Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Grodzisk Wielkopolski
Studnia bł. Bernarda
Herb Grodziska Wielkopolskiego Flaga Grodziska Wielkopolskiego
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	grodziski
Gmina	Grodzisk Wielkopolski gmina miejsko-wiejska
Data założenia	ok. 1257
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Henryk Szymański (od 2002)
Powierzchnia	18,21 km²
Populacja (31.12.2016) • liczba ludności • gęstość	14 519[1] 797 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 61
Kod pocztowy	62-065
Tablice rejestracyjne	PGO
Położenie na mapie powiatu grodziskiego Grodzisk Wielkopolski
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Grodzisk Wielkopolski
Położenie na mapie Polski Grodzisk Wielkopolski
52°13′30″N 16°22′00″E/52,225000 16,366667
TERC (TERYT)	3005024
SIMC	0970810
Hasło promocyjne: "Grodzisk Wielkopolski miasto z życiem"
Urząd miejski ul. Stary Rynek 1 62-065 Grodzisk Wielkopolski
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Grodzisk Wielkopolski (niem. Grätz) – miasto w województwie wielkopolskim, nad Letnicą (zw. też Rowem Grodziskim), w powiecie grodziskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Grodzisk Wielkopolski. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2016, miasto liczyło 14 519 mieszkańców.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1303 roku położone było w XVI wieku w województwie poznańskim^[2].

Historia[edytuj]

 Osobny artykuł: Historia piwowarstwa w Grodzisku Wielkopolskim.

Średniowiecze[edytuj]

• 1257 – pierwsza wzmianka w dokumencie wystawionym w Modrzu przez księcia Przemysła I, w którym wśród wsi należących do cystersów w Paradyżu wymienia wieś Grodisze^[3][4].
• 1303 – prawa miejskie magdeburskie (nadane zapewne wcześniej przez Przemysła II w 1295-1296 r.).
• 1312-1314 – stolica dystryktu w księstwie żagańskim^[5].
• 1306-1314 – istniała mennica książęca, w której wybijano monety - kwartnik z napisem „De Grodis”.
• 1339 - wzmiankowany jest Borek z Grodziska, pierwszy znany właściciel z rodu Borków (Wezenborgów).
• 1383-1385 – miasto i okolica niszczone podczas wojny domowej wielkopolskich rodów Grzymalitów z Nałęczami. W marcu 1383 okolice Grodziska spustoszyli właściciele Kiełbłowa i Zbąszynia. Powracających z wyprawy rabusiów dopadli mieszczanie z kmieciami okolicznych wsi i pobiwszy ich zabrali im łupy. Nie usatysfakcjonowani zwycięstwem ruszyli nieostrożnie za uciekającym rycerstwem w dalszą pogoń. Na pomoc rycerstwu ruszyła załoga zamku zbąszyńskiego i wspólnie zaatakowano ponownie, zabijając ponad 160, nie licząc wziętych w niewolę, z których wielu zmarło^[6][7]. Po raz drugi miasto wraz z okolicą spustoszyły oddziały wojewody kujawskiego Alberta i sędziego pakowskiego Hektora Ostroroga^[8].
• 1404 – miasto posiadało już umocnienia i dwie bramy zw. Suchą i Wodną. Był to prawdopodobnie wał kamienno-drewniano-ziemny, z ostrokołem zrobionym z grubych, zaostrzonych u góry pali, otoczony fosą.
• 1412 - pod miastem dochodzi do skrytego napadu ludzi starosty poznańskiego (Starosty Generalnego Wielkopolski) na Ottona Bransten, który wraz z 18 ludźmi jechał z Brandenburgii do Poznania^[9].
• W XV w. klucz grodziski przeszedł na Nałęczów z Lubosza, z nich pierwszym wymienionym w Grodzisku (1418) jest Niemierza.
• W XV w. odnotowano przypadki orzekania przez Starostę Generalnego (sąd grodzki) w Grodzisku^[10].
• 1424 – rozwijające się miasto strawił pożar.
• 1426 – dokumenty wzmiankują kościół św. Jadwigi (zapewne data budowy kościoła gotyckiego na miejscu wcześniejszej budowli, niewykluczone że uszkodzonej podczas pożaru w 1424 roku), oraz nowo powstały kościół św. Ducha wraz ze szpitalem na przedmieściu Wyczółkowo. W uposażeniu szpitala wymieniony jest mielcuch. Wnioskować więc można, że w Grodzisku warzono już wówczas piwo.
• 1444 – najstarsza wzmianka o zaliczeniu miasta do powiatu kościańskiego, należącego do województwa poznańskiego, w tym powiecie pozostawał do 1815 roku^[11].
• W połowie XV w. w Grodzisku osiedliła się grupa husytów, emigrantów religijnych z Pilzna^[11].
• 1458 – wystawienie 12 zbrojnych na wyprawę malborską, a więc Grodzisk zaliczono do II kategorii miast – średniej wielkości (miastami I kategorii, czyli dużymi, w ówczesnej Rzeczypospolitej były tylko Kraków, Lwów i Poznań)^[11].
• 1466 – miasto przeszło w posiadanie rodziny Ostrorogów. Pierwszym z nich jest Stanisław wojewoda poznański, później kaliski^[11].

XVI wiek[edytuj]

• 1501 – na grodziskim zamku umarł Jan Ostroróg, prawnik i dyplomata, doktor praw obojga. Z tego też roku pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu na północnym przedmieściu kościoła św. Anny.
• 1542 -Spłonęła znaczna część miasta, a w szczególności północne okolice Rynku (Starego Rynku). Po tej tragedii król Zygmunt I Stary dekretem z 25 maja 1543 roku, zwolnił mieszkańców miasta od podatków królewskich na okres 6 lat. Również Stanisław Ostroróg, ówczesny właściciel miasta, wprowadził ulgi podatkowe w celu szybkiego odbudowania zniszczeń^[12].
• 1548-1551 – w mieście osiedliła się nowa grupa emigracyjna braci czeskich wygnanych z Czech przez cesarza Ferdynanda I^[13].
• 1563-1593 – ośrodkiem reformacji: kościół parafialny oddano protestantom, działała tu słynna szkoła, w której wykładał Erazm Gliczner, w latach 1572-1573 działa oficyna wydawnicza Jana Glicznera (druga po Szamotułach (1551) drukarnia w Wielkopolsce), a od 1579 do 1581 drukował tu Melchior Nering^[13].
• 1593 – na północ od przedmieścia św. Anny powstało tzw. Nowe Miasto^[13].
• 1600 - miasto nawiedziło „morowe powietrze, które spowodowało częściowe wyludnienie^[12].

XVII wiek[edytuj]

Nieistniejący już budynek browaru na Starym Rynku

• 1601 – z 23 marca pochodzi najstarsza wzmianka o warzeniu piwa.
• 1615 – pożar zniszczył znaczną część „Nowego Miasta”^[13].
• 1616 - ponownie wybuchł pożar na „Nowym Mieście”^[14].
• 1617 (30.VII) - wybuchł kolejny pożar pustoszący miasto^[14].
• 1620 - ponowne wyludnienie miasta z powodu „morowe powietrza^[12].
• 1626 – Grodzisk przeszedł w posiadanie rodziny Opalińskich, jego pierwszym właścicielem był Jan wojewoda poznański^[13].
• 1655/57 - wojska szwedzkie ograbiły miasto, wznosząc liczne pożary, a w 1656/57 miasto nawiedziła „zaraza”, która zdziesiątkowała mieszkańców^[15].
• 1689 - pożar zniszczył znaczną część starego miasta^[16]. Zniszczeniu uległo 155 domów i Ratusz Miejski. Właściciel miasta Jan Franciszek Opaliński zwolnił miasto od podatków na okres 6 lat, natomiast król Jan III Sobieski, pozwolił mieszkańcom pobierać wyższy podatek brukowy w wielkości jednego grosza od konia^[17].

XVIII wiek[edytuj]

• 1706 - podczas przemarszu wojsk saskich, spłonęła znaczna część miasta^[18].
• 1708 i 1709 - w wyniku „morowego powietrza” zmarło ok. 500 mieszkańców^[16].
• 1761 - pożar w dzielnicy żydowskiej, który strawił większość domów i uszkodził poważnie synagogę, spłonęły też dwa domy przy Starym Rynku^[18][19].
• 1768 – 16 grudnia pod miastem doszło do starcia grupy konfederatów barskich z Rosjanami. Kilka dni później (24.XII)doszło do większego starcia w czasie, którego oddział konfederatów pod dowództwem Józefa Gogolewskiego zmusił do ucieczki Rosjan, dowodzonych przez gen. Drewitza^[16]. W czasie konfederacji, liczne przemarsze wojsk, dopuszczały się rabunków i wzniecały pożary. Spalono kilka domów żydowskich^[20].
• 1773 (14.V) - wybuchł pożar na pół. przedmieściu św. Anny, spaliły się trzy domy i zabudowania gospodarcze, ucierpiał przy tym poważnie kościół pw. św. Anny^[18].
• 1775 - 24 marca w Opalenicy zmarł Leon Wojciech Opaliński, ostatni przedstawiciel tego znanego rodu wielkopolskiego.

Okres zaborów[edytuj]

• 1793 - w wyniku II rozbioru Polski miasto dostaje się pod panowanie pruskie, liczy wówczas 2483 mieszkańców^[21] i należy do największych w Wielkopolsce (Poznań 12 538, Kalisz 3 832, Gniezno 3 350, Piła 1611, Wolsztyn 1416, Września 1216, Szamotuły 1120, Śrem 1105, Kościan 1100, Środa Wielkopolska 1009, Konin 780, Turek 443, Nowy Tomyśl 358^[22].
• 1794 - w sierpniu miasto opanowali Polacy, którzy uzbrojeni w piki i kosy przywiezione wcześniej do klasztoru, wypędzili Prusaków i przyłączyli się do walczących oddziałów insurekcyjnych^[23].
• 1807 - Grodzisk włączono w skład Księstwa Warszawskiego^[24].
• 1809 - po pożarach, które dwukrotnie trawiły północne część miasta (zniszczony i rozebrany został kościół pw. św. Anny), następuje nowa regulacja planu przestrzennego według projektu Wernicke^[24].
• 1815 – miejscowość weszła w skład rejencji poznańskiej i nowo utworzonego powiatu bukowskiego^[24].

Plac Wiosny Ludów

• 1848 – Wiosna Ludów, - 21 marca z miasta usunięto administrację pruską. 14 kwietnia zdecydowana postawa powstańców nie dopuściła do zajęcia miasta przez 2 bataliony pruskiej piechoty. W dniu 28 kwietnia doszło do bitwy w rejonie Doktorowa, gdzie kilkuset kosynierów pod dowództwem Marcusa Mossego starło się z 600 osobową ekspedycją pruską, w skład której wchodził oddział kawalerii i 4 armaty. Po wycofaniu się powstańców z miasta i sforsowaniu barykad, prusacy wzięli krwawy odwet na mieszkańcach miasta. Straty polskie: 25 zabitych i 7 ciężko rannych. Kolejnych 20 mieszkańców miasta zostało zamordowanych w tym samym dniu przez pruskich żołnierzy^[25]. Po spacyfikowaniu miasta przez prusaków, dwukrotnie 16 maja spaliło się kilka domów wraz zabudowaniami gospodarczymi, a 8 lipca wybuchł pożar na Starym Rynku,w wyniku czego spłonęły 24 domy, w większości drewniane z podcieniami, a ponad 50 rodzin zostało bez dachu nad głową^[26].
• 1860 - w drukarni grodziskiej Augusta Schmaedickiego z inicjatywy i pod redakcją ks. Aleksego Prusinowskiego rozpoczęto wydawanie zasłużonego dla sprawy narodowej „Tygodnika Katolickiego”^[25]
• 1861 - pożar w dzielnicy żydowskiej.
• 1864 - (14.VI) pożar zniszczył kilka domów na Starym Rynku, uszkodzony został kościół farny, na którym spłonęła kopuła i spaliło się kilka domów w okolicy kościoła^[26].
• 1874 - w Grodzisku powstała pierwsza polska spółka mleczarska w zaborze pruskim.
• 1881 - 10 grudnia otwarto pierwsze połączenie kolejowe do Opalenicy^[27].
• 1885 - 26 października otwarto progimnazjum, pierwszą w mieście szkołę średnią.
• 1887 - 1 października utworzono powiat grodziski, w skład którego weszły gminy Buk, Grodzisk i Opalenica^[28].
• 1894 - z fundacji rodziny Mossych, powstał szpital miejski^[28].
• 1896 - w granice miasta włączono wieś Doktorowo^[28].
• 1898 - 1 września uruchomiono elektrownię miejską. Trzecią w Provinz Posen po Poznaniu (1894) i Bydgoszczy (1896)^[28].
• 1901 - 1 października miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kościanem^[28].

Sąd Rejonowy

• 1905 - szczytowy okres rozbudowy miasta; oddano do użytku gmachy starostwa, sądu i nowego kościoła ewangelickiego; 1 października uruchomiono połączenie kolejowe z Wolsztynem^[28].
• 1906 - strajk młodzieży szkolnej^[28].
• 1909 - zakończono budowę tutejszego węzła kolejowego, miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe z Poznaniem^[28].
• 1911 - spłonął Hotel „Pod Koroną” na Starym Rynku, należący do Carla Kutznera^[29].

Pomnik Powstańców Wielkopolskich

• 1918–1919 - liczny udział mieszkańców w powstaniu wielkopolskim. Miasto wystawia trzy kompanie piechoty i oddział kawalerii. Grodzisk staje się też głównym ośrodkiem dowodzenia i zaopatrzenia frontu zachodniego^[30].

II Rzeczpospolita[edytuj]

• 1921 - po opuszczeniu miasta przez ludność niemiecką liczba mieszkańców spadła do 5 634 osób. O trudnym położeniu ludności świadczą liczne strajki kolejarzy.
• 1922 - 30 kwietnia powstał Klub Sportowy Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski założony przez grupę gimnazjalistów.
• 1922 - strajk robotników rolnych^[31].
• 1924 - demonstracje bezrobotnych.
• 1927 - 30 stycznia, w pożarze

spłonęła część ul. Kramarskiej (obecnie Mickiewicza), Rzeźnickiej (obecnie Ks. Piotra Wawrzyniaka), Żydowskiej oraz Podgórnej (obecnie Ks. Kan. Czesława Tuszyńskiego). 20 rodzin pozostałe bez dachu nad głową, a straty oceniona na 120 000 zł.^[32]

• 1928 - (11.I.) - wybuchł pożar na ul Żydowskiej, który pochłonął 5 domów i zabudowę gospodarczą, a 15 września spłonęły 3 domy w narożniku ul. Rzeźnickiej i Gołębiej^[32].

Grodziska Orkiestra Dęta

• 1929 - z inicjatywy Antoniego Thuma powstała Grodziska Orkiestra Dęta.
• 1932 - 1 kwietnia zlikwidowano powiat grodziski i w całości włączono go do powiatu nowotomyskiego, Grodzisk był największym z 6 miast tego powiatu, a Nowy Tomyśl dopiero piątym (2 576 osób)^[33].
• 1934 - wybuchł pożar na poł. pierzei Starego Rynku, który strawił ostatnie domy podcieniowe^[34].

II wojna światowa[edytuj]

 Osobne artykuły: Kraj Warty, Wysiedlenia Polaków z Wielkopolski 1939–1941 i Heim ins Reich.

• 1939–1945 – niemiecka okupacja (od 9 września 1939).
• 1939–1941 wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian osiedlano Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich,
• 1940 – następuje rozbiórka synagogi i cmentarza (kirkutu) żydowskiego.
• 1940–1942 – w mieście na terenie więzienia istniał obóz jeńców angielskich.
• 1941 – administracja niemiecka przywraca powiat grodziski (Kreisland Grätz), w mieście działa Sąd Obwodowy (Amtsgericht Grätz) i więzienie sądowe (Gerichtsgefänis) obejmujące swym zasięgiem powiat grodziski i włączony dawny powiat nowotomyski, a od października 1943 więzienie w Grodzisku przejęło także funkcję po zlikwidowanym więzieniu w Wolsztynie^[35].
• 1942–1944 – w gmachu szkoły działa szkoła junkrów hitlerowskich przeniesiona z Berlina.
• 1943 – władze okupacyjne przystępują do budowy północnej dzielnicy mieszkaniowej, za torami kolejowymi (ukończono tylko jedną ulicę Nowe Osiedle, zw. potocznie Berlinkiem).
• 1945 – 24-27 stycznia walki Armii Czerwonej i grupy ok. 120 polskich ochotników o Grodzisk, 27 stycznia następuje niemiecki nalot na okolice Starego Rynku^[36]. 27/28 stycznia spłonęły zabudowania fabryki Wacława Appelbauma przy ul. Rakoniewickiej. Skuteczne gaszenie pożaru uniemożliwiały wybuchy amunicji, którą żołnierze niemieccy pozostawili w zabudowaniach fabryki^[34].

Po 1945[edytuj]

• 1973 – powołano Towarzystwo Miłośników Ziemi Grodziskiej
• 2000 – znacznie zwiększono powierzchnię Grodziska z 4,57 km² na 18,09 km² (296%); włączono w całości wsie Piaski i Pantaleonowo, większą część Kobylnik a także kilka zabudowań należących wcześniej do Zdroju, Słocina, Grąblewa i Ptaszkowa.

Burmistrzowie[edytuj]

 Osobny artykuł: Burmistrzowie Grodziska Wielkopolskiego.

Przynależność administracyjna[edytuj]

Starostwo Powiatowe

• W początkowym okresie wieś, a później miasto administracyjnie należało do kasztelanii zbąskiej, w latach 1444-1815 do powiatu kościańskiego, a w latach 1815-1887 do powiatu bukowskiego, którego siedzibą od 1848 był Nowy Tomyśl.
• Miasto powiatowe w latach 1887-1932, 1941–1945 i od 1999.
• W latach 1932-1941 i 1945-1975 – Grodzisk należał do powiatu nowotomyskiego.
• W latach 1975-1998 Grodzisk należał do województwa poznańskiego.
• W 1999 Grodzisk zostaje siedzibą powiatu grodziskiego w województwie wielkopolskim.

Demografia[edytuj]

• Piramida wieku mieszkańców Grodziska Wielkopolskiego w 2014 roku^[37].

Zabytki[edytuj]

 Osobny artykuł: Układ urbanistyczny Grodziska Wielkopolskiego.

Kościół farny (XV w.)

Ratusz

Dwór Łubieńskich (dawnej rezydencji Opalińskich) obecnie Muzeum Ziemi Grodziskiej

• Kościół farny, manierystyczny pw. św. Jadwigi z XV w., ul. Kościelna 5
• Kościół pobernardyński, barokowy pw. Najśw. Imienia Jezus i Niepokalanego Poczęcia NMP z 1662 r. Wewnątrz nagrobek ostatniego z rodu Opalińskich Wojciecha, z roku 1775
• Kościół pw. św. Ducha, drewniany z 1663 r. ul. Rakoniewicka 16 (daw. przedmieście Wyczółkowo)
• Kościół poewangelicki, neogotycki pw. Najśw. Serca Pana Jezusa z 1905 r., pl. Powst. Wielkopolskich
• Organistówka z 1685 r., ul. Kościelna 4
• Ratusz w Grodzisku Wielkopolskim z ok. 1835 r., ul. Stary Rynek 1
• Zabytkowa studnia bł. Bernarda w obudowie z XIX w., ul. Stary Rynek
• Starostwo Powiatowe, neogotyckie z 1905 r. ul. Żwirki i Wigury 1
• Sąd Rejonowy
• Kamieniczka konstrukcji ryglowej błędnie zw. „pruskim murem” z XVIII w., ul. Szeroka 17
• Eklektyczna willa Andrzejewskich z 1896, ul. Kolejowa 5
• Kamienica Theodora Grunberga z 1861 r., ul. św. Bernarda 1
• Dom Rzemiosła z 1891 roku ul. Szeroka 1
• Muzeum Ziemi Grodziskiej (dawny Dwór Heyderów w parku miejskim), ul. 27 Stycznia 7
• Stadion Dyskobolii z zabytkową trybuną główną z 1925 r., ul. Powst. Chocieszyńskich 52

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj]

Kościół pobernardyński (1662 r.)

• Parafia św. Faustyny w Grodzisku Wielkopolskim
• Parafia św. Jadwigi w Grodzisku Wielkopolskim
• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Grodzisku Wielkopolskim
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy (Sala Królestwa)^[38]

Urodzeni w Grodzisku Wielkopolskim[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Grodzisku Wielkopolskim.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Grodziskiem Wielkopolskim.

Ul. Szeroka

Osiedle Wojska Polskiego

• Grzegorz Balcerek – biskup pomocniczy poznański
• Wanda Bibrowicz – artystka, pedagog, tkacz
• Krzysztof Bonadura Młodszy – architekt
• Czesław Borowczyk – artysta grafik, projektant znaczków pocztowych m.in. z Mistrzostw Europy w boksie w 1953
• Magdalena Chemicz – piłkarka ręczna, reprezentantka kraju
• Franciszek Chocieszyński – polski księgarz, drukarz i wydawca
• Salomon Herzfeld – adwokat i działacz organizacji żydowskich
• Józef Konstanty Janiszewski – działacz socjalistyczny związany z powstaniem 1 Proletariatu
• Zbigniew Klapa – polski chodziarz, maratończyk długodystansowy
• Piotr Krzesichleb zw. Artomiusem – muzyk, kompozytor
• Zdzisław Kozłowski – kapitan Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej
• Magdalena Leciejewska – koszykarka,reprezentantka kraju
• Stefan Matalewski – oceanolog, nauczyciel akademicki, uczestnik Międzynarodowej Wyprawy Badawczej na Antarktydę.
• Adam Milczyński – architekt, profesor Uniwersytetu Navarra w Pampelunie (Hiszpania).
• Markus Mosse – lekarz i przywódca lokalnych powstańców z 1848
• Rudolf Mosse – drukarz i wydawca
• Hans Heinrich Müller – niemiecki architekt
• Kazimierz Radoński – generał-major wojsk koronnych
• Tadeusz Radoński – ziemianin, powstaniec
• Józef Skrzydlewski – podpułkownik, organizator oddziałów powstańczych
• Władysław Stachowski – regionalista, kolekcjoner, działacz społeczny i kulturalny
• Lech Sternal – polski architekt związany z Poznaniem
• Franciszek Ścigalski – kompozytor, dyrygent, skrzypek
• Włodzimierz Trzebiatowski – polski chemik, profesor uniwersytetów we Lwowie, a następnie we Wrocławiu
• Teodor Napierała – trener piłkarski, a w przeszłości piłkarz Dyskobolii Grodzisk Wielkopolski i Lecha Poznań

Gospodarka[edytuj]

W Grodzisku Wielkopolskim zarejestrowanych jest ok. 1400 podmiotów gospodarczych, w większości małych i średnich firm^[39]. Swoje zakłady produkcyjne mają tutaj także duże i znane firmy jak Inter Groclin Auto S.A., Kofola-Hoop, Okechamp S.A.(przetwórstwo pieczarek) i Opal (elewacje budynków). Inne przedsiębiorstwa, które również stały się nieodłączną częścią lokalnej gospodarki to Dąbex (produkcja parkietu), Grodziska Fabryka Wyposażenia Wagonów „Growag”, Lexxit Mebel (produkcja mebli tapicerowanych) i Grobud (produkcja okien PCV). Ta ostatnia firma, podobnie jak Okechamp i Chłodnia Składowa PAGO znajdują się na terenie Grodziskiej Strefy Przemysłowej, która zajmuje obszar 35 ha przy drodze krajowej Poznań-Zielona Góra.

Sport w Grodzisku[edytuj]

Zabytkowa trybuna - stadion Dyskobolii Grodzisk Wlkp.

• Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski
• Ludowe Stowarzyszenie Sportowe Gminy Grodzisk Wielkopolski
• Klub Karate Kyokushin „Kanku"
• Grodziskie Stowarzyszenie Sportowe (G.S.S.)
• Stowarzyszenie Brydża Sportowego^[40]
• Od 2007 r. w mieście organizowany jest Grodziski Półmaraton „Słowaka”.

Prasa lokalna[edytuj]

• Nasz Dzień Po Dniu
• Dzień Nowotomysko-Grodziski
• Grodziska Powiatowa
• Kurier Lokalny

Miasta partnerskie[edytuj]

• Betton
• Delligsen
• Merksplas
• Torrelodones
• Dolina
• Birże^[41]

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Paweł Anders: Grodzisk Wielkopolski. Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995. ISBN 83-85811-26-5..
• Kazimierz Bielecki: Materiały Archiwalne do dziejów powiatu nowotomyskiego XIII w. - 1950.
• Jerzy Chrzanowski: Zarys Piwa Grodziskiego. Grodzisk: 1986.
• Dzieje Wielkopolski, tom I-II, Poznań 1973.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom V: Woj. poznańskie, zeszyt 14.
• St. D. Kozierowski: Szematyzm ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej. Poznań: 1935.
• Józef Nowacki: Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój.
• Waldemar Oleksiak, Pierwsi właściciele miasta, „Wiadomości Grodziskie” 4/40, kwiecień 1989.
• Bogusław Polak: Grodzisk Wielkopolski - Zarys Dziejów. Grodzisk Wlkp.: 1990.
• Słownik Historyczno-Geograficzny Województwa Poznańskiego w średniowieczu, PAN, 1987.

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Historia Żydów w Grodzisku Wielkopolskim na portalu Wirtualny Sztetl
• Informacja w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego
• Portal Historyczny Grodziska Wielkopolskiego Grodzisk Moje Miasto Portal
• Album Grodzisk Wlkp. Strona ze zdjęciami miasta

p • d • e Gmina Grodzisk Wielkopolski Siedziba gminy: Grodzisk Wielkopolski Miasta Grodzisk Wielkopolski Sołectwa Albertowsko • Biała Wieś • Borzysław • Chrustowo • Czarna Wieś • Grąblewo • Kąkolewo • Kobylniki • Kurowo • Lasówki • Ptaszkowo • Rojewo • Słocin • Snowidowo • Sworzyce • Woźniki • Zdrój Pozostałe miejscowości Lulin • Młyniewo • Porażynko • Sworzyce (osada leśna) • Zwierzyniec

p • d • e Miasta województwa wielkopolskiego Miasta powiatowe Chodzież • Czarnków • Gniezno • Gostyń • Grodzisk Wielkopolski • Jarocin • Kalisz • Kępno • Koło • Konin • Kościan • Krotoszyn • Leszno • Międzychód • Nowy Tomyśl • Oborniki • Ostrów Wielkopolski • Ostrzeszów • Piła • Pleszew • Poznań • Rawicz • Słupca • Szamotuły • Śrem • Środa Wielkopolska • Turek • Wągrowiec • Wolsztyn • Września • Złotów Miasta gminne Bojanowo • Borek Wielkopolski • Buk • Chocz • Czempiń • Czerniejewo • Dąbie • Dobra • Dobrzyca • Dolsk • Golina • Gołańcz • Grabów nad Prosną • Jaraczewo • Jastrowie • Jutrosin • Kleczew • Kłecko • Kłodawa • Kobylin • Kostrzyn • Koźmin Wielkopolski • Kórnik • Krajenka • Krobia • Krzywiń • Krzyż Wielkopolski • Książ Wielkopolski • Luboń • Lwówek • Łobżenica • Margonin • Miejska Górka • Miłosław • Mikstat • Mosina • Murowana Goślina • Nekla • Nowe Skalmierzyce • Obrzycko • Odolanów • Okonek • Opalenica • Opatówek • Osieczna • Ostroróg • Pniewy • Pobiedziska • Pogorzela • Poniec • Przedecz • Puszczykowo • Pyzdry • Rakoniewice • Raszków • Rogoźno • Rydzyna • Rychwał • Sieraków • Skoki • Sompolno • Stawiszyn • Stęszew • Sulmierzyce • Swarzędz • Szamocin • Ślesin • Śmigiel • Trzcianka • Trzemeszno • Tuliszków • Ujście • Wieleń • Wielichowo • Witkowo • Wronki • Wyrzysk • Wysoka • Zagórów • Zbąszyń • Zduny • Żerków

p • d • e Powiat grodziski Miasta Grodzisk Wielkopolski • Rakoniewice • Wielichowo Gminy miejsko-wiejskie Grodzisk Wielkopolski • Rakoniewice • Wielichowo Gminy wiejskie Granowo • Kamieniec