo fabryki przejął komisaryczny zarząd. Zaczęły się aresztowania, wywożenie na przymusowe roboty i do obozów koncentracyjnych. Z Chełmka wywieziono do obozów 55 osób, z czego 35 już nigdy nie wróciło. W fabryce wprowadzono bezwzględny rygor i 10-godzinny dzień pracy. Wiosną 1940 r. Niemcy w nocy zburzyli pomnik grunwaldzki, który został wybudowany przez mieszkańców Chełmka. W tym też roku okupanci zaczęli pierwsze wywożenia Żydów do getta i Auschwitz-Birkenau. Z Chełmka wywiezionych zostało 35 Żydów, z których wojnę przeżyło tylko 4 lub 5. Chełmek został wcielony do Rzeszy. W tym czasie zaczęły powstawać organizacje podziemne. W październiku 1942 r. został w Chełmku założony podobóz tzw. Aussenkommando Chełmek podległe KL Auschwitz. Do 9 grudnia 1942 r. zginęło tu 47 ludzi (w miejscu tym w 1969 r. powstał pomnik ku ich czci). 10 grudnia 1944 r. oddział Armii Ludowejim. Jarosława Dąbrowskiego zorganizował akcję dywersyjną na zakład „Baty”. Zniszczono szereg maszyn i wywołano pożar^[5]. Rozpoczęły się naloty samolotów alianckich na Śląsk, Oświęcim, Czechowice i Trzebinię. W wyniku rozpoczęcia ofensywy radzieckiej Chełmek został wyzwolony 25 stycznia 1945 r. W czasie działań wojennych zginęło 72 żołnierzy radzieckich.

Okres powojenny – od 1945 roku[edytuj]

Natychmiast przystąpiono do usuwania szkód – odbudowy mostu i szkoły. Fabrykę uruchomiono w niespełna miesiąc, produkując obuwie dla wojska i społeczeństwa. Władzę administracyjną w gminie objęli przedstawiciele partii politycznych PPR i PPS. W pierwszą sobotę kwietnia 1945 r. samolot niemiecki zrzucił kilku spadochroniarzy, którzy zostali ujęci i przekazani władzom. 1 maja 1945 r. uruchomiono przedszkole i szkołę. Chełmek stał się gminą zbiorową, w skład której wchodziły: Chełmek, Gorzów, Bobrek, Gromiec i Dąb. Fabryka szybko się rozwijała – wysłano ekipę pracowników do zabezpieczenia fabryki w Otmęcie. W lipcu 1946 r. w zakładzie pracowało już 2227 pracowników. Rok później Polska Spółka Obuwia „Bata” S.A. została upaństwowiona. Nastąpiła szybka odbudowa i rozbudowa gminy. W 1949 r. oddano do użytku (po odbudowie) uszkodzoną w czasie działań wojennych Szkołę Podstawową nr 1, a w 1952 r. nowo wybudowany budynek Szkoły Zawodowej i Technikum Obuwniczego. W latach 60. XX w. otwarto nowo wybudowany stadion sportowy (1962) oraz odsłonięto odbudowany Pomnik Grunwaldzki (1969). W 1969 r. Chełmek uzyskał prawa miejskie, a w 1975 r. w wyniku zmian administracyjnych kraju przydzielony został do województwa bielskiego. Wcześniej Chełmek należał do województwa krakowskiego i powiatu chrzanowskiego. W latach 70. XX w. nastąpiła znaczna rozbudowa osiedla mieszkaniowego, a pod koniec tego okresu również rekonstrukcja zakładu obuwia. W tym czasie do użytkowania oddano nowo wybudowane obiekty ośrodka zdrowia. W 1981 r. strajkowała załoga fabryki. W następnych latach zakład obuwia stał się jednoosobową spółką Skarbu Państwa i przechodzi głęboki kryzys. Radykalnie zmniejszyła się produkcja, a wielu pracowników zostało zwolnionych. Na skutek trudnej sytuacji zakładu ubożeje również społeczeństwo.

Miasta partnerskie[edytuj]

• Leinefelde-Worbis ^{[potrzebny przypis]}

Struktury wyznaniowe[edytuj]

• Parafia Miłosierdzia Bożego w Chełmku
• Parafia NMP Królowej Polski w Chełmku
• Zbór Kościoła Wolnych Chrześcijan w Chełmku

Demografia[edytuj]

• Piramida wieku mieszkańców Chełmka w 2014 roku ^[2].

Zobacz też[edytuj]

• Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego „Chełmek”

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Fotograficzne archiwum gminy Chełmek
• Historia Żydów w Chełmku na portalu Wirtualny Sztetl
• Chełmek portal informacyjny gminy i miasta Chełmek
• Chełmek w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa, 1880.

p • d • e Gmina Chełmek Siedziba gminy: Chełmek Miejscowości Bobrek • Gorzów • Nowopole

p • d • e Miasta województwa małopolskiego Miasta na prawach powiatu Kraków • Nowy Sącz • Tarnów Miasta powiatowe Bochnia • Brzesko • Chrzanów • Dąbrowa Tarnowska • Gorlice • Limanowa • Miechów • Myślenice • Nowy Targ • Olkusz • Oświęcim • Proszowice • Sucha Beskidzka • Wadowice • Wieliczka • Zakopane Miasta gminne Alwernia • Andrychów • Biecz • Bobowa • Brzeszcze • Bukowno • Chełmek • Ciężkowice • Czchów • Dobczyce • Grybów • Jordanów • Kalwaria Zebrzydowska • Kęty • Krynica-Zdrój • Krzeszowice • Libiąż • Maków Podhalański • Mszana Dolna • Muszyna • Niepołomice • Nowe Brzesko • Nowy Wiśnicz • Piwniczna-Zdrój • Rabka-Zdrój • Ryglice • Skała • Skawina • Słomniki • Stary Sącz • Sułkowice • Szczawnica • Szczucin • Świątniki Górne • Trzebinia • Tuchów • Wojnicz • Wolbrom • Zakliczyn • Zator • Żabno

p • d • e Powiat oświęcimski Miasta Brzeszcze • Chełmek • Kęty • Oświęcim • Zator Gminy miejskie Oświęcim Gminy miejsko-wiejskie Brzeszcze • Chełmek • Kęty • Zator Gminy wiejskie Osiek • Oświęcim • Polanka Wielka • Przeciszów

p • d • e Województwo bielskie (1975–1998) miasto wojewódzkie – Bielsko-Biała Gminy miejskie Andrychów (do 1991 →) • Bielsko-Biała • Chełmek (do 1991 →) • Cieszyn • Kalwaria Zebrzydowska (do 1991 →) • Kęty (do 1991 →) • Maków Podhalański (do 1991 →) • Oświęcim • Skoczów (do 1991 →) • Strumień (do 1991 →) • Sucha Beskidzka • Szczyrk • Ustroń • Wadowice (do 1991 →) • Wilamowice (do 1991 →) • Wisła • Zator (do 1991 →) • Żywiec Gminy miejsko-wiejskie (od 1992) Andrychów • Chełmek • Kalwaria Zebrzydowska • Kęty • Maków Podhalański • Skoczów • Strumień • Wadowice • Wilamowice • Zator Gminy wiejskie Andrychów (do 1991) • Brenna • Brody (do 1976) • Brzeźnica • Buczkowice (do 1976 i od 1990) • Budzów • Chełmek (do 1991) • Chybie • Czernichów • Dębowiec • Gilowice (do 1976 → i ← od 1991) • Gilowice-Ślemień (1976–1991) • Goleszów • Hażlach • Istebna • Jasienica • Jaworze (← od 1991) • Jeleśnia • Kalwaria Zebrzydowska (1976–1991) • Kęty (do 1991) • Komorowice (do 1976 →) • Koszarawa • Kozy • Lanckorona • Lipowa • Łękawica (do 1976 → i ← od 1991) • Łodygowice • Maków Podhalański (do 1991) • Milówka • Mucharz • Osiek • Oświęcim • Polanka Wielka (← od 1992) • Porąbka • Przeciszów • Radziechowy-Wieprz • Rajcza • Skoczów (do 1991) • Spytkowice • Stare Bielsko (do 1976) • Strumień (do 1991) • Stryszawa • Stryszów • Szczyrk (← 1976–1990 →) • Ślemień (do 1976 → i ← od 1991) • Świnna • Tomice • Ujsoły • Wadowice • Wapienica (do 1976) • Węgierska Górka • Wieprz • Wilamowice (do 1991) • Wilkowice • Zator (do 1991) • Zawoja • Zembrzyce Urzędy rejonowe (od 1990) Bielsko-Biała • Cieszyn • Oświęcim • Wadowice • Żywiec