Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: wsie o tej samej nazwie.

Chełmno
Widok na rynek starego miasta
Herb Chełmna Flaga Chełmna
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	chełmiński
Gmina	gmina miejska
Prawa miejskie	1233 (odnowione 1251)
Burmistrz	Mariusz Arkadiusz Kędzierski
Powierzchnia	13,86 km²
Wysokość	75 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	20 119[1] 1 483,7 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	86-200
Tablice rejestracyjne	CCH
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego Chełmno
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Chełmno
Położenie na mapie Polski Chełmno
53°20′57″N 18°25′22″E/53,349167 18,422778
TERC (TERYT)	0404011
SIMC	0983066
Hasło promocyjne: Miasto zabytków i zakochanych
Urząd miejski ul. Dworcowa 1 86-200 Chełmno
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Chełmno (daw. pol. Chołmien, łac. Culmen, niem.: Culm, Kulm) – miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta włącznie z historycznym centrum Chełmna leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu Ziemia Chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1233).

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2013 roku^[2] miasto miało 20 622 mieszkańców.

Położenie[edytuj]

Według danych z 2002^[3] Chełmno ma obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4%

Miasto stanowi 0,63% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Chełmno, Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie

Panorama starego miasta

Komunikacja[edytuj]

W przeszłości do Chełmna prowadziły dwie linie kolei, do Kornatowa (zlikwidowana w 1991 roku) oraz do Torunia przez Unisław (zlikwidowana w 1953 roku). Obecnie funkcjonuje w mieście jedynie dworzec PKS, który jednak dzięki bliskości ważnej trasy komunikacyjnej oferuje przejazdy do wielu większych miast m.in. Torunia, Bydgoszczy, Chojnic, Łodzi, Gdańska, Warszawy, a także do większości okolicznych miasteczek. Miasto znajduje się przy drodze krajowej nr 91, a nieopodal w miejscowości Lisewo, 20 km od Chełmna, znajduje się wjazd na autostradę A1. Na obszarze administracyjnym miasta znajduje się także most na Wiśle, jeden z najważniejszych w kraju, co w czasach komunistycznych było powodem stacjonowania w Chełmnie licznego garnizonu.

 Osobny artykuł: Chełmno (stacja kolejowa).

Ok. 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.

• Szlak rowerowy R1

Demografia[edytuj]

Dane z 31 grudnia 2013^[2]:

• Piramida wieku mieszkańców Chełmna w 2014 roku^[1].

Historia[edytuj]

Nazwa miasta[edytuj]

Chełmno – wschodnia pierzeja Rynku

Dawny Zespół Królewskiego Katolickiego Gimnazjum, obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1

Wodociągowa wieża ciśnień z 1899 roku

Ratusz w Chełmnie – rycina z XIX wieku

Mury miejskie w otoczeniu parku

Nazwy miejsc wyróżniających się z otaczającego krajobrazu posiadają od niepamiętnych czasów swoje nazwy. Nazwa miasta Chełmno jest bardzo stara i ma charakter topograficzny – pochodzi od słowa chełm, oznaczającego "wzgórze". Chełmno – to dosłownie osada na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm^[4].

 Osobny artykuł: prawo chełmińskie.

Historia Chełmna[edytuj]

Pierwotnie gród Chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa^[5]. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską) świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego.

Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, (XIII – XIV w.)

W 1228 zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę Ziemi Chełmińskiej, w latach 1230-1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii), a 1236-1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1233 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm).

W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692, działała tutaj Akademia Chełmińska – szkoła średnia współpracująca z Akademią Krakowską. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja. Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto dalej rozwijało się: rozbudowano m.in. sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej). Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki już 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali Polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. Wojska Sowieckie wkroczyły do Chełmna 27 stycznia 1945 roku. Po wojnie w mieście powstały kilka zakładów przemysłowych; najważniejsze z nich to istniejące do dziś: Fabryka Akcesorii Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy miasta.

Zabytki[edytuj]

Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego ^[6][7].

Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251.

• Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280-1320.
• Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567-72 i 1584-96, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
• Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do 1. ćwierci XIV w.
• Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
• Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od 3. ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina, prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska.
• Kościół pw. Świętego Ducha, zbudowany w latach 1280-1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
• Kaplica św. Marcina.
• Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
• Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce).
• Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.
• Dawna poczta z 4.ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911
• Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 (ul. Toruńska 21)
• Arsenał z 1811, przebudowany w 1885 (obecna biblioteka publiczna)
• Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
• Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
  • Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII w., przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
  • Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.
• Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.
• Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
• Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
• Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).

Wybrane zabytki Chełmna

Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła

Pofranciszkański kościół św. Jakuba i św. Mikołaja

Renesansowy ratusz, obecnie Muzeum Ziemi Chełmińskiej

Klasztor Sióstr Miłosierdzia z kościołem św. Jana

Brama Grudziądzka – wejście do starego miasta od strony wschodniej

Mury i baszta Prochowa

Kościół garnizonowy wybudowany w 1875 roku jako świątynia protestancka dla Królewskiego Korpusu Kadetów

Religia[edytuj]

Kościół Świętego Ducha

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia pw. Wniebowzięcia NMP – "Fara"
  • Parafia pw. św. Józefa – "Pallotyni"
  • Kościół parafialny pw. MB Częstochowskiej – "Garnizonowy"
  • Zgromadzenie Księży Misjonarzy
  • Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo
  • Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Św. Rodziny
• Protestantyzm
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego
    • Zbór w Chełmnie
  • Kościół Zielonoświątkowy
    • Zbór w Chełmnie
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy^[8]

Osoby urodzone w Chełmnie[edytuj]

Pomnik Ludwika Rydygiera, chirurga, który w 1880 r. przeprowadził w Chełmnie pierwszą w Polsce operację częściowego wycięcia żołądka.

• Brunon Bendig (1938-2006), bokser, medalista olimpijski z Rzymu 1960
• Cyprian Bystram herbu Tarnawa (ur. 6 marca 1889 , zm. 13 lutego 1961 w Londynie) – pułkownik kawalerii Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari.
• Cyryl Danielewski, polski dramaturg, komediopisarz, librecista operetkowy, aktor, literat, działacz kulturalno-społeczny.
• Jan Doering (1850-1919), ksiądz katolicki, działacz niepodległościowy
• Barbara Dziekan-Vajda (ur. 1951), aktorka
• Krzysztof Gajewski (ur. 1958), policjant, komendant główny Policji
• Joachim Grubich (ur. 1935), organista i profesor sztuki
• gen. Heinz Guderian ur. 17 czerwca 1888 w , zm. 14 maja 1954 w Schwangau) generał pułkownik Wehrmachtu, Generalny Inspektor Wojsk Pancernych, szef sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych, teoretyk wojskowości, autor książki Achtung – Panzer!, w której przedstawił koncepcję „blitzkriegu” brał udział w tworzeniu nowych Sił Zbrojnych RFN – Bundeswehry
• Marian Kałuski (ur. 1946), dziennikarz, pisarz i historyk
• Brygida Kürbis (1921-2001), historyk mediewista
• Hermann Löns (1866-1914), powieściopisarz i dziennikarz
• Wojciech Łożyński (1808-1884), filolog i pedagog
• Małgorzata Maier (ur. 1966), uczestniczka pierwszej edycji Big Brothera
• Grzegorz Mielcarski (ur. 1971), napastnik, reprezentant Polski, komentator meczów piłkarskich
• Michael Otto (ur. 1943), miliarder, jeden z najbogatszych ludzi świata
• Ewa Pobłocka (ur. 1957), pianistka, kameralistka i pedagog
• Franciszek Raszeja (1896-1942), lekarz ortopeda
• Leon Raszeja (1901-1939), prawnik
• Maksymilian Raszeja (1889-1939), teolog
• Kurt Schumacher (1895-1952), przywódca i jeden z założycieli Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD)
• Jan Szupryczyński (ur. 1934), geograf i badacz krajów polarnych, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Andrzej Michał de Tchorzewski (ur. 1943), profesor, pedagog, rektor Akademii Bydgoskiej.
• Andrzej Trybusz (ur. 1950) dr n. med., generał brygady

Miasta partnerskie[edytuj]

• Hann. Münden^[9]

Zobacz też[edytuj]

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Chełmno

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Chełmno

• Diecezja chełmińska
• Synagoga w Chełmnie
• Cmentarz żydowski w Chełmnie
• Wieża Bismarcka w Chełmnie
• Klub Sportowy LUKS Chełmno

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

Ten artykuł zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

• Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968 [2]
• Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983 [3]
• Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984 [4]
• Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984 [5]
• Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991 [6]
• Chełmno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa, 1880.
• Mapa Culm (sektion 2676) (po 1936, skala 1:25 000)
• Strona internetowa Chełmna
• Chełmno nad Wisłą
• Serwis Informacyjny Chełmna
• Historia Żydów w Chełmnie na portalu Wirtualny Sztetl

p • d • e Powiat chełmiński Miasta Chełmno Gminy miejskie Chełmno Gminy wiejskie Chełmno • Kijewo Królewskie • Lisewo • Papowo Biskupie • Stolno • Unisław

p • d • e Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej Prowincja wielkopolska Brześć Kujawski • Chełmno • Gniezno • Inowrocław • Kalisz • Lidzbark Warmiński • Łęczyca • Malbork • Płock • Poznań • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skarszewy • Warszawa Prowincja małopolska Bełz • Bracław • Czernihów • Drohiczyn • Kamieniec Podolski • Kijów • Kraków • Lublin • Lwów • Łuck • Sandomierz • Żytomierz Wielkie Księstwo Litewskie Brześć • Mińsk • Mścisław • Nowogródek • Połock • Smoleńsk • Troki • Wilno • Witebsk • Wornie Inflanty Dorpat • Dyneburg • Kieś • Parnawa

p • d • e Pomniki historii w Polsce dolnośląskie Duszniki-Zdrój (Młyn Papiernictwa) • Jawor (Kościół Pokoju) • Krzeszów (Opactwo Cystersów) • Legnickie Pole (bazylika i dawny klasztor) • Srebrna Góra (Twierdza Srebrnogórska) • Strzegom (bazylika) • Świdnica (katedra) • Świdnica (Kościół Pokoju) • Trzebnica (bazylika) • Wrocław (zespół historycznego centrum miasta) • Wrocław (Hala Stulecia, Pawilon Czterech Kopuł, Pergola oraz Iglica) • Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej: (Bolczów, Bukowiec, Chojnik, Cieplice, Ciszyca, Dąbrowica, Grabarów, Janowice Wielkie, Jelenia Góra (Dwór Czarne), Jelenia Góra (Pałac Paulinum), Jelenia Góra (Sobieszów), Karpniki (pałac), Karpniki (zamek), Kowary (dwór), Kowary (pałac), Łomnica (dwór), Łomnica (pałac), Marczyce, Miłków, Mniszków, Mysłakowice, Pakoszów, Radomierz, Rybnica, Siedlęcin, Sokolec, Staniszów (dwór), Staniszów (pałac), Staniszów (Pałac na Wodzie), Wojanów, Wojanów-Bobrów) kujawsko-pomorskie Biskupin (rezerwat archeologiczny) • Chełmno (Stare Miasto) • Toruń (zespół staromiejski) lubelskie Kazimierz Dolny (zespół staromiejski) • Kozłówka (zespół pałacowo-parkowy) • Lublin (historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny) • Zamość (historyczny zespół miasta) lubuskie Klępsk (kościół Nawiedzenia NMP) • Łęknica (Park Mużakowski) • Żagań (kościół Wniebowzięcia NMP) łódzkie Łowicz (katedra) • Łódź (wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego) • Sulejów (opactwo Cystersów) małopolskie Bochnia (kopalnia soli) • Kalwaria Zebrzydowska (sanktuarium pasyjno-maryjne) • Kraków (historyczny zespół miasta) • Kraków (opactwo Benedyktynów) • Racławice (historyczny teren bitwy) • Wieliczka (kopalnia soli) mazowieckie Warszawa (Stare Miasto, Nowe Miasto, Trakt Królewski, Pałac w Wilanowie) • Warszawa (Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya) • Warszawa (cmentarz na Powązkach) • Żyrardów (XIX-wieczna osada fabryczna) opolskie Nysa (zespół bazyliki św. Jakuba i św. Agnieszki) • Ozimek (most wiszący) • Paczków (zespół staromiejski ze średniowiecznym systemem fortyfikacji) • Góra Świętej Anny (komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy) podkarpackie Leżajsk (zespół klasztorny Bernardynów) • Łańcut (zespół pałacowo-parkowy) podlaskie Meczety i mizary w Bohonikach i Kruszynianach • Kanał Augustowski pomorskie Gdańsk (miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku) • Gdańsk (pole bitwy na Westerplatte) • Gdynia (historyczny układ urbanistyczny śródmieścia) • Malbork (zespół zamku krzyżackiego) • Pelplin (zespół katedralny) śląskie Częstochowa (Jasna Góra) • Gliwice (radiostacja) • Katowice (osiedle Nikiszowiec) • Katowice (Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego) • Tarnowskie Góry (Zabytkowa Kopalnia Srebra oraz Sztolnia Czarnego Pstrąga) świętokrzyskie Sudół (Krzemionki – kopalnie krzemienia z okresu neolitu) • Święty Krzyż (pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze) • Wąchock (opactwo Cystersów) warmińsko-mazurskie Frombork (zespół archikatedralny) • Grunwald (pole bitwy) • Kanał Elbląski wielkopolskie Gniezno (archikatedra) • Głogówko (bazylika i oratorium) • Kórnik (zespół zamkowo-parkowy oraz kościół Wszystkich Świętych) • Ląd (dawne opactwo Cystersów) • Lednogóra (wyspa Ostrów Lednicki) • Lubiń (zespół opactwa Benedyktynów) • Poznań (historyczny zespół miasta) • Rydzyna (zamek) zachodniopomorskie Kamień Pomorski (zespół konkatedry) • Kołbacz (zespół opactwa Cystersów) • Stargard (zespół kolegiaty oraz mury obronne)

p • d • e Związek Hanzeatycki Wykaz miast hanzeatyckich WERSALIKAMI PÓŁGRUBYMI oznaczono miasta-przywódców rejonów lub okręgów; WERSALIKAMI — miasta które odegrały poważną rolę w Hanzie Region nadreński (Ren – Moza) Dinant • Duisburg • Düsseldorf • Emmerich • Grieth (de) • KOLONIA • Neuss • Nijmegen • Roermond • Tiel • Venlo • Wessel • Zaltbommel Region Ijssel i Zuiderzee Arnhem • DEVENTER • Doesborg • Elburg • Harderwijk • Hasselt • Hattem • KAMPEN • Ommen • Stavoren • Zutphen • Zwolle Wybrzeże Morza Północnego Groningen • BREMA • Stade • Buxtehude • HAMBURG Między Renem i Wezerą (Westfalia) Ahlen • Allendorf (de) • Altena • Arnsberg • Attendorn • Beckum • Belecke (de) • Bielefeld • Blankenstein (de) • Bocholt • Bochum • Bodefeld (de) • Borgentreich • Borken • Brakel • Breckerfeld • Brilon • Coesfeld • Dorsten • DORTMUND • Drolshagen • Dülmen • Essen • Eversberg (de) • Freienohl (de) • Fürstenau • Geseke • Grevenstein (de) • Hachen (de) • Hagen • Haltern • Hamm • Hattingen • Herford • Hirschberg (de) • Hörde • Hüsten (de) • Iburg (de) • Iserlohn • Kallenhardt (de) • Kamen • Langscheid (de) • Lemgo • Lüdenscheid • Lünen • Melle • Menden • Minden • MÜNSTER • Neheim (de) • Neuenrade • Neustadt • Nieheim • Oldenzaal • Olpe • OSNABRÜCK • Paderborn • Peckelsheim (de) • Plettenberg • Quakenbrück • Ratingen • Recklinghausen • Rheine • Rüthen • Schwerte • SOEST • Solingen • Sundern • Telgte • Unna • Vörden (de) • Vreden • Warburg • Warendorf • Warstein • Wattenscheid (de) • Werl • Werne • Westhofen (de) • Wetter • Wiedenbrück (de) Między Wezerą i Łabą (Dolna Saksonia) Alfeld • Aschersleben • Bockenem • BRUNSZWIK • Einbeck • Gardelegen • GOSLAR • Gronau • Halberstadt • Hameln • Hanower • Helmstedt • HILDESHEIM • LÜNEBURG • MAGDEBURG • Osterburg • Quedlinburg • Salzwedel • Seehausen • Stendal • Tangermünde • Ulzen • Werben Niemcy środkowe (na południe do Harzu między górną Wezerą i Soławą) Duderstadt • Erfurt • Getynga • Halle • Merseburg • Mühlhausen • Naumburg • Nordhausen • Northeim • Osterode • Uslar Brandenburgia Berlin • Brandenburg • Frankfurt nad Odrą • Havelberg • Kolno (de) • Kyritz • Perleberg • Przestawilk Wybrzeże Bałtyku (na zachód od Odry) Kilonia • LUBEKA • WYSZOMIERZ • ROZTOKA • STRZAŁÓW • Gryfia • Dymin • Guczkowo • SZCZECIN Pomorze Zachodnie (na wschód od Odry) Białogard • Darłowo • Goleniów • Gryfice • Kamień • Kołobrzeg • Koszalin • Sławno • Słupsk • Stargard • Trzebiatów • Wolin Prusy, Polska Braniewo • Chełmno • GDAŃSK • Elbląg • KRÓLEWIEC • TORUŃ • WROCŁAW • KRAKÓW Inflanty DORPAT • Goldingen • Kokenhusen • Lemsal • Parnawa • REWEL • Roop • RYGA • Valmiera • Viljandi • Wenden • Windawa Szwecja Kalmar • Nyköping • SZTOKHOLM • VISBY