Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Kartuzy
Widok z lotu ptaka w kierunku wschodnim
Herb Kartuz Flaga Kartuz
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kartuski
Gmina	Kartuzy gmina miejsko-wiejska
Aglomeracja	gdańska
Data założenia	1391 (wzmianka o wsi)
Prawa miejskie	29 marca 1923
Burmistrz	Mieczysław Gołuński
Powierzchnia	6,80 km²
Wysokość	202,3-254 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	14 765[1] 2 171,3 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 58
Kod pocztowy	83-300
Tablice rejestracyjne	GKA
Położenie na mapie powiatu kartuskiego Kartuzy
Położenie na mapie województwa pomorskiego Kartuzy
Położenie na mapie Polski Kartuzy
54°20′06″N 18°12′05″E/54,335000 18,201389
TERC (TERYT)	2205024
SIMC	0934547
Urząd miejski ul. Hallera 1 83-300 Kartuzy
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Kartuzy (dodatkowa nazwa w j. kaszub. Kartuzë, niem. Karthaus) – miasto w województwie pomorskim, w powiecie kartuskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kartuzy. Miasto leży nad czterema jeziorami zwanymi kartuskimi. Są to: jezioro Karczemne, Klasztorne Duże, Klasztorne Małe i Mielenko. W Kartuzach krzyżują się drogi wojewódzkie: nr 211, nr 224 i nr 228.

Według danych z 31 grudnia 2013 roku miasto miało 14 866 mieszkańców^[2].

Położenie[edytuj]

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosi 6,80 km²^[3].

Kartuzy leżą na Kaszubach, historycznie na Pomorzu Gdańskim^[4].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. gdańskiego. Po 1999 Kartuzy leżą w województwie pomorskim i są stolicą powiatu kartuskiego.

Historia[edytuj]

Neolit[edytuj]

Prace archeologiczne na terenie miasta zaczęły się w XIX wieku. Większość ze znalezisk została jednak stracona podczas II wojny światowej^[5]. Kolejne prace mające na celu odtworzenie historii Kartuz były wykonywane w latach 70. XX wieku^[6].

Rejon Kartuz został zasiedlony prawdopodobnie później niż terenie znajdujące na południe. Przez okres pleistocenu teren ten był zajęty przez lądolód^[6]. W okresach interglacjałów pojawiały się na Pomorzu różne grupy koczownicze, wędrujące na północ za zwierzyną, brak jednak znalezisk potwierdzających bytność takich grup na terenie przyszłego miasta^[7].

W okresie borealnym, kiedy klimat na Pomorzu się ocieplił i ustabilizował, grupy koczownicze zaczęły się osiedlać. Udoskonalono broń i narzędzia. Rekonstrukcja egzystencji grup zamieszkujących te tereny jest jednak nie możliwa i oparta jedynie na analogii do terenów ościennych. Na tym terenie odnajdywane są jedynie pojedyncze znaleziska świadczące o zamieszkiwaniu grupy ludzi^[8]. Nieco lepsza jest sytuacja z badaniem osadnictwa późnego neolitu. Znajdowane są fragmenty ceramiki, ślady rolnictwa. Słabe gleby nie sprzyjały rozwojowi siedzib ludzkich na obszarze ziemi kartuskiej^[9].

Epoka brązu[edytuj]

Więcej przedmiotów zachowało się z epoki brązu. Wiadomo, że tereny te były zamieszkane przez przedstawicieli kultury łużyckiej. Niewiele wiadomo o osadach tych ludów, głównymi znaleziskami są pojedyncze groby i przedmioty w nich znalezione^[10]. Zostały znalezione również fragmenty ceramiki, narzędzia rolnicze^[11] oraz biżuteria^[11]. Gęstość zaludnienia w okolicach w tym czasie szacuję się na jedną osobę na 2–5 km^2[12].

Starożytność[edytuj]

Ziemia kartuska w starożytności leżała na uboczu szlaku bursztynowego. Powoduje to, że z tego okresu pochodzi niewiele znalezisk. Wiadomo jednak znacznie więcej na temat domostw i struktury społecznej, aczkolwiek głównie dzięki analogiom do innych podobnych terenów^[13].

Średniowiecze[edytuj]

W 1381 Jan z Rusocina założył w Kartuzach kartuzję Paradisus Beatae Mariae. Fundacja kartuska w XVIII w. słynęła z bogactwa, wyrobu słynnego likieru i działalności charytatywnej.

1800-1918[edytuj]

W 1818 r. wieś Kartuzy została stolicą powiatu. Znajdowały się tu wszystkie urzędy i instytucje, które znajdowały się w miastach powiatowych, czyli: starostwo, sąd grodzki, więzienie, urząd skarbowy, powiatowa komenda policji, bank, urząd pocztowy oraz wiele innych^[14]. W 1886 r. Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Pruszczem Gdańskim. W 1897 r. powstał w Kartuzach dworzec kolejowy, który w 2017r. został zburzony i na jego miejsce powstał zupełnie nowy, zbudowany od podstaw dworzec. W 1901 r. Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Kościerzyną. W 1904 r. wybudowano w Kartuzach parowozownię i wieżę ciśnień. W 1905 r. przedłużono linię kolejową Pruszcz - Kartuzy do Lęborka^[15]. W 1910 r. po ukończeniu elektrowni wodnej w Rutkach na Raduni Kartuzy zelektryfikowano^[16].

1918-1923[edytuj]

Deptak - ul. Dworcowa

W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpiła na Pomorzu delimitacja granic. Wojsko polskie wkroczyło do Kartuz 8 lutego 1920 r.^[17] W 1920 r. utworzono w Kartuzach Powiatową Komendę Policji Państwowej^[14], a miejscowość stała się stolicą powiatu kartuskiego, który graniczył z powiatami wejherowskim i kościerskim oraz z Niemcami i Wolnym Miastem Gdańsk^[18]. Kartuzy wówczas nie miały praw miejskich. W latach 1920–1923 wielu Niemców opuściło Kartuzy. Ludność niemiecka, choć w mniejszości, była elitą finansową i edukacyjną powiatu^[19]. W 1921 r. po wybudowaniu linii Gdynia – Kokoszki (obecnie linia kolejowa nr 235, na odcinku Gdańsk Osowa – Gdynia Główna przebudowana) Kartuzy zyskały połączenie kolejowe z Gdynią^[20]. Podczas wojny celnej między Polską a Niemcami połączenie przez Kartuzy, choć typowo lokalne, przejęło pociągi obsługujące port w Gdyni^[21]. W szczytowym okresie stacja w Kartuzach zatrudniała aż 150 pracowników, a w powstałej wówczas Ochotniczej Straży Pożarnej pracowało 30 kolejarzy. Węzeł kolejowy posiadał również własną służbę medyczną, w której pracował między innymi działacz kaszubski, poeta Aleksander Majkowski^[20]. W 1922 r. w Kartuzach powstał szpital powiatowy^[22]

1923-1945[edytuj]

W roku 1923 Kartuzy uzyskały prawa miejskie, co spowodowało podniesienie rangi ośrodka. Wcześniej mimo typowo miejskiej zabudowy i siedziby władz powiatu znaczenie ośrodka było zdecydowanie mniejsze^[23]. Pierwszym burmistrzem Kartuz został Walerian Kubasik, wcześniej pracownik magistratu w Toruniu. Wybór burmistrza nie odbył się jednak w drodze wyborów, a konkursu zorganizowanego przez magistrat^[24]. W październiku 1925 r. odbyły się pierwsze wybory do Rady Miasta (poprzednia rada została wybrana jako Rada Gminy)^[25]. W tym samym roku sejm uchwalił ustawę o budowie linii z Bydgoszczy do Gdyni^[26] omijającej Kartuzy, co spowodowało znaczne zmniejszenia przewozów kolejowych w tym mieście.

4 września 1939 r. rozpoczęła się okupacja niemiecka w Kartuzach^[27].

19 marca 1945 r. powstał w Bydgoszczy Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej w Kartuzach^[28].

Walki o Kartuzy rozpoczęły się 9 marca 1945 r. Miasto zaatakowały oddziały pancerne i piechota z 49 armii generała pułkownika Iwana Griszina dowodzona przez Konstantego Rokosowskiego i opanowały je nazajutrz, 10 marca 1945 r. W czasie walk poległo około 320 żołnierzy Armii Czerwonej. W lipcu 1945 r. ustanowiono w Kartuzach polską administrację, mimo że do roku 1946 pozostała w nim armia radziecka^[29].

1945-1989[edytuj]

Na początku maja 1945 w Kartuzach rozpoczął działalność Komitet Obywatelski^[30].

1989-1999[edytuj]

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

po 1999[edytuj]

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Demografia[edytuj]

• Piramida wieku mieszkańców Kartuz w 2014 roku^[1].

Architektura[edytuj]

Zabytki[edytuj]

Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, widok od strony cmentarza

Dawny refektarz, obecnie Galeria "Refektarz"

• XIV-wieczna kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny zakonu Kartuzów z dachem przypominającym wieko trumny
• Erem "P" z ok. 1400 r.
• piaskowcowa rzeźba Madonny z 1750 r.
• średniowieczny refektarz klasztorny (XV w.), obecnie Galeria "Refektarz"
• kościół poewangelicki św. Kazimierza z 1885–1887
• budynek poczty z 1890 r. w stylu manieryzmu niderlandzkiego, przy ul. Parkowej 2
• pomnik Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej autorstwa Marcina Rożka z 1927 r.
• dom modernistyczny z 1933 r., ul. Majkowskiego 22
• dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Majkowskiego 24
• dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Majkowskiego 32
• dom modernistyczny z przełomu lat 20/20 XX wieku, ul.Parkowa 10
• dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Prokowska 10
• dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Zamkowa 13

Polityka[edytuj]

Administracja[edytuj]

 Osobny artykuł: Historia powiatu kartuskiego.

Miasto jest siedzibą władz gminy miejsko-wiejskiej Kartuzy. Jest siedzibą władz powiatu kartuskiego.

 Zobacz też: Powiat kartuski.

Kartuzy są członkiem Związku Miast Polskich.

Burmistrzowie Kartuz[edytuj]

Burmistrzowie (lub pełniący obowiązki na stanowisku odpowiadającym burmistrzowi) Kartuz

Burmistrzowie

• Walerian Kubasik (1923-1927)
• Bernard Bączkowski (p.o. 1927)
• Walerian Kubasik (1927-1935) (W latach 1933-1935 Burmistrz i Przewodniczący Rady Miasta)
• vacat 1935-1936
• Feliks Lewiński (1936-1939)
• ppłk Popow (komendant wojenny 1945)
• Jakub Banaszek (1945)
• Feliks Lewiński (1945-1949)
• Marian Janczewski (1949-1952) (W 1950 likwidacja urzędu i zastąpienie go przewodniczącym prezydium)

Przewodniczący prezydium Miejskiej Rady Narodowej

• Marian Janczewski (1950-1952)
• Zygmunt Szczepankiewicz (1952-1953)
• Rudolf Kiryk (1953-1954)
• Konrad Dyrwa (1954-1958)

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Miasta i gminy partnerskie:

• Caissargues – Francja^{[potrzebny przypis]},
• Duderstadt – Niemcy, od 1995 r.^[31]

Edukacja[edytuj]

Szkolnictwo wyższe:

• Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, ZOD w Kartuzach.

Szkolnictwo ponadgimnazjalne:

• Katolickie Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II,
• Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących im. I Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte,
• Liceum Ogólnokształcące nr I im. H. Derdowskiego,
• Liceum Ogólnokształcące nr II im. A. Majkowskiego,
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa Zespołu Szkół Technicznych.

Szkoły dla dorosłych (niepubliczne):

• Zaoczne Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych (Prywatne Centrum Edukacyjne MARMOŁOWSKI)
• Szkoła Policealna - kierunki: Technik Informatyk, Technik Ekonomista, Technik Rachunkowości, Technik Administracji (Prywatne Centrum Edukacyjne MARMOŁOWSKI)

Kultura[edytuj]

Muzea i galerie[edytuj]

Budynek Muzeum Kaszubskiego

• Muzeum Kaszubskie im. F. Tredera zawierające zbiory dotyczące historii i folkloru Kaszub.
• Galeria "Refektarz" przy kolegiacie, w której oprócz wystaw sztuki współczesnej odbywają się również jesienne "Zaduszki Jazzowe" - coroczne koncerty z udziałem polskich gwiazd jazzu.

Literatura[edytuj]

W Kartuzach mieszkał, pracował i tworzył jeden z pisarzy młodokaszubskich Aleksander Majkowski^[32]. Kilka lat przed i po II wojnie światowej w Kartuzach tworzył urodzony w tym mieście Jan Rompski^[33]. Literatura kaszubska i kaszubskojęzyczna w Kartuzach nie rozwijała się jednak tak dobrze jak chociażby w Kościerzynie czy nawet w mniejszych ośrodkach^[34]. Od roku 2012 w Kartuzach wydawany jest kwartalnik literacki Światło i Cień, który zrzesza lokalnych pisarzy i malarzy.

Turystyka[edytuj]

Atrakcje turystyczne[edytuj]

Miasto Kartuzy jest jednym z centrów regionu kaszubskiego. W mieście znajdują się atrakcyjnie turystycznie obiekty, z których najcenniejszy jest zespół klasztorny Kartuzów zbudowany w stylu gotyckim, a później przebudowywany^[35].

Szlaki turystyczne[edytuj]

Przez miasto przechodzą 2 szlaki turystyczne: Szlak Kartuski i czerwony Szlak Kaszubski.

Historia turystyki w Kartuzach[edytuj]

Kartuzy przed II wojną światową stanowiły centrum Szwajcarii Kaszubskiej. Turyści przybywali do miasta przez cały rok, jednakże największe nasilenie było latem. W 1929 baza noclegowa kartuskich hoteli wynosiła 180 miejsc. Dodatkowo 100 miejsc znajdowało się w schronisku szkolnym w Szkole Powszechnej. Uzupełnieniem bazy były liczne pensjonaty^[36]. W 1936 został wydany pierwszy przewodnik po Szwajcarii Kaszubskiej autorstwa Aleksandra Majkowskiego^[37].

W 1947 w Kartuzach otwarto Muzeum Kaszubskie^[38]. W połowie lat 50. nastąpił znaczny rozwój turystyki. Baza noclegowa w porównaniu do stanu przedwojennego była jeszcze skromna (w Kartuzach funkcjonował tylko jeden hotel). W 1955 kartuski oddział PTTK uruchomił stację turystyczną w Kartuzach, co rozpoczęło wytaczanie szlaków i rozwój "wczasów wędrownych". W 1964 w Kartuzach było już 2446 miejsc noclegowych. W 1969 – 3136 miejsc, do tego funkcjonowało 5 wypożyczalni ogólnodostępnych sprzętu turystycznego oraz 18 wypożyczalni zakładowych. Liczba turystów, która w 1969 odwiedziła powiat kartuski, wyniosła 620 tys., w tym 964 turystów z zagranicy (głównie innych państw socjalistycznych)^[39].

Sport i rekreacja[edytuj]

Cartusia[edytuj]

Stadion Cartusii

W Kartuzach funkcjonuje od roku 1923 klub sportowy GKS Cartusia. Najpopularniejszym sportem od lat są tutaj zapasy. W Kartuzach urodził się Andrzej Wroński, wychowanek GLKS Moreny Żukowo, dwukrotny mistrz olimpijski (Seul 1988 i Atlanta 1996), mistrz świata i kilkakrotny mistrz Europy. W Kartuzach funkcjonuje sekcja zapaśnicza przy GKS Cartusii, ale żaden z zawodników tego klubu nie powtórzył sukcesów Wrońskiego.

Komunikacja[edytuj]

Transport kolejowy[edytuj]

Stary, nieistniejący już dworzec kolejowy w Kartuzach

 Osobny artykuł: Kartuzy (stacja kolejowa).

W mieście znajduje się jedna stacja kolejowa, która jest lokalnym węzłem kolejowym. Przez stację przebieg linia kolejowa nr 229 (Pruszcz Gdański - Łeba) oraz kończy się linia kolejowa nr 214 Somonino - Kartuzy. Ruch pociągów pasażerskich na linii kolejowej nr 229 został częściowo wstrzymany. Od 1 października 2015 roku przywrócono ruch na odcinku Kartuzy - Glincz w ramach Pomorskiej Kolei Metropolitalnej, tworząc połączenie Kartuz z Gdańskiem. Linia nr 229 na odcinkach Glincz - Pruszcz oraz Kartuzy - Lębork jest praktycznie nieprzejezdna. Natomiast na linii kolejowej nr 214 odbywa się ruch sezonowy.

Transport drogowy[edytuj]

Główny plac w Kartuzach - rondo: ul. Rynek. Widoczny poewangelicki kościół pw. św. Kazimierza

W Kartuzach krzyżują się 3 drogi wojewódzkie: nr 211, nr 224 i nr 228. Droga wojewódzka nr 211 biegnie ulicami: Wzgórza Wolności, Jeziorną i Gdańską; 224 biegnie ulicami: Węglową, Gdańską i Kościerską; 228 biegnie ulicami Jeziorną i Zamkową.

Komunikacja autobusowa[edytuj]

Pierwsze autobusy w mieście kursowały od 1926 r. na trasie Gdańsk-Żukowo-Kartuzy. Intensywny rozwój przedwojennej komunikacji autobusowej nastąpił roku 1936, kiedy to autobusy z Kartuz jeździły nie tylko do Gdańska, ale również do stolic ościennych powiatów, a nawet do Bydgoszczy. Pierwszy dworzec autobusowy znajdował się na rynku. W 1938 r. powstała spółka Kaszubska Spółka Komunikacyjna, która przejęła większość kursów^[15].

Transport lotniczy[edytuj]

W odległości 20 km znajduje się Port Lotniczy im. Lecha Wałęsy w Rębiechowie. Ok. 30 km na południowy zachód od miasta znajduje się prywatne lądowisko Gołubie. W 2015 przy ul. Ceynowy oddano do użytku sanitarne lądowisko dla śmigłowców.

Wspólnoty religijne[edytuj]

Kościół rzymskokatolicki[edytuj]

W samych Kartuzach są trzy parafie rzymskokatolickie:

• Parafia rzymskokatolicka św. Kazimierza
• Parafia rzymskokatolicka św. Wojciecha
• Parafia rzymskokatolicka Wniebowzięcia NMP

Kościoły protestanckie[edytuj]

Od 2006 funkcjonuje w Kartuzach Zbór Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej. Liczy on sobie kilkanaście osób.

Świadkowie Jehowy[edytuj]

• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy^[40]

Gmina Żydowska[edytuj]

Kartuzy od 1932 były siedzibą jednej z największych gmin żydowskich na Pomorzu. Mimo że liczba Żydów w samym mieście w dwudziestoleciu międzywojennym nie przekraczała 50 w Kartuzach znajdowała się synagoga oraz cmentarz żydowski. W 1934 do gminy żydowskiej w Kartuzach należało 860 członków nie tylko z powiatu kartuskiego ale również wejherowskiego, kościerskiego oraz puckiego^[41].

Gospodarka[edytuj]

Przemysł[edytuj]

W Kartuzach przed II wojną światową, dobrze rozwinął się tylko przemysł rolno-spożywczy (mleczarnia^[42],browar^[43],,rzeźnia^[16], młyny^[44]). Znaczniej słabiej przed wojną rozwinięty był przemysł drzewny^[43].

Po II wojnie światowej część zakładów przemysłowych została rozkradziona przez Armię Czerwoną^[44] część została znacjonalizowana. Znacjonalizowane przedsiębiorstwa czasem zmieniały profil produkcji np. stolarnia stawała się fabryką pomocy naukowych^[45]. W latach 50 coraz większe znaczenie miał przemysł drzewny, szczególnie fabryka pomocy naukowych. W przemyśle spożywczym powstawały nowe zakłady np. przetwórstwo runa leśnego^[46].

Zobacz też[edytuj]

• Las Kartuski

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Strona internetowa miasta

• Kartuzy w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. III: Haag – Kępy. Warszawa, 1882.
• Ogłoszenia Kartuzy

p • d • e Miasta województwa pomorskiego Miasta powiatowe Bytów • Chojnice • Człuchów • Gdańsk • Gdynia • Kartuzy • Kościerzyna • Kwidzyn • Lębork • Malbork • Nowy Dwór Gdański • Pruszcz Gdański • Puck • Słupsk • Sopot • Starogard Gdański • Sztum • Tczew • Wejherowo Miasta gminne Brusy • Czarna Woda • Czarne • Czersk • Debrzno • Dzierzgoń • Gniew • Hel • Jastarnia • Kępice • Krynica Morska • Łeba • Miastko • Nowy Staw • Pelplin • Prabuty • Reda • Rumia • Skarszewy • Skórcz • Władysławowo • Ustka • Żukowo

p • d • e Gmina Kartuzy Siedziba gminy: Kartuzy Miasto Kartuzy Sołectwa Bącz • Borowo • Brodnica Dolna • Brodnica Górna (Grzebieniec↔Kalka↔Szklana Huta↔Złota Góra) • Dzierżążno • Głusino • Grzybno • Kaliska • Kiełpino (Bernardówka↔Bór↔Trątkowice) • Kolonia • Kosy • Łapalice • Mezowo • Mirachowo • Nowa Huta • Pomieczyńska Huta • Prokowo • Ręboszewo • Sianowo • Sianowska Huta • Sitno • Smętowo Chmieleńskie • Staniszewo • Stara Huta Miejscowości niesołeckie Bory • Borowiec • Bukowa Góra • Burchardztwo • Bylowo-Leśnictwo • Chojna • Cieszonko • Dzierżążno-Leśnictwo • Grzybno Górne • Kamienna Góra • Kamionka • Kamionka Brodnicka • Kępa • Kozłowy Staw • Krzewino • Lesińce • Leszno • Melgrowa Góra • Mirachowo (leśniczówka) • Młyńsko • Mokre Łąki • Nowinki • Nowiny • Olszowe Błoto • Ostowo • Pieciska • Pikarnia • Prokowskie Chrósty • Przybród • Przytoki • Raj • Sarnowo • Sarnówko • Sianowo Leśne • Sitna Góra • Smętowo Leśne • Smolne Błoto • Strysza Buda • Stążki • Szade Góry • Szrotowo • Ucisko •

p • d • e Powiat kartuski Miasta Kartuzy • Żukowo Gminy miejsko-wiejskie Kartuzy • Żukowo Gminy wiejskie Chmielno • Przodkowo • Sierakowice • Somonino • Stężyca • Sulęczyno