Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenie tego słowa.

Kalisz
Ratusz w Kaliszu
Herb Kalisza Flaga Kalisza
Dewiza: Poloniae urbs vetustissima
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	miasto na prawach powiatu
Aglomeracja	kalisko-ostrowska
Data założenia	850
Prawa miejskie	przed 1268
Prezydent	Grzegorz Sapiński
Powierzchnia	69,42 km²
Wysokość	98-151[1] m n.p.m.
Populacja (31.12.2016) • liczba ludności • gęstość	102 249[2] 1 473 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 62
Kod pocztowy	62-800 do 62-810
Tablice rejestracyjne	PK, PA[3]
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Kalisz
Położenie na mapie Polski Kalisz
51°45′45″N 18°05′23″E/51,762500 18,089722
TERC (TERYT)	3061011
SIMC	0936569
Urząd miejski Główny Rynek 20 62-800 Kalisz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Kalisz (stgr. Καλισία, łac. Calisia, jid. ‏קאַליש‎) – miasto na prawach powiatu w środkowo-zachodniej Polsce, położone na Wysoczyźnie Kaliskiej, nad Prosną, u ujścia Swędrni; historyczna stolica Wielkopolski^[4][5], stolica Kaliskiego^[6], drugi co do wielkości ośrodek województwa wielkopolskiego, siedziba powiatu kaliskiego, jeden z dwóch głównych ośrodków aglomeracji kalisko-ostrowskiej^[7] i Kalisko-Ostrowskiego Okręgu Przemysłowego; siedziba kurii diecezji kaliskiej.

Od 1314 do II rozbioru Polski Kalisz był stolicą województwa kaliskiego. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kaliszu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Wielkopolski^[8]. Następnie został stolicą departamentu kaliskiego w Księstwie Warszawskim, w Królestwie Polskim stolicą województwa (do 1837), później (w latach 1837–1845 i 1867–1918) stolicą guberni. W latach 1975–1998 był stolicą województwa kaliskiego.

Znajdują się tu teatry, muzea, filharmonia, liczne galerie i organizowane są festiwale. Rozwinięty rynek mediowy – liczne gazety lokalne, radio, telewizja.

Według danych z 31 grudnia 2016 roku miasto liczyło 102 249 mieszkańców^[2].

Nazwa[edytuj]

Nazwa pochodzi od archaizmu kał oznaczającego bagno, mokradło.

Nazwę miasta w zlatynizowanej formie Kalis notuje Gall Anonim w Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116^[9]. Miasto wymienione jest w zlatynizowanej wersji Calis w napisanej na przełomie XIII i XIV wieku łacińskiej Kronice wielkopolskiej^[10] w związku z fundacją ok. 1145 kolegiaty św. Pawła Apostoła przez księcia kaliskiego Mieszka III Starego^[11].

W dokumentach wymienione zostały również obecne osiedla miasta, które w wyniku procesów urbanizacyjnych zostały przez nie wchłonięte. Obecne osiedle Kalisza Tyniec jako osobną miejscowość w zlatynizowanej formie villa Thynecz oraz obecnie stosowanej Tyniec wymieniono w dwóch łacińskich dokumentach z 1282 roku wydanych w Kaliszu i sygnowanych przez księcia kaliskiego Przemysła II. Wymienione w nich również zostały oprócz samego Kalisza, notowanego w formie łacińskiej Kalis, także Stare Miasto jako Antiqua civitas, Piwonice jako Pywniz, Majków jako Maykowo, Dobrzec w obecnie stosowanej nazwie Dobrzec^[12].

Historia[edytuj]

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Kalisza.

Historia miasta do rozbiorów Polski[edytuj]

Na Piwonicach istniał zespół osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie począwszy od neolitu przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski (kultura przeworska, wpływy celtyckie)^[13][a] i okres wpływów rzymskich, aż po wczesne średniowiecze^[14]. Liczne odkrycia rzymskich importów (skarb z Zagórzyna i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego.

Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, są powodem utożsamiania ich ze sobą co do lokalizacji przez niektórych historyków^[15][16][17], począwszy od Jana Długosza, który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima)^[18].

Kalisz jest jedną z najstarszych miejscowości w Polsce^[19]. Zarazem, twierdzenie, że Kalisz jest "najstarszym miastem w Polsce" lub "miastem polskim o najstarszej metryce pisanej"^[20] nie jest właściwe i może być odbierane jako zabieg propagandowy, ponieważ Kalisz stał się miastem dopiero w połowie XIII w. po otrzymaniu praw miejskich. Nie ma też dowodów na to, że osada istniała w czasie wielkiej wędrówki ludów.

Na Zawodziu, w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI w. osada otwarta; podobna osada istniała od VII w. na Ogrodach^[21]. Pierwszy gród na Zawodziu wzniesiono w latach około 850–860^[21][22]. W tym samym czasie na północ od grodu powstała otwarta osada targowa na Starym Mieście^[21][23]. Zespół obu osad stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo grodem kasztelańskim, gdzie krzyżowały się główne trakty^[23]. Część archeologów uważa, że Kalisz pełnił rolę pierwszego ośrodka władzy w okresie plemiennym^[24][25][26].

W okresie panowania Mieszka I i Bolesława I Chrobrego (około 950–1025) gród centralny na Zawodziu został otoczony 24 (znanymi) grodami położonymi w promieniu około 30 km od Zawodzia^[27]. Od X w. Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis)^[28], do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji^[29] utworzonych przez Bolesława I Chrobrego. W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego ziemia kaliska została włączona do dzielnicy senioralnej. W 1181 księstwo kaliskie objął Mieszko III Stary.

Model romańskiej kolegiaty św. Pawła Apostoła na Zawodziu

Pierwsza udokumentowana wzmianka o mieście Kaliszu w dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego w 1268 (miejsce przechowywania: AGAD).

Katedra św. Mikołaja Biskupa z 1257

W 1193 w kolegiacie św. Pawła Apostoła został pochowany książę kaliski Mieszko Młodszy, w 1195 książę kujawski Bolesław Mieszkowic, w 1202 książę zwierzchni Polski Mieszko III Stary.

W 1233 roku Henryk Brodaty spalił gród na Zawodziu i następnie założył nowy wraz z osadą przy ufundowanym wtedy być może kościele św. Mikołaja. Miasto osiągnęło wysoką pozycję w 2. połowie XIII w., kiedy stało się główną rezydencją Bolesława Pobożnego i stolicą wschodniej Wielkopolski. W tym czasie władca dokonał też lokacji w Kaliszu miasta – na nowym miejscu, nieopodal nowego grodu ustanowionego przez Henryka I Brodatego (na północ od zniszczonego, pierwotnego grodu). Nie jest jednak znana data tego wydarzenia. Rzekomy przywilej z 1264, nadający Kaliszowi prawo pobierania cła solnego, jest falsyfikatem z przełomu XIII i XIV w. Najstarsza autentyczna wzmianka o Kaliszu jako mieście pochodzi z 1268, choć wskutek pomyłki korektorskiej w „Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski” została rozpowszechniona pod błędną datą 1260. Niektóre źródła sugerują istnienie w Kaliszu klasztoru franciszkanów już w 1257, jednak fakt ten nie przesądza jeszcze o ówczesnym miejskim statusie osady. Należy zatem przyjąć, że Kalisz otrzymał prawo miejskie przed 1268^[30].

Przed 1279 w północnej części Nowego Miasta, nad kanałem Prosny, Bolesław Pobożny wzniósł zamek książęcy, późniejszy Zamek Królewski w Kaliszu^[31] (rozebrany w latach 1803–1804).

Pozostałości murów miejskich Kalisza

W czasie rozbicia dzielnicowego (XIII w.) stolica osobnego księstwa. W czasach nowożytnych siedziba wojewody, ośrodek sukiennictwa i stolarstwa, w XIX wieku ośrodek kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego. Ośrodek naukowy i religijny, po opuszczeniu habsburskich Czech w pobliżu osiedliły się wspólnoty braci czeskich. W 1613 z wieży kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa prowadzono pierwsze w Polsce obserwacje astronomiczne przy użyciu sprowadzonej do Kalisza lunety. Wówczas także został wymyślony w Kaliszu, stosowany do dziś w większości lunet i teleskopów zwierciadlanych montaż paralaktyczny^{[potrzebny przypis]}, ułatwiający śledzenie poruszających się po niebie obiektów. Od 1801 nieprzerwanie działa teatr założony przez Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX w. siedziba stronnictwa politycznego Kaliszan dążącego do reform gospodarczych. Gmina żydowska w Kaliszu należała do najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza przewodniczyli obradom Sejmu Czterech Ziem (1581–1764)^[32].

Rozwój miasta w XIX w. i do I wojny światowej[edytuj]

 Osobny artykuł: Kaliskie.

W 1793 miasto po II rozbiorze Polski zostało stolicą departamentu kaliskiego Prus Południowych. W 1798 został założony Park Miejski^[33]. W 1805 zaczął ukazywać się tygodnik „Kronika Miasta Kalisz”. W 1806 roku w czasie powstania wielkopolskiego miasto było znaczącym ośrodkiem polskich wojsk powstańczych^[34]. W 1807 roku znalazło się w departamencie kaliskim Księstwa Warszawskiego.

W 1813 w Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie VII Korpusu Wielkiej Armii gen. Reyniera zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. von Wintzingeroda; Kalisz został zajęty. Imperium Rosyjskie i Królestwo Prus zawarły tutaj traktat kaliski, dzięki któremu Prusy przystąpiły do koalicji przeciw Napoleonowi. W 1815 powstało Królestwo Polskie i w 1816 ponownie utworzono województwo kaliskie, które w 1837 zostało przemianowane na gubernię kaliską.

W 1818 erygowano diecezję kujawsko-kaliską ze stolicą w Kaliszu^[35] i założono Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, najstarsze towarzystwo muzyczne w Polsce.

Pałac Trybunalski z 1821, obecnie Sąd Okręgowy

Rogatka Wrocławska z 1828

Plac św. Józefa, 1877

W tym samym roku książę namiestnik Józef Zajączek wydał postanowienie o funduszu pożyczkowym dla Kalisza^[36], rozpoczynając wielką przebudowę miasta: uregulowano wówczas Warszawskie Przedmieście, wytyczono m.in. plac św. Józefa, ulicę Warszawską, ulicę Łódzką, uregulowano Wrocławskie Przedmieście, aleję Józefiny i ulicę Wrocławską, w 1821 wzniesiono pałac Trybunalski, w 1824 pałac Komisji Województwa Kaliskiego, w 1826 most Kamienny, w 1833 pałac Weissów. W latach 1842–1843 według projektu Teodora Urbańskiego uregulowano Kaliski Węzeł Wodny. W 1864 powstała Kaliska Straż Ogniowa, pierwsza ochotnicza straż ogniowa w Królestwie Polskim^[37]. W 1866 na Kanale Bernardyńskim wybudowano most Żelazny, pierwszy polski most o konstrukcji stalowej^[38]. W 1870 zaczął ukazywać się dziennik „Kaliszanin”. W 1878 powstała Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger, w 1887 Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting, w 1892 Fabryka Pierników i Biszkoptów Kazimierza Mystkowskiego. W 1890 ukończono budowę nowego ratusza, w 1900 ukończono budowę nowego gmachu Teatru Miejskiego, a w 1902 budowę gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego z salą koncertową.

Kalisz był miastem wielonarodowościowym. W 1860 liczył 12 835 mieszkańców, w tym 47% Polaków, 34% Żydów i 19% Niemców^[39].

W latach 1900–1902 wybudowano Kolej Warszawsko-Kaliską, w latach 1914–1917 powstała Kaliska Kolej Dojazdowa. W 1906 założono Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.

 Osobny artykuł: Zburzenie Kalisza.

Zburzony pałac Weissów, 1914

Na samym początku I wojny światowej, 2 sierpnia 1914 do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. W okresie 7 – 22 sierpnia 1914 z niewyjaśnionych przyczyn ostrzelały one, zbombardowały i później podpaliły bezbronne miasto. Jak się powszechnie uważa, prawie całkowitego zniszczenia Kalisza dokonały oddziały pod dowództwem majora Hermanna Preuskera; istnieją jednakże źródła wskazujące jako sprawcę pułkownika Hoffmana z Landwehr-Infanterie-Regiment Nr 7^[40]. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach (decymacja 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie^[41]. Tragedię Kalisza Maria Dąbrowska opisała wiernie w Nocach i dniach.

W 1917, w następstwie kryzysu przysięgowego, w obozie w Szczypiornie zostali internowani żołnierze i podoficerowie I Brygady Legionów Polskich i II Brygady Legionów Polskich; w latach 1932–1933 wzniesiono mauzoleum Legionistów Polskich zmarłych w obozie (zburzone w 1940).

Kalisz w niepodległej Polsce[edytuj]

Most Kamienny

Historycy^[którzy?] oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny plan zabudowy.

W dwudziestoleciu międzywojennym w garnizonie Kalisz stacjonowały jednostki 25 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Franciszka Altera, m.in. 25 Pułk Artylerii Lekkiej, 29 Pułk Strzelców Kaniowskich; sztab dywizji stacjonował w Kaliszu.

9 lutego 1926 roku podczas demonstracji bezrobotnych w Kaliszu doszło do starć z policją i wojskiem. W ich wyniku zginęło 9 demonstrantów, a 60 zostało rannych^[42].

W 1934 zmieniono granice miasta, włączając m.in. Majków, Chmielnik, Tyniec, Rajsków, Rypinek wraz ze Starym Miastem, Zagorzynek, Nosków i Korczak^[43] (łącznie 2413 ha)^[44]; w konsekwencji dworzec Kolei Warszawsko-Kaliskiej znalazł się w granicach miasta, dworzec czołowy Kaliskiej Kolei Dojazdowej przy granicy miasta^[44]. W 1939 Kalisz liczył już 81 052 mieszkańców i pod względem liczby ludności był 15. największym miastem w Polsce^[44]. W lipcu i sierpniu 1939 na zachód i południe od miasta wzniesiono Przedmoście Kalisz, rejon umocniony osłaniający przeprawy mostowe na Prośnie.

II wojna światowa[edytuj]

Wielka Synagoga, 1940

 Osobne artykuły: Kraj Warty i Wysiedlenia Polaków z Wielkopolski 1939–1941.

W czasie II wojny światowej Kalisz znajdował się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanym przez III Rzeszę, w Kraju Warty^[45]; w 1939 utworzono rejencję kaliską z siedzibą w Kaliszu, której obszar objął południowo-wschodnią część województwa poznańskiego i województwo łódzkie; w 1940 siedzibę rejencji przeniesiono do Łodzi, w 1941 zmieniono nazwę rejencji kaliskiej na rejencję łódzką^[45].

 Osobny artykuł: Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej dokonane przez Niemców.

W granicach III Rzeszy ludność polską oraz żydowską zamieszkałą w Kaliszu spotkały prześladowania i szykany. W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się z 80 000 do 20 000.^[46] Kalisz podobnie jak inne miejscowości włączone do Rzeszy niemieckiej objęto niemiecką akcją wysiedleńczo-kolonizacyjną Heim ins Reich, podczas której wysiedlano Polaków oraz Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu; z terenów wcielonych do ZSRR, Litwy, Łotwy, Dobrudży i Besarabii^[47]. Deportacje przesiedleńcze obejmowały także wywózki na roboty przymusowe do Niemiec.

Kalisz został wyzwolony w styczniu 1945 roku przez radzieckie jednostki 33 armii 1 Frontu Białoruskiego^[48].

Od 1945[edytuj]

W latach 1945 - 1949 Kalisz był siedzibą sztabu (mieściła się w Urzędzie Wojewódzkim na pl. Św. Józefa) 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego. Stacjonujący na terenie Kalisza 11 Pułk Piechoty otrzymał imię Ziemi Kaliskiej^[49].

W 1954 powstała miejscowa Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. W 1960 odbył się jubileuszowy Obchód XVIII Wieków Kalisza inaugurujący obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego^[50]; w tym samym roku założono Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu. W 1961 odbyły się I Kaliskie Spotkania Teatralne^[51], w 1962 działalność reaktywowało Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, w 1969 odbył się I Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej, pierwszy polski rockowy festiwal muzyczny^[52]. W 1974 powstała Filharmonia Kaliska, w tym samym roku odbył się I Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych; w 1987 założono Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

XXI wiek[edytuj]

Gmach dawnego Zakładu Karnego, wybudowanego w 1846

W 2005 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego wysunęło projekt utworzenia województwa środkowopolskiego (wschodniowielkopolskiego)^[53]. W 2010 w Kaliszu obył się VIII Kongres Miast Polskich.

30 listopada 2015 zlikwidowano zakład karny w Kaliszu, funkcjonujący od 1846 w zabytkowym budynku przy ulicy Łódzkiej^[54].

W 2017 miasto przyjęło nowe hasło promocyjno-marketingowe "Kalisz – dopisz swoją historię", skierowane docelowo dla mieszkańców, turystów i inwestorów^[55].

Środowisko naturalne[edytuj]

Park Miejski, Wielki Park (2004)

Park Przyjaźni

Położenie geograficzne[edytuj]

Kalisz leży na Wysoczyźnie Kaliskiej, w głębokiej dolinie Prosny, w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego; jest największym miastem na Nizinie Południowowielkopolskiej.

Najwyżej położonym punktem Kalisza jest wzgórze na terenie Rodzinnego Ogrodu Działkowego „Dziewiarz” na Winiarach (151 m n.p.m.), natomiast najniższym jest brzeg Kanału Bernardyńskiego na granicy z gminą Blizanów (98 m n.p.m.)^[1].

Na południowo-wschodnim krańcu miasta, przy drodze do Brzezin, znajduje się rezerwat przyrody Torfowisko Lis o powierzchni 4,71 ha. Okolice Kalisza to tereny rolnicze, brak tam większych kompleksów leśnych. We wschodniej części miasta znajduje się jedyny w jego granicach las – Las Winiarski, a na południe od lasu Jezioro Pokrzywnickie.

Klimat[edytuj]

Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Kalisz położony jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, natomiast według klasyfikacji Wladimira Köppena miasto leży w strefie klimatu kontynentalnego wilgotnego z ciepłym latem (Dfb).

W Kaliszu przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie co w połączeniu z położeniem miasta w dolinie Prosny, układem urbanistycznym, węglowym ogrzewaniem wielu budynków i dużym ruchem samochodowym powoduje w okresie zimowym częste przekroczenia dopuszczalnego poziomu pyłów^[56].

W 2016 Światowa Organizacja Zdrowia, sklasyfikowała Kalisz na 41. pozycji najbardziej zanieczyszczonych miast Unii Europejskiej pyłem PM2,5^[57][58].

Wody[edytuj]

Prosna koło mostu św. Wojciecha

Kanał Bernardyński

• Prosna
  • kanały:
    • północny – Bernardyński
    • południowy – Rypinkowski
  • dopływy w granicach miasta – prawe:
    • Trojanówka
    • Swędrnia
  • dopływy w granicach miasta – lewe:
    • Piwonia
    • Krępica
• zbiorniki wodne
  • glinianki:
    • "Trójka" (Rypinek)
    • "U Grona" (Zagorzynek)
    • "Zośka" (Rypinek)
    • glinianki na Czaszkach (w Parku Przyjaźni), Tyńcu i Winiarach
  • sadzawki:
    • "Kogutek" (Śródmieście I)
  • starorzecza:
    • Bzizie (Rajsków)
  • zbiorniki retencyjne:
    • Jezioro Pokrzywnickie (gmina Opatówek przy granicy z Kaliszem)

Powierzchnia i ludność[edytuj]

W 1906 w granice Kalisza włączono Dobrzec Mały, Czaszki, Rypinek, Tyniec i Ogrody. W 1934 zwiększono powierzchnię miasta do 24,13 km² za sprawą włączenia do Kalisza części gruntów gminy Żydów oraz reszty terenów wsi Tyniec. W 1963 przyłączono: Majków, Piwonice i Dobrzec Wielki. W 1976 powierzchnia Kalisza wynosiła 53 km² (przyłączono Winiary, Nosków, Szczypiorno i Rajsków). Ostatnie powiększenie miasta odbyło się w 2000 – w granice miasta włączono Sulisławice, Sulisławice-Kolonię i sołectwo Dobrzec.

• Zmiany powierzchni Kalisza

Polska, gęstość zaludnienia, 1930

• Liczba ludności Kalisza na przestrzeni ostatnich 150 lat

Największą populację Kalisz odnotował w 2000 r. – według danych GUS 110 104 mieszkańców^[62].

W 2004 aglomerację Kalisza (ang. Larger Urban Zone, LUZ) zamieszkiwało 409 307 osób^[63].

• Piramida wieku mieszkańców Kalisza w 2014 roku^[64].

Podział administracyjny[edytuj]

Pałac Komisji Województwa Kaliskiego, obecnie Starostwo Powiatowe

Główny Rynek nocą

Kalisz jest miastem na prawach powiatu. Jednostkami pomocniczymi gminy są 23 osiedla i 3 sołectwa^[65][66]. Siedzibą rady miasta, prezydenta miasta i urzędu miejskiego jest Ratusz. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej Kalisza 25 radnych^[67].

Miasto jest jednocześnie siedzibą powiatu kaliskiego; starostwo powiatowe mieści się w dawnym pałacu Komisji Województwa Kaliskiego.

Nazwy dzielnic miasta pochodzą od nazw dawnych wsi, kolonii, folwarków i in. jednostek osadniczych, stopniowo przyłączanych do miasta od 1853. Wyjątek stanowi Kaliniec (do 1962 Dzielnica Górnośląska), którego nazwa pochodzi od nazwy Kalisza w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej^[68]. Dawne Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście i Wrocławskie Przedmieście^[69] stanowią współcześnie integralne części Śródmieścia.

Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części zawiera 29 części miasta Kalisza: Chmielnik, Dobrzec, Dobrzec Wielki, Huby, Korczak, Lis, Majków, Majków-Kolonia, Majków-Osiedle, Nosków, Ogrody, Okręglica, Piekart, Piskorzewie, Piwonice, Piwonice-Kolonia, Piwonice-Wschód, Piwonice-Zachód, Rajsków, Rajsków-Kolonia, Rypinek, Stare Miasto, Sulisławice, Sulisławice-Kolonia, Szczypiorno, Tyniec, Winiary, Zagorzynek, Zawodzie^[70][71].

Przynależność polityczno-administracyjna Kalisza[edytuj]

Przynależność polityczno-administracyjna m. Kalisza (od 1314)

Okres		Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
1314–1569		Królestwo Polskie		województwo kaliskie	Królewskie Miasto Kalisz
1569–1791		Rzeczpospolita Obojga Narodów		województwo kaliskie	Królewskie Miasto Kalisz
1791–1793		Rzeczpospolita Polska		województwo kaliskie	Królewskie Miasto Kalisz
1793–1795		Królestwo Prus		Prusy Południowe, departament poznański	Miasto Kalisz
1795–1807		Królestwo Prus		Prusy Południowe, departament kaliski	Miasto Kalisz
1807–1815		Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament kaliski	Miasto Municypalne Kalisz¹
1815–1816		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	departament kaliski	Miasto Municypalne Kalisz
1816–1837		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	województwo kaliskie	Miasto Kalisz
1837–1844		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia kaliska	Miasto Kalisz
1845–1866		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia warszawska, powiat kaliski	Miasto Kalisz
1867–1916		(Generał-Gubernatorstwo Warszawskie)	Imperium Rosyjskie	gubernia kaliska²	Miasto Kalisz
1916–1918		Królestwo Polskie	Rzesza Niemiecka, Austro-Węgry	gubernia kaliska	Miasto Kalisz
1918–1919		Rzeczpospolita Polska		okręg kaliski	Miasto Kalisz
1919–1938		Rzeczpospolita Polska		województwo łódzkie, powiat kaliski	Miasto Kalisz
1938–1939		Rzeczpospolita Polska		województwo poznańskie, powiat kaliski	Miasto Kalisz
1939–1941		Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka)		okręg Kraj Warty, rejencja kaliska	Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
1941–1945		Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka)		okręg Kraj Warty, rejencja łódzka	Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
1945–1952		Rzeczpospolita Polska		województwo poznańskie	Kalisz (powiat miejski)
1952–1975		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo poznańskie	Kalisz (powiat miejski)
1975–1989		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo kaliskie	Kalisz (gmina miejska)
1989–1998		Rzeczpospolita Polska		województwo kaliskie	Kalisz (gmina miejska)
1999–		Rzeczpospolita Polska		województwo wielkopolskie	Kalisz (miasto na prawach powiatu)

Zabytki[edytuj]

 Osobny artykuł: Architektura Kalisza.

Główny Rynek

W latach 20. i 30. XX wieku przeprowadzono odbudowę staromiejskiego śródmieścia Kalisza (zniszczonego w 95% w 1914). Odbudowano Główny Rynek i nawiązujący do tradycji renesansowej ratusz z wysoką wieżą, wzniesiony w mieście po raz trzeci. Na Głównym Rynku mieści się tzw. kamienica z medalionami przedstawiająca płaskorzeźby czterech wybitnych kaliszan: Adama Asnyka, Marii Konopnickiej, Stefana Szolc-Rogozińskiego i Marii Dąbrowskiej^[72]. Do wyróżniających się obiektów należą: zespół klasztorny oo. franciszkanów ufundowany w 1256^[73] przez księcia Bolesława Pobożnego, katedra św. Mikołaja, fragmenty murów miejskich z basztą „Dorotka” z XV wieku^[74], późnorenesansowy kościół rektoralny Nawiedzenia NMP z 1607 w pobernardyńskim zespole klasztornym, który w 1919 objęli jezuici, prawosławna cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, bazylika kolegiacka Wniebowzięcia NMP – sanktuarium św. Józefa z Nazaretu, kompleks kolegium pojezuickiego z końca XVI wieku przebudowane w XIX wieku na klasycystyczny gmach urzędowy (od 1999 siedziba starostwa powiatowego), barokowa świątynia św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa, park miejski w stylu angielskim założony w 1798 (24,3 ha), usytuowany nad brzegiem Prosny wśród parkowej zieleni – teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, dawny Trybunał z XIX wieku (obecnie sąd), most Kamienny (najstarszy w Kaliszu), klasztorny zespół poreformacki z kościołem św. Józefa i św. Piotra z Alkantry z 1673, Rogatka Wrocławska z 1828^[75], trzy zabytkowe cmentarze wyznaniowe: ewangelicki (1689), rzymskokatolicki (1807), prawosławny (1786), neogotyckie kościoły pod wezwaniem św. Gotarda oraz św. Michała Archanioła, rezerwat archeologiczny „Kaliski Gród Piastów” i drewniany kościół św. Wojciecha na Zawodziu.

Wybrane zabytki Śródmieścia Kalisza

Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z 1353 (przebud. po 1790)

Główny Rynek z Ratuszem odbudowany w latach 1920–1924 po zburzeniu Kalisza

Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego

Wnętrze kościoła św. Stanisława Biskupa Męczennika

Układ architektoniczny Śródmieścia Kalisza

Gospodarka[edytuj]

Zabytkowy budynek dawnej Fabryki Fortepianów i Pianin – Calisia

Siedziba dawnej Kaliszanki (obecnie Colian)

Kalisz jest głównym ośrodkiem Kalisko-Ostrowskiego Okręgu Przemysłowego, ośrodkiem przemysłu lotniczego, w tym produkcji maszyn i silników lotniczych (Pratt & Whitney, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”, Meyer Tool Poland^[76]). Duże tradycje, jeszcze z czasów kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego ma przemysł włókienniczy (Runotex) i odzieżowy (Big Star) oraz produkcja koronek i firan (Wistil, Haft). Mocno rozwinięty jest przemysł spożywczy: Winiary (koncentraty spożywcze), Colian (słodycze i napoje), Kilargo (lody).

W Kaliszu znajduje się podstrefa Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, składająca się z dwóch kompleksów i obejmująca łącznie obszar o powierzchni 11,49 ha, z których 5,13 ha jest dostępne. Obecnie podstrefa ma 3 inwestorów korzystających z ulg podatkowych^[77]. Ponadto działa klaster przedsiębiorstw przemysłu lotniczego.

Na koniec lipca 2017 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Kaliszu obejmowała 1700 mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 3,5% do aktywnych zawodowo^[78].

W Kaliszu istnieje sieć hipermarketów, supermarketów i dyskontów (Tesco, Carrefour, Decathlon, E.Leclerc, Media Markt, Castorama, Leroy Merlin, Makro, Biedronka, Lidl, Aldi, Polomarket, Netto, Kaufland, Piotr i Paweł, Dino, Agata Meble, PSS Społem Kalisz), centrum handlowe Bursztyn, oraz galerie handlowe: Galeria Amber, Galeria Kalisz oraz Galeria Tęcza.

W 2015 wydatki budżetu samorządu Kalisza wynosiły 463,82 mln zł, a dochody budżetu 469,04 mln zł^[79][80]. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu na koniec 2015 wynosiło 186,97 mln zł, co stanowiło 39,86% wysokości wykonywanych dochodów^[81].

Transport[edytuj]

Pesa Dart na stacji kolejowej w Kaliszu

Ulica Górnośląska

Ulica Kazimierzowska wzdłuż Prosny

Ulica Zamkowa

Zachodnia Obwodnica

Transport kolejowy[edytuj]

1 stycznia 1903 uruchomiono 2-torowy odcinek Kolei Warszawsko-Kaliskiej o długości 111,5 km łączący Łódź Kaliską z Kaliszem^[82]. W latach 1965–1975 dokonano elektryfikacji tego odcinka. Obecnie stanowi on część linii kolejowej nr 14 Łódź Kaliska – Forst.

Obecnie istnieją 3 czynne stacje i przystanki kolejowe:

• Kalisz
• Kalisz Szczypiorno
• Kalisz Winiary

W Kaliszu rozpoczynał się odcinek Kaliskiej Kolei Dojazdowej Kalisz Wąskotorowy – Turek (prześwit: 750 mm, linia: 1-torowa, zbudowana: 1914-1917, długość: 56,7 km)^[83]. W lipcu 1991 został zamknięty dla ruchu pasażerskiego, a ruch towarowy odbywa się jedynie na 45,3 km odcinku Żelazków-Turek (ruch wznowiono w czerwcu 2002).

Dawniej ruch towarowy odbywał się na 2,5 km linii Kalisz Winiary – Winiary Fabryka przechodzącej przez Las Winiarski do fabryki Winiary-Nestlé. Obecnie linia ta jest nieprzejezdna.

W Kaliszu ma siedzibę Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (zał. 2001), które jest zarządcą kilku kolei dojazdowych w Polsce.

Obecnie (2017) przez Kalisz kursują pociągi Intercity do Białegostoku, Jeleniej Góry, Katowic, Krakowa, Łodzi, Ostrowa Wielkopolskiego, Szczecina, Warszawy, Węglińca i Wrocławia oraz pociągi Regio do stacji Kępno, Łódź Kaliska, Ostrów Wielkopolski, Poznań Główny i Wrocław Główny^[84].

Transport drogowy[edytuj]

W Kaliszu krzyżują się drogi krajowe:

• 12 Łęknica – Głogów – Leszno – Kalisz – Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Dorohusk
• 25 Bobolice – Bydgoszcz – Konin – Kalisz – Ostrów Wielkopolski – Oleśnica

oraz drogi wojewódzkie:

• 442 Września – Kalisz
• 450 Kalisz – Wieruszów – Opatów
• 470 Kościelec – Turek – Kalisz

Na dzień 1 czerwca 2016 Kalisz posiadał 601 ulic i placów oraz 312 km dróg^[85][86]. W mieście znajduje się 1 dworzec autobusowy.

Obwodnice[edytuj]

Pierwszy odcinek miejskiej obwodnicy Kalisza (Trasy Stanczukowskiego) powstał w latach 1992–1995. Kolejne odcinki powstały w latach 1998–2000 i 2004, kiedy to nadano jej nazwę Zachodnia Obwodnica. 16 września 2005 r. otwarto I odcinek śródmiejskiej obwodnicy Kalisza – Szlaku Bursztynowego. W planach jest realizacja kolejnego etapu Trasy Stanczukowskiego, jak i wybudowanie nowej zachodniej obwodnicy Kalisza.

• 2004 – połączenie ulicy Majkowskiej i Godebskiego poprzez wybudowanie III odcinka Trasy Stanczukowskiego i nadanie jej nazwy Zachodnia Obwodnica.
• 16 września 2005 – otwarcie pierwszego odcinka Szlaku Bursztynowego łączącego ulice Łódzką i Częstochowską, która ułatwia przejazd kierowcom np. z Czaszek do Winiar bez potrzeby przebijania się przez zatłoczone Śródmieście.
• grudzień 2005 – zakończenie budowy małej obwodnicy w dzielnicy Dobrzec (ulica Armii Krajowej) umożliwiającej łatwiejszy dojazd do nowej hali sportowo-widowiskowej Kalisz Arena.
• 12 lutego 2007 – 14 września 2009 – budowa obwodnicy Nowych Skalmierzyc od wiaduktu w Skalmierzycach do Dobrzeca z węzłem z aleją Wojska Polskiego. Dzięki temu całkowicie odciążone zostały Nowe Skalmierzyce i ul. Wrocławska w Kaliszu. Koszt inwestycji to 120 mln złotych.
• grudzień 2009 – 13 listopada 2010 – budowa drugiego odcinka Szlaku Bursztynowego od ulicy Częstochowskiej do Górnośląskiej. Budowa skrzyżowania z ulicą Górnośląską zaczęła się już w listopadzie 2007, a z ulicą Dworcową w czerwcu 2008.
• po 2012 – budowa I odcinka drugiej zachodniej obwodnicy Kalisza od węzła obwodnicy Nowych Skalmierzyc z aleją Wojska Polskiego do ulicy Poznańskiej poprzez ul. Dobrzecką.
•  ? – budowa IV odcinka Trasy Stanczukowskiego od ulicy Godebskiego poprzez ulicę Stawiszyńską, aleję Sikorskiego, ulice Warszawską i Braci Niemojowskich aż do skrzyżowania ulicy Łódzkiej ze Szlakiem Bursztynowym.

Więcej: Trasa Stanczukowskiego, Szlak Bursztynowy, zachodnia obwodnica Kalisza

Transport zbiorowy[edytuj]

Scania CL94UB w barwach Kaliskich Linii Autobusowych

Konieczność budowy tramwaju elektrycznego w Kaliszu pojawiła się w 1902 po wybudowaniu Kolei Warszawsko-Kaliskiej i gwałtownej rozbudowie miasta w kierunku dworca kolejowego. Rozpoczęte w 1912^[87] prace projektowe zostały przerwane w 1914 w wyniku zburzenia i wyludnienia miasta w czasie I wojny światowej.

Transport autobusowy[edytuj]

W dwudziestoleciu międzywojennym linie autobusowe łączyły Śródmieście i dworzec kolejowy. Podobnie jak przed I wojną światową plan budowy tramwaju elektrycznego w mieście nie został zrealizowany^[88].

Po zakończeniu II wojny światowej komunikację miejską uruchomiono ponownie 29 maja 1945. W 1957 Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługiwało 11 linii autobusowych^[89], w 1980 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej obsługiwało 29 linii, w 1992 Miejski Zakład Komunikacyjny obsługiwał 32 linie, w tym dwie nocne (101, 102).

W 1994 Miejski Zakład Komunikacyjny przekształcono w Kaliskie Linie Autobusowe.

Obecnie w mieście i na obszarze zespołu miejskiego Kaliskie Linie Autobusowe obsługują 24 linie^[90], w tym linie podmiejskie do Nowych Skalmierzyc, Opatówka i Ostrowa Wielkopolskiego (linię przyspieszoną M obsługuje MZK Ostrów Wlkp.) oraz jedną linię nocną (linia numer 10). W marcu 2009 Pleszewskie Linie Autobusowe uruchomiły linię A łączącą Kalisz i Pleszew^[91].

Transport lotniczy[edytuj]

Najbliższe porty lotnicze to (po ok. 120 km od Kalisza): Łódź-Lublinek (międzynarodowy), Wrocław-Strachowice (międzynarodowy) i Poznań-Ławica (międzynarodowy). Kalisz miałby się także znajdować w obszarze oddziaływania przyszłego lotniska międzynarodowego Łódź-Łask. Spośród lotnisk regionalnych komunikację zapewnia, znajdujące się w Michałkowie pod Ostrowem Wielkopolskim, lotnisko sportowe Aeroklubu Ostrowskiego. Kalisz partycypuje w kosztach rozbudowy ostrowskiego lotniska w ramach Fundacji Rozwoju Lotniska Wielkopolska Południowa.

W 1993 zostało otwarte sanitarne lądowisko przy ul. Poznańskiej.

Infrastruktura[edytuj]

Infrastruktura techniczna[edytuj]

Wodociągi Lis w Piwonicach

Na odcinku jednokierunkowym ulicy Kościuszki od grudnia 2008 działa pierwsze w Polsce i w mieście europejskim oświetlenie oparte na technologii LED. Dzięki temu systemowi zużycie energii elektrycznej może zmniejszyć się aż o 70%. Jest on także przyjazny dla środowiska, gdyż diody LED nie zawierają szkodliwych substancji takich jak rtęć i ołów^[92].

Bezpieczeństwo[edytuj]

W Kaliszu znajduje się miejska komenda Policji i Państwowej Straży Pożarnej oraz pięć jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej. Miasto posiada również Straż Miejską i placówkę Straży Granicznej^[93].

Opieka zdrowotna[edytuj]

Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny (2016)

W Kaliszu znajduje się kilkadziesiąt publicznych i niepublicznych przychodni i zakładów ochrony zdrowia, w tym 3 szpitale na terenie miasta, 2 szpitale w jego obrębie o charakterze wojewódzkim; delegatura NFZ; siedziba Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej oraz oddział rejonowy Polskiego Czerwonego Krzyża. W 2014 otwarto Ośrodek Radioterapii będący filią Wielkopolskiego Centrum Onkologii, wybudowany głównie ze środków województwa wielkopolskiego^[94].

Szpitale[edytuj]

• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny w Kaliszu (ul. Poznańska 79 / ul. Toruńska 7)
  • były Wojewódzki Szpital Matki i Dziecka im. Przemysława II (w 2006 połączony z WSZ im. Ludwika Perzyny)
• Ośrodek Radioterapii w Kaliszu (filia Wielkopolskiego Centrum Onkologii) (ul. Kaszubska 12)^[95]
• Klinika Kalmedica – szpital niepubliczny (ul. Częstochowska 71–75)
• Wojewódzki Specjalistyczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej Chorób Płuc i Gruźlicy w Wolicy
• Wojewódzki Zakład Opieki Psychiatrycznej w Sokołówce

Oświata[edytuj]

I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka

III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika

Główny gmach Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu

Budynek Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego UAM

Wyższe Seminarium Duchowne na Piskorzewiu

Placówki oświatowe[edytuj]

• 28 przedszkoli (12 publicznych oraz 16 niepublicznych)^[96]
• 24 szkoły podstawowe (SP nr 5 dla dzieci słabo słyszących i niesłyszących w tym 2 szkoły specjalne oraz 1 szkoła niepubliczna)^[97]
• 14 gimnazjów (2 specjalne Gim. nr 5 i Gim. w zespole szkół nr 11 oraz 3 gimnazja niepubliczne w tym 1 specjalne)^[98]

Licea[edytuj]

• 9 liceów ogólnokształcących (w tym 2 licea niepubliczne o uprawnieniach szkoły publicznej)^[99]
  • I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka
  • II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki
  • III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika
  • IV Liceum Ogólnokształcące im. Ignacego Jana Paderewskiego
  • V Liceum Ogólnokształcące im. Jana III Sobieskiego
  • VII Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych
  • VII Liceum Ogólnokształcące – Szkoła Mistrzostwa Sportowego
  • Liceum Ogólnokształcące Sióstr Nazaretanek
  • Liceum Ogólnokształcące im. św. Jana Bosko

Szkoły artystyczne[edytuj]

• Liceum Plastyczne im. Tadeusza Kulisiewicza (w ZSP nr 2)^[99]
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Henryka Melcera^[99]

Szkoły zawodowe[edytuj]

• 7 zespołów szkół obejmujących zasadnicze szkoły zawodowe oraz technika^[99]:
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2:
    • Zasadnicza Szkoła Zawodowa Budowlano-Elektryczna
    • Technikum Budowlano-Elektryczne im. Kazimierza III Wielkiego
    • Technikum Budowy Fortepianów im. Gustawa Arnolda Fibigera – jedyna tego typu szkoła w Polsce oraz jedna z trzech w Europie^[100]
  • Zespół Szkół Zawodowych im. Zesłańców Sybiru
  • Zespół Szkół Gastronomiczno Hotelarskich im. Janka Bytnara „Rudego”
  • Zespół Szkół Techniczno-Elektronicznych
  • Zespół Szkół Samochodowych im. Stanisława Staszica
  • Zespół Szkół Ekonomicznych
  • Zespół Szkół Technicznych o profilach^[101]:
    • technik technologii drewna
    • technik mechatronik
    • technik informatyk

Uczelnie[edytuj]

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu – ośrodek akademicki utworzony w 1999^[102]
• Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Kaliszu
• Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Punkt Informacyjno-Rekrutacyjny w Kaliszu
• Wyższa Szkoła Finansów i Informatyki im. prof. Janusza Chechlińskiego w Łodzi, Wydział Ekonomii w Kaliszu
• Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Ośrodek Studiów Zamiejscowych w Kaliszu
• Politechnika Poznańska, filia w Kaliszu
• Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu (wyższa szkoła oficerska)
• Wyższe Seminarium Duchowne w Kaliszu

Pozostałe szkoły[edytuj]

• Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury w Kaliszu
• Studium Doskonalenia Menadżerów Oświaty w Kaliszu – działające od 1993^[103]
• Specjalny Ośrodek Wychowawczy im św. Alojzego Orione
• Uniwersytet Trzeciego Wieku pod patronatem naukowym PWSZ w Kaliszu – utworzony w 2006^[104]

Kultura[edytuj]

Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego

Centrum Kultury i Sztuki przy ul. Łaziennej

Rezerwat archeologiczny „Kaliski Gród Piastów”

Kalisz stanowi drugi po Poznaniu ośrodek kulturalny w województwie wielkopolskim. Znajdują się tutaj m.in. Filharmonia Kaliska, Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, Centrum Kultury i Sztuki, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka, Galeria Sztuki im. Jana Tarasina (w latach 1977–2010 Biuro Wystaw Artystycznych), Rezerwat Archeologiczny Zawodzie oraz trzy kina (Centrum 3D, 5-salowy multipleks Cinema 3D oraz 7-salowe kino sieci Helios).

W mieście co roku odbywa się kilka festiwali, m.in. Kaliskie Spotkania Teatralne, Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych, Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzyki Dawnej „Schola Cantorum”, Międzynarodowy Festiwal „Chopin w barwach jesieni”, Festiwal Muzyczny im. Pawła Bergera, Multi Art Festiwal, Ogólnopolski Festiwal Poetycki im. Wandy Karczewskiej. Od 2015 organizowany jest ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Rodziny Wiłkomirskich.

W 1967 w Kaliszu nakręcono film fabularny Piękny był pogrzeb, ludzie płakali^[105] w reżyserii Zbigniewa Chmielewskiego.

Muzea[edytuj]

• Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej
• Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza
• Muzeum im. G. J. Osiakowskich

Media[edytuj]

• Telewizja:
  • Multimedia Polska SA, Ogólnopolskie Biuro w Kaliszu
  • UPC
  • Amazing TV
  • TLT24
• Prasa:
  • Życie Kalisza
  • Ziemia Kaliska (ukazuje się w piątki razem z dziennikiem Polska Głos Wielkopolski)
  • 7 Dni Kalisza
  • Kalisz.pl
  • Opiekun
  • Polska Głos Wielkopolski (oddział w Kaliszu)
  • Gazeta Wyborcza (oddział w Poznaniu)
  • Polska Agencja Prasowa (oddział w Kaliszu)
  • Nasz Rynek (bezpłatna)
  • Coffee News (bezpłatna)
  • Express Kaliski (bezpłatna)
• Radio:
  • Radio Centrum (106,4 MHz)
  • Polskie Radio Radio Poznań O/Kalisz (91,1 MHz)
  • Diecezjalne Radio Rodzina (103,1 MHz)
  • Radio Eska Kalisz/Ostrów (101,1 MHz)
• Portale internetowe:
  • kalisz.pl
  • kalisz.naszemiasto.pl
  • rc.fm
  • calisia.pl
  • faktykaliskie.pl
  • ecentrum.pl
  • wkaliszu.pl
  • kalisz.info.pl
  • ok24.tv

Sport[edytuj]

Pierwsze towarzystwa sportowe powstawały w Kaliszu już pod koniec XIX wieku, w 1892 założono Kaliskie Towarzystwo Cyklistów^[106], a w 1894 Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie. Od nazwy dzielnicy Szczypiorno pochodzi druga nazwa piłki ręcznej: szczypiorniak. W Kaliszu swoją siedzibę miał Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego^[107].

W 2011 w hali Kalisz Arena rozegrano 18. mecz Gwiazd Polskiej Ligi Koszykówki. 16 maja 2015 w Kaliszu odbyły się Mistrzostwa Polski Federacji NAC w Kulturystyce i Fitness^[108][109].

Kaliskie drużyny sportowe[edytuj]

Obiekty sportowe[edytuj]

Arena Kalisz – hala sportowo-widowiskowa (2016)

Aquapark

Najważniejsze obiekty sportowe na terenie Kalisza

Religia[edytuj]

Kalisz jest siedzibą kurii katolickiej diecezji kaliskiej (1992). Miasto obejmują dwa dekanaty: Kalisz I i Kalisz II.

Wybrane kościoły w Kaliszu

Zespół klasztorny oo. franciszkanów z 1256

Katedra św. Mikołaja Biskupa wraz z fragmentem murów miejskich z XIV w.

Kościół Garnizonowy wybudowany w latach 1592–1597

Kościół św. Wojciecha z 1798 na Zawodziu

Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła wzniesiona w latach 1928–1930

W latach 1818–1925 Kalisz był stolicą diecezji kujawsko-kaliskiej; ingres pierwszego biskupa kaliskiego Andrzeja Wołłowicza do kościoła św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu odbył się 4 lipca 1819^[111]. Diecezja kujawsko-kaliska obejmowała obszar województwa kaliskiego i obwód kujawski województwa mazowieckiego i była największą diecezją Królestwa Polskiego^[112].

 Zobacz też: Biskupi kaliscy.

Pierwsze seminarium duchowne w Kaliszu (dla archidiecezji gnieźnieńskiej) założono w 1583^[113] z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego; w 1621 zostało przeniesione do Gniezna. W 1993 założono Wyższe Seminarium Duchowne.

Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu jest narodowym sanktuarium św. Józefa z Nazaretu^[114]. Znajduje się tam obraz Świętej Rodziny, przed którym w 1997 modlił się Jan Paweł II. Co roku świątynię odwiedza około 500 tysięcy pielgrzymów^[115].

Liczba pielgrzymów odwiedzających Kalisz w ciągu roku stawia miasto na wysokiej pozycji miast pielgrzymkowych, zaraz za m.in. Częstochową, Licheniem czy Krakowem^[114].

W Kaliszu znajduje się 19 kościołów katolickich, 1 prawosławny (parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła), 5 protestanckich, 3 Sale Królestwa Świadków Jehowy^[116], 1 Buddyjski Ośrodek Medytacyjny i 1 wspólnota muzułmańska.

Od 1988 r. w mieście istnieje klasztor Ubogich Sióstr Świętej Klary.

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Miasta partnerskie[edytuj]

• Erfurt (1984)^[117]
• Hamm (1991)^[117]
• Hautmont (1958)^[117]
• Heerhugowaard (1992)^[117]
• Kamieniec Podolski (1993)^[117]
• La Louvière (1998)^[117]
• Martin (1996)^[117]
• Preston (1989)^[117]

Miasta zaprzyjaźnione[edytuj]

• Adria^[118]
• Figueres^[119]
• Mińsk – rejon Fruzeński^[118]
• Southampton^[118]
• Szentendre^[118]
• Tongeren^[118]

Ludzie związani z Kaliszem[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Kaliszem.

W Kaliszu urodził się drugi prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski.

Honorowi Obywatele Miasta Kalisza[edytuj]

• Stanisław Wojciechowski – prezydent RP (1923)
• Józef Piłsudski – marszałek Polski (1927)
• Theodor Meron – amerykański prawnik, sędzia, profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Nowojorskim, został wybrany przez Zgromadzenie Ogólne ONZ na sędziego Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (ICTY) i Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy (ICTR) w kadencji 2001–2005 (1930)
• Maria Dąbrowska – pisarka (1960)
• Tadeusz Kulisiewicz – artysta grafik (1960)
• Józef Garliński – profesor (1994)
• Józef Nowacki – profesor, chemik (1995)
• Jan Winczakiewicz – artysta malarz (1995)
• Stefan Soboniewski – starosta kaliski (1996)
• Jan Paweł II – papież (1997)
• Henryk Jedwab – uczestnik bitwy pod Monte Cassino (1999)
• Jan Ptaszyn Wróblewski – jazzman (1999)
• Krzysztof Grzymski – profesor, archeolog (2000)
• Lucjan Andrzejczak – ksiądz (2001)
• Stefan Dzierżek – ksiądz (2003)
• Christopher Hill – ambasador Stanów Zjednoczonych w Polsce (2003)
• Szewach Weiss – ambasador Izraela w Polsce (2003)
• Stanisław Napierała – ksiądz, biskup diecezji kaliskiej (2004)
• Stanisław Iwankiewicz – profesor, lekarz otolaryngolog, pionier mikrochirurgii ucha i krtani (2005)
• Wanda Wiłkomirska – profesor, skrzypaczka (2006)
• Władysław Kościelniak – artysta grafik, dokumentalista historii i architektury Kalisza (2006)
• Bogusław Śliwa – polski prawnik, działacz opozycyjny, autor Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej (2007)
• Izabella Cywińska – reżyser teatralny i filmowy, krytyk filmowy (2008)
• Jerzy Rubiński – profesor, dziekan Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (2008)
• Czesław Glinkowski (pośmiertnie) – pierwszy rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu (2009)
• Antoni Pietkiewicz – polityk, były wojewoda kaliski i mazowiecki (2009)
• Iwona Dąbrowska i Krzysztof Dąbrowski (pośmiertnie) – archeolodzy (2010)
• Edward Wende (pośmiertnie) – prawnik, sędzia Trybunału Stanu (2010)
• Tadeusz Pisarski (pośmiertnie) – organizator Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Kaliszu, kierownik Instytutu Położnictwa i Pielęgniarstwa (2011)
• Kazimierz Kościelny (pośmiertnie) (2013)
• Mieczysław Voit – aktor^{[potrzebny przypis]}
• Bronisław Komorowski – prezydent RP (2014)
• Zdzisław Musielak – astronom (2015)^[120][121]
• Józef Wiłkomirski – kompozytor, dyrygent (2015)^[120]
• Ewa Iżykowska-Lipińska – śpiewaczka, aktorka (2016)^[122]
• Ignacy Adam Bujnicki (pośmiertnie) – prezydent Kalisza w latach 1937-1939 (2017)^[123]
• Henryk Grochowski (pośmiertnie) – partyzant, oficer zawodowy (2017)^[123][124]

Zobacz też[edytuj]

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Kalisz

• Kalendarium historii Kalisza
• Zamek Królewski w Kaliszu
• Stary cmentarz żydowski w Kaliszu
• Nowy cmentarz żydowski w Kaliszu
• Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza
• Kalisko-Ostrowski Okręg Przemysłowy
• Ludność Kalisza
• Rezerwat Archeologiczny Zawodzie

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Kalisz w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. III: Haag – Kępy. Warszawa, 1882.
• Dawny Kalisz

p • d • e Województwo wielkopolskie Miasta na prawach powiatu Kalisz • Konin • Leszno • Poznań (siedziba) Powiaty chodzieski • czarnkowsko-trzcianecki • gnieźnieński • gostyński • grodziski • jarociński • kaliski • kępiński • kolski • koniński • kościański • krotoszyński • leszczyński • międzychodzki • nowotomyski • obornicki • ostrowski • ostrzeszowski • pilski • pleszewski • poznański • rawicki • słupecki • szamotulski • średzki • śremski • turecki • wągrowiecki • wolsztyński • wrzesiński • złotowski Inne zagadnienia Podział administracyjny • Herb • Flaga

p • d • e Miasta województwa wielkopolskiego Miasta powiatowe Chodzież • Czarnków • Gniezno • Gostyń • Grodzisk Wielkopolski • Jarocin • Kalisz • Kępno • Koło • Konin • Kościan • Krotoszyn • Leszno • Międzychód • Nowy Tomyśl • Oborniki • Ostrów Wielkopolski • Ostrzeszów • Piła • Pleszew • Poznań • Rawicz • Słupca • Szamotuły • Śrem • Środa Wielkopolska • Turek • Wągrowiec • Wolsztyn • Września • Złotów Miasta gminne Bojanowo • Borek Wielkopolski • Buk • Chocz • Czempiń • Czerniejewo • Dąbie • Dobra • Dobrzyca • Dolsk • Golina • Gołańcz • Grabów nad Prosną • Jaraczewo • Jastrowie • Jutrosin • Kleczew • Kłecko • Kłodawa • Kobylin • Kostrzyn • Koźmin Wielkopolski • Kórnik • Krajenka • Krobia • Krzywiń • Krzyż Wielkopolski • Książ Wielkopolski • Luboń • Lwówek • Łobżenica • Margonin • Miejska Górka • Miłosław • Mikstat • Mosina • Murowana Goślina • Nekla • Nowe Skalmierzyce • Obrzycko • Odolanów • Okonek • Opalenica • Opatówek • Osieczna • Ostroróg • Pniewy • Pobiedziska • Pogorzela • Poniec • Przedecz • Puszczykowo • Pyzdry • Rakoniewice • Raszków • Rogoźno • Rydzyna • Rychwał • Sieraków • Skoki • Sompolno • Stawiszyn • Stęszew • Sulmierzyce • Swarzędz • Szamocin • Ślesin • Śmigiel • Trzcianka • Trzemeszno • Tuliszków • Ujście • Wieleń • Wielichowo • Witkowo • Wronki • Wyrzysk • Wysoka • Zagórów • Zbąszyń • Zduny • Żerków

p • d • e Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej Prowincja wielkopolska Brześć Kujawski • Chełmno • Gniezno • Inowrocław • Kalisz • Lidzbark Warmiński • Łęczyca • Malbork • Płock • Poznań • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skarszewy • Warszawa Prowincja małopolska Bełz • Bracław • Czernihów • Drohiczyn • Kamieniec Podolski • Kijów • Kraków • Lublin • Lwów • Łuck • Sandomierz • Żytomierz Wielkie Księstwo Litewskie Brześć • Mińsk • Mścisław • Nowogródek • Połock • Smoleńsk • Troki • Wilno • Witebsk • Wornie Inflanty Dorpat • Dyneburg • Kieś • Parnawa