Tworzenie stron internetowych

Łomazy
Herb Łomaz
Ulica Podrzeczna
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	bialski
Gmina	Łomazy
Liczba ludności (2011)	1700
Strefa numeracyjna	83
Kod pocztowy	21-532
Tablice rejestracyjne	LBI
SIMC	0015361
Położenie na mapie gminy Łomazy Łomazy
Położenie na mapie powiatu bialskiego Łomazy
Położenie na mapie województwa lubelskiego Łomazy
Położenie na mapie Polski Łomazy
51°54′15″N 23°10′34″E/51,904167 23,176111
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa miejscowości

Łomazy – dawne miasto, obecnie wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie bialskim, w gminie Łomazy, na obszarze Zaklęsłości Łomaskiej, przy drodze wojewódzkiej nr 812.

Duża wieś, na północ od Wisznic, na dawnym trakcie królewskim Kraków-Lublin-Wilno. Dawniej miasto królewskie na prawie magdeburskim z herbem i licznymi przywilejami, centrum klucza gospodarczego. Znana na początku XV w. jako wieś, którą król Kazimierz IV Jagiellończyk w 1447 r. odłączył od starostwa parczewskiego i przyłączył do ziemi brzeskiej. Dwukrotnie miejsce obrad sejmu (w 1451 i 1464). W 1568 król Zygmunt August nadaje przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim.

Łomazy położone były w drugiej połowie XVI wieku w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego^[1]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Łomazy.

Historia[edytuj]

Już na początku wieku XV była tu niewielka wioska, którą król Kazimierz Jagiellończyk w roku 1447 odłączył od starostwa Parczewskiego, województwa lubelskiego i przyłączył do ziemi brzeskiej, a więc Litwy. Wywołało to niezadowolenie panów polskich w stosunku do króla i zarzuty, że król bardziej sprzyja Litwie, niż Koronie. Łomazy są pamiętne w naszych dziejach sejmowych, gdyż dostąpiły zaszczytu, że tu właśnie odbyły się dwa sejmy Polski i Litwy. Powody tego były następujące:

W roku 1451 król Kazimierz Jagiellończyk zwołał sejm Polaków i Litwinów do Parczewa. Na sejm ten jednak nie chciał przybyć żaden z Litwinów dopóki im glejt bezpieczeństwa nie będzie wydany. Król chcąc przełamać upór i nieufność Litwinów sam wyjechał z Parczewa do Łomaz i tu sprowadził z Brześcia posłów litewskich i namówił ich do zjechania się z Polakami w Brześciu. Podobnie było w roku 1464. Posłowie litewscy do Parczewa, a polscy do Brześcia nie chcieli się zebrać na wspólny sejm. Dlatego też zjechali się po pewnych targach posłowie tak polscy, jak i litewscy w listopadzie do Łomaz, gdzie odbywały się obrady. Z powodów wzajemnych niechęci zjazd nie dał spodziewanych nadziei w sprawie pogodzenia Korony i Litwy.

Specjalne zasługi dla Łomaz, gdy chodzi o ich rozbudowę, położył Mikołaj Radziwiłł, starosta brzeski, a późniejszy wojewoda wileński oraz marszałek i kanclerz wielki litewski, który otaczał Łomazy specjalną opieką i doprowadził je do znacznego wzrostu.

W roku 1568 otrzymały Łomazy, jako istniejące już wówczas miasto, od króla Zygmunta Augusta prawo magdeburskie oraz herb wilczą głowę i orle nogi. W tym samym roku Łomazy, jako miasto królewskie, otrzymały uwolnienie od wszelkich opłat i powinności do roku 1570, prawo do pobierania mostowego i targowego myta. Miasto otrzymało prawo do posiadania własnej miary, wagi, woskodajni i kramów oraz prawo do targów miejskich tygodniowych co niedziela i czwartek, a następnie jarmarków na św. Piotra i Wszystkich Świętych. Mieszczanie zostali zobowiązani do budowy mostu na gościńcu wileńskim, utrzymania grobli i mostów oraz wybudowania własnym kosztem ratusza.

Miasto było wówczas dość obszerne, gdyż jak podaje Dymitr Sapieha, rewizor królewski, w 1566 liczyło kilka ulic, z których należy wymienić: Brzeską, Wileńską, Międzyrzecką, Parczewską, Podręczną i Ku Mostowi.

Były w tym czasie Łomazy dość dużym osiedlem żydowskim, gdyż w pobliskiej Białej Radziwiłłowie wydali zakaz osiedlania się Żydów ponad ściśle określoną liczbę. W protokóle lustracji, królewszczyzn z roku 1682 wymieniono, że w skład starostwa brzeskiego wchodziły m.in. dobra klucza łomaskiego z miastem Łomazy oraz wójtostwem ortelskim. Na potrzeby tutejszych Rusinów w 1570 r. erygowano parafię prawosławną, po unii brzeskiej w 1726 notowana cerkiew unicka pw. św. św. Piotra i Pawła, drewniana, 1890-91 budowa murowanej cerkwi prawosławnej według proj. arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa, w okresie międzywojennym przejęta w ramach akcji rewindykacyjnej i zburzona.

Konfederacja barska[edytuj]

 Osobne artykuły: Bitwa pod Łomazami, 15 września i 1769.

W bitwie m.in. poległ Franciszek Ksawery Pułaski brat Kazimierza.

Według inwentarza ekonomii brzeskiej z 1784 r. w mieście Łomazach znajdowały się: fara, cerkiew unicka i bożnica – poza innymi budynkami.

Powstanie styczniowe[edytuj]

W roku 1863 Łomazy biorą czynny udział w powstaniu styczniowym. St. Zieliński w swym dziele Boje i potyczki 1863-1864 – podaje, że

dnia 23 stycznia 1863 r. Aleksander Szaniawski wraz z ks. Nawrockim i Czapińskim wpadli w nocy na 23 stycznia: na czele oddziałuj z 250 powstańców złożonym – do Łomazi. Ułani pułku: smoleńskiego, którzy stali w sile 200 koni w miasteczku, nieprzygotowani, zostali tak nagle wśród ciemnej i dżdżystej nocy zaatakowani, że nie zdążywszy nawet osiodłać koni, zbiegli się na rynku. Tu powstańcy uderzyli na nich z kosami, co taki wśród jazdy popłoch wywołało, że pędem, w rozsypce wymknęła się z miasta i uciekła do Międzyrzeca. Szaniawski zabrał do niewoli wachmistrza i trzech żołnierzy, wziął rzędy na 70 koni oraz broń i amunicję. Strat w ludziach nie było”. Nieco dalej Zieliński podaje: „Dnia. 26 stycznia 1863 roku formujący się oddziałek. powstańczy, liczący pół setki ochotników, zatrzymał się przed kościołem. Tutaj oczekując błogosławieństwa, napadnięty przez 60 ułanów pod dowództwem rotmistrza Zjachtanowa wysłanego celem zabrania rzeczy po ułanach, którzy pierwszej nocy byli uciekli; powstańcy wytrzymawszy dwie salwy, ustawili się poza ogrodzeniem cmentarnym i stamtąd poczęli prażyć Moskali ogniem tyralierskim. Moskale, nie mogąc zdobyć cmentarza, odpędzeni celnym ogniem pierzchli w nieładzie, zostawiając na placu, boju 7 trupów i amunicję oraz broń w budynku, w którym się byli zebrali. Zjachtanow na drugi dzień, mszcząc się za porażkę, napadł na procesję.

Około roku 1880 istniała w Łomazach większa fabryka świec oraz garbarnia.

XX wiek[edytuj]

W dwudziestoleciu międzywojennym działał tu aktywnie ruch ludowy ZMW „Wici”. Podczas II wojny światowej Łomazy były ośrodkiem ruchu oporu.

Na początku 1940 roku Niemcy utworzyli w Łomazach żydowskie getto. Jego likwidacja nastąpiła 17 sierpnia 1942 roku (niektóre źródła podają datę 18 lub 19 sierpnia). Tego dnia w pobliskim lesie „Hały” niemieccy policjanci wsparci przez oddział wschodnich kolaborantów rozstrzelali blisko 1700 Żydów – mieszkańców Łomaz oraz sąsiednich miejscowości (Międzyrzeca Podlaskiego, Podedwórza, Rossosza, Serocka i Sławatycz). W 1949 roku ciała pomordowanych przeniesiono na żydowski cmentarz w Łomazach^[2][3].

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Łomazach (1942).

Religia w Łomazach[edytuj]

Chrześcijaństwo

W 1570 roku erygowana była parafia prawosławna dla miejscowej ludności (Rusinów). W okresie po unii brzeskiej, w 1726 roku notowana jest drewniana cerkiew unicka p. w. ŚŚ. Piotra i Pawła. Wraz z likwidacją unickiej diecezji chełmskiej pełniła funkcję cerkwi prawosławna. W latach 1890-1891 budowa nowej, murowanej, jedno-kopułowej cerkwi prawosławnej w stylu bizantyńsko-rosyjskim. Zniszczona w ramach akcji rewindykacyjnej przed 1939 rokiem w II Rzeczypospolitej. Po 1905 roku wraz z wydaniem carskiego ukazu tolerancyjnego, rozpoczęto starania o budowę kościoła rzymsko-katolickiego. W latach 1906-1911 budowany był w nowym miejscu, istniejący do dziś kościół p. w. ŚŚ. Piotra i Pawła.

W roku 1991 przy ulicy Budzyń w miejscu dawnego kościoła i cmentarza została zbudowana grota. Na grocie jest tablica o treści: „W tym miejscu stał kościół katolicki rozebrany z rozkazu władz carskiej Rosji w 1888 r. Rok 1991”.

Po powstaniu styczniowym, w czasie kampanii carskiej administracji zmierzającej do kasaty unickiej diecezji chełmskiej i przymusowego włączenia jej wiernych do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, unici z Łomaz czynnie protestowali przeciwko konwersji, za co zostali poddani represjom wojskowym (kontrybucje, kary więzienia), których opis można znaleźć u Stanisława Tarnowskiego^[4].

Judaizm

W Łomazach istniała duża społeczność ludności pochodzenia żydowskiego. Istniała bożnica, którą okupacyjne władze niemieckie wysadziły przed 1942 rokiem. Na żydowskim cmentarzu nie zachował się żaden nagrobek, na kirkucie znajdują się ekshumowane szczątki łomaskich Żydów zamordowanych przez Niemców (zbrodnia w Łomazach), miejsce upamiętnia pomnik.

W czasie drugiej wojny światowej Niemcy umieścili część łomaskich Żydów w, ogrodzonym płotem z drutu kolczastego, obozie pracy w pobliskiej Studziance (gmina Łomazy), na terenie folwarku Szenejki. W obozie znajdować się miały trzy lub cztery baraki, w obozie było stale kilkadziesiąt rodzin żydowskich (około 300 osób). Żydów zmuszano do prac przy budowie mostu na rzece Zielawie, tamy wodnej, kanałów nawadniających okoliczne łąki oraz przy regulacji biegu samej rzeki. Przy okazji prac Żydzi zmuszani byli do rozbijania nagrobków (macew) z łomaskiego kirkutu i wykorzystywania ich jako gruzu do betonowania mostu. Mieszkańcy obozu po zakończeniu prac, latem 1942 roku, zostali rozstrzelani i zakopani na pobliskim polu (prawdopodobnie kilkadziesiąt osób), pozostali Żydzi wywiezieni zostali do lasów Hały i tam zamordowani^[5][6].

Część łomaskich Żydów pozostawała w swoich domach, w utworzonym getcie w Łomazach. Sama dzielnica mieszkaniowa nie została jednak specjalnie ogrodzona. Likwidacja getta nastąpiła 17 sierpnia 1942 roku. Żydzi wywiezieni zostali do okolicznych lasów Hały. Tam zostali rozstrzelani i zakopani w mogiłach, które sami wykopali przed egzekucją. Mordu dokonano w dniach między 17-19 sierpnia 1942 roku, zamordowano około 1700 osób (w tym kobiety i dzieci). Miejsca byłych okolicznych mogił zostały ekshumowane po zakończeniu wojny, szczątki zamordowanych przeniesiono na kirkut w Łomazach, gdzie stoi pomnik upamiętniający ofiary mordów.

Islam

Pobliska Studzianka (gmina Łomazy) była centrum życia muzułmanów w okolicy, nazywana była "Mekką podlaskich Tatarów". Tatarzy osiedleni zostali tutaj w 1679 roku przez Jana III Sobieskiego, równocześnie nastąpiły starania o budowę drewnianego meczetu, który przetrwał aż do 1915 roku (spalony w czasie wojennych działań). Do dnia dzisiejszego pozostał tatarski cmentarz (mizar) użytkowany do 1936 roku, położony na zachód od wsi. Otoczony nowym ogrodzeniem, zawiera ponad 160 nagrobków, w tym najstarszą z 1747 roku, większość inskrypcji w języku arabskim i polskim.

Położenie[edytuj]

Gmina Łomazy położona jest w powiecie bialskim, województwie lubelskim. Zajmuje obszar 200,43 km². Geograficznie przynależy do Zaklęsłości Łomaskiej (zachodnia część Polesia Lubelskiego). Są to tereny równinne z dość gęstą siecią wód powierzchniowych. Największymi rzekami są: Zielawa, Grabarka i Lutnia. Lasy zajmują 25 proc. powierzchni gminy, a użytki rolne prawie 70 proc.

Zabytki[edytuj]

Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są obiekty^[7]:

• zespół kościoła par., pocz. XX, nr rej.: A/424 z 18.11.1997:
  • kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła, 1907
  • cmentarz przykościelny
  • ogrodzenie
  • plebania
• kaplica cmentarna pw. św. Jana, drewn., 1 poł. XIX, nr rej.: A/19 z 22.03.1966

Ludność[edytuj]

Z Łomaz wywodzi się znany teolog, profesor KUL ks. Wacław Hryniewicz oraz Edward Bańkowski Profesor doktor habilitowany nauk medycznych, wieloletni kierownik Zakładu Biochemii Lekarskiej Akademii Medycznej w Białymstoku. W Łomazach urodził się Aleksander Derlukiewicz – żołnierz Batalionów Chłopskich, komendant Obwodu Biała Podlaska Okręgu Lublin tej organizacji.

Osoby związane z Łomazami[edytuj]

• Aleksander Derlukiewicz
• Abraham Ezofowicz
• Wacław Hryniewicz
• Franciszek Ksawery Pułaski
• Henryk Jackiewicz

Łomazy w literaturze[edytuj]

Łomazy wymieniane w Zemście Aleksandra Fredry przez Cześnika w kontekście bitew konfederacji barskiej:

CZEŚNIK
dobywając szabli

Zemsta, akt. IV scena 1

Zobacz też[edytuj]

• Cmentarz żydowski w Łomazach

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Urząd Gminy Łomazy (pol.). [dostęp 17 sierpnia 2009].
• Biała Podlaska i okolice (pol.). Wirtualna Podlasie. [dostęp 17 sierpnia 2009].
• Łomazy w Europie (pol.). [dostęp 17 sierpnia 2009].

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Łomazy w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. V: Kutowa Wola – Malczyce. Warszawa, 1884. (1890)
• Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana

Galeria[edytuj]

p • d • e Gmina Łomazy Wsie Bielany • Burwin • Dubów • Huszcza • Jusaki-Zarzeka • Kopytnik • Korczówka • Koszoły • Kozły • Krasówka • Lubenka • Łomazy • Stasiówka • Studzianka • Szymanowo • Wola Dubowska • Wólka Korczowska Części wsi Nowe • Średnie • Zadnie • Besarabówka • Dziczowa Droga • Glinkowa Droga • Julin • Korytarz • Kosa Droga • Nalewajki • Smolne Piece • Huszcza Druga • Huszcza Pierwsza • Brzeźniaki • Cypel • Domaczew • Grotówka • Zakrzyk • Chominna • Ostrówek • Budzyń • Gały • Karaczony • Kozłowska Ława • Rossowska Ława • Rynek • Ścianka • Wierzchy • Wygon Przysiółki wsi Chodów - wsi Bielany • Szenejki Osady Łysa Góra Kolonie wsi Działy • Jaworówka Kolonie Grabowszczyzna • Janicka • Kamienie • Kolonie Koszołowskie • Koło Boksińskiej Drogi • Końce (k. Korczówki) • Końce (k. Kopytnika) • Krasówka (kolonia) • Krymki • Lorcin • Lubatynek • Łomazówka • Malinowszczyzna • Międzydróże • Moszczona • Naddatki (k. Jusak-Zarzeki) • Naddatki (k. Lubenki) • Naddatki (k. Koszoł) • Niedźwiedzica • Nowa Zienkowizna • Ochoża • Ostrówek • Pod Kozłami • Podbrzezina • Puchaczówka • Stasiówka (kolonia) • Stepki • Stroniec • Studzianka (kolonia) • Zarówka • Zaścianek (k. Kozłów) • Zaścianek (k. Kolonii Koszołowskich) • Zawąskie