Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Olkusz (ujednoznacznienie).

Olkusz
Widok na bazylikę mniejszą św. Andrzeja
Herb Olkusza Flaga Olkusza
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	olkuski
Gmina	Olkusz gmina miejsko-wiejska
Prawa miejskie	1299
Burmistrz	Roman Piaśnik
Powierzchnia	25,65 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	36 142[1] 1409,0 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 32
Kod pocztowy	32-300
Tablice rejestracyjne	KOL
Położenie na mapie województwa małopolskiego Olkusz
Położenie na mapie Polski Olkusz
50°16′45″N 19°33′35″E/50,279167 19,559722
TERC (TERYT)	1212054
SIMC	0941777
Urząd miejski Rynek 1 32-300 Olkusz
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Olkusz – miasto w województwie małopolskim, w powiecie olkuskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olkusz, położone na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą, przy drodze krajowej nr 94 i przy drogach wojewódzkich: nr 783 i nr 791.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[2].

Zgodnie z danymi Urzędu Miasta i Gminy Olkusz, na dzień 31 grudnia 2015 roku, miasto zamieszkiwało 36 398 stałych mieszkańców, w tym 17 131 mężczyzn i 18 606 kobiet^[3].

Położenie[edytuj]

Miasto leży na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, dokładniej na Wyżynie Olkuskiej, 6 km na południe od Pustyni Błędowskiej. Znajduje się w połowie drogi krajowej numer 94, pomiędzy Katowicami a Krakowem, przy linii kolejowej Kielce – Katowice. Przez miasto przechodzi Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS), która ma swój koniec w nieodległym Sławkowie. W odległości 20 kilometrów od miasta przebiega autostrada A4 będąca częścią drogi międzynarodowej o numerze E40.

Nazwa miasta[edytuj]

Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco: Lcuhs (1257), Hilcus (1262), Helcus (1301), Ylcus (1314), Elcus (1409), Olkusch (1462). Jeszcze w XVIII w. miasto nazywane było Ilkuszem. Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia Hilke (inaczej Hilcus, Hildebrand) i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta. Spolonizowana forma Hilkusz przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy Olkusz^[4].

Historia[edytuj]

 Osobny artykuł: Historia Olkusza.

Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na płytko położone pokłady srebra. Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę. Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim (akt lokacyjny miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.

Baszta i fragment murów miejskich z XIV wieku

Na początku XIV wieku gród został otoczony murami miejskimi i nastąpiła rozbudowa farnego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła. Miasto zostało wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski, co zawdzięczało rozbudowie królewskich kopalń, a także położeniu na szlaku Wrocław – Kraków. W roku 1356 miasto zyskało prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast, który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski. Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina, a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej.

W XV wieku wyczerpaniu uległy położone płytko pokłady surowców mineralnych, wtedy to zostały wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości. W 1551 Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza. W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską, która działała do końca wieku (okres panowania króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy). Bito w niej głównie talary, szelągi, grosze i trojaki. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniom złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze, gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary, które zniszczyły większość zabudowań.

W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku Olkusz przeszedł pod panowanie austriackie, ale po pokoju w Schönbrunn w 1809 roku miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, a od 1815 roku w Królestwie Polskim. Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy górnictwa w rejonie olkuskim. W 1814 roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku. W pierwszej połowie XIX wieku miasto przeszło znaczną metamorfozę, choć można raczej powiedzieć "pierwszy etap" (kolejne pojawiały się w przyszłości) historyczno-strukturalnej defragmentacji – wyburzono stary ratusz, masywne mury miejskie (choć trudno powiedzieć co za to publicznego wybudowano) oraz jeden z najstarszych zabytków Olkuszu: klasztor Augustianów; z drugiej strony powstały wówczas gmachy starostwa - budynek do tej pory niezagospodarowany, pusty i od lat "remontowany" (choć Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu), dawnego i nieistniejącego dziś szpitala oraz "królewskiej mennicy" (inne kościoły "zniknęły" stopniowo) a z ratusza pozostały jedynie fundamenty, bo dalej nie opłaciło się rozbierać. W czasie powstania styczniowego na terenie Olkusza i całego Zagłębia Dąbrowskiego czynnie działały oddziały partyzanckie, w tym grupa żołnierzy włoskich dowodzonych przez płk. Francesco Nullo, który zginął w bitwie pod Krzykawką i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.

Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się przemysł. Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach 1883-1885 linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej, która znacznie przyczyniła się do integracji gospodarczej całego regionu i wyjątkowo ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko. Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w 1907 roku austriacki przemysłowiec Peter Westen założył Fabrykę Naczyń Blaszanych (dziś Emalia SA). Po I wojnie światowej miasto zaczęło szybko się rozwijać – powstały szkoły, znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury. Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców, z czego niemalże 1/3 stanowili Żydzi. Istniała również znaczna mniejszość niemiecka. W latach 1918-1939 powiat olkuski znajdował się w ówczesnym województwie kieleckim. 10 lutego 1929 roku w Olkuszu zanotowano jedną z rekordowych niskich temperatur w Polsce: –40,4 °C.

 Osobny artykuł: Batalion ON „Olkusz”.

Na początku września 1939 miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez Wehrmacht (nad pobliską Żuradą ppor. Władysław Gnyś strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej wojny) i wkrótce wcielone do III Rzeszy. Rządy objęła mniejszość niemiecka, miasto przemianowano najpierw na Olkusch, a później Ilkenau, utworzono także getto żydowskie. W okolicznych lasach działały wówczas partyzanckie oddziały Armii Krajowej, co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta. 16 lipca 1940 roku rozstrzelano 20 osób w tym 15 Polaków, a 31 lipca 1940 (Krwawa środa w Olkuszu) setki innych Polaków i Żydów maltretowano na miejskich placach, w wyniku czego zginęło kilka osób. Do połowy 1942 roku zlikwidowano olkuskie getto, a jego mieszkańców wywieziono do obozów koncentracyjnych. Miasto zostało wyzwolone przez oddziały 5 armii pancernej gwardii i 59 armii I Frontu Ukraińskiego 20 stycznia 1945 roku. W walkach o miasto zginęło ok. 1100 żołnierzy radzieckich^[5].

Olkusz sfotografowany przez amerykańskiego satelitę wywiadowczego, marzec 1968.

Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza. W latach 60. rozpoczęto budowę kopalni „Olkusz” oraz osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla pracowników zagłębiowskich zakładów przemysłowych, przede wszystkim Huty „Katowice” w pobliskiej Dąbrowie Górniczej. Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów. Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie. Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym. Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze, zaburzona została również równowaga hydrologiczna (zanik źródeł rzeki Baby).

Do 1975 roku miasto znajdowało się w województwie krakowskim, później w latach 1975-1999 w województwie katowickim, a od 1999 wchodzi w skład województwa małopolskiego.

Dzielnice i osiedla mieszkalne w Olkuszu[edytuj]

Demografia[edytuj]

• Piramida wieku mieszkańców Olkusza w 2014 roku^[1].

Liczba ludności w poszczególnych latach[edytuj]

Zabytki[edytuj]

Bazylika kolegiacka św. Andrzeja

zachowane

• Bazylika św. Andrzeja – kościół halowy z malowidłami ściennymi i organami renesansowymi autorstwa Hansa Hummla z lat 1612-1623 (jedne z najstarszych w Europie organów, zachowanych w stopniu bliskim oryginalnemu).
• poliptyk olkuski z 1485 r.
• Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej.
• Muzeum PTTK-Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.
• Muzeum Wody, które mieści w budynku Stacji Uzdatniania Wody przy ulicy Wspólnej.
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu prezentujące zbiory dr. Bogdana Szczygła – jedyne tego typu w Polsce.
• Muzeum Twórczości Władysława Wołkowskiego w Dworku Machnickich.
• Baszta wraz z odrestaurowanym fragmentem muru obronnego (obecnie kawiarnia dla młodzieży).
• neoklasycystyczne starostwo w Rynku
• kamienica zwana Batorówką – najstarszy budynek na olkuskim Rynku
• kamienica Myszkowskich na rynku nr 29 – z XVI w., z renesansowym portalem z głową aniołka. Piwnice o 4 kondygnacjach.
• kamienica na rynku nr 24 – piwnice pałacu Tęczyńskich
• kamienica na rynku nr 20 – kamienica zwana Batorówką albo Królewską
• kamienica na rynku nr 16 – portal gotycki z piaskowca z kościoła Augustianów (w fasadzie fragmenty gotyckie).
• kamienica na rynku nr 15 – w fasadzie fragmenty gotyckie z XV w.
• kamienica na rynku nr 11 – przebudowany dawny pałac Wielopolskich
• „Stare starostwo” z 1828 r. – w miejscu mennicy Stefana Batorego.
• Pod rynkiem znajduje się sieć korytarzy łączących okoliczne kamienice.
• stary cmentarz wraz z grobem płk Francesco Nullo
• kopiec Kościuszki z 1861 r. przy ul. Sławkowskiej
• cmentarze żydowskie w Olkuszu – stary kirkut przy ul. Kolorowej powstały prawdopodobnie po 1584 r. i nowy kirkut przy ul. Jana Kantego z I poł. XX w.

W niedalekim Rabsztynie na wzgórzu znajdują się ruiny zamku Bonerów położonego na Szlaku Orlich Gniazd.

- pomnik „ofiarom komunizmu”

- dawny pomnik milicjanta (obecnie jeszcze nie zagospodarowany)

niezachowane

• ratusz, gotycki,
• mury miejskie, brama Krakowska, brama Sławkowska i ok. 14 baszt
• klasztor Augustianów z 2 poł. XIV w. (stał w Pn-Wsch części miasta) i towarzyszący mu kościół Wniebowzięcia NMP
• wieża ciśnień – zburzona w 1962 r.
• mennica królewska
• bożnica żydowska przy ul. Górniczej – zbudowana w oparciu o basztę miejską (obecnie puste miejsce; niedawno można było wyczytać, że ostatni element zachowanych schodów tej synagogi został "zamieniony w gruzy" - nie wiadomo czy toczy się jakieś postępowanie w tej sprawie)
• kościół św. Urszuli i 11 Tysięcy Dziewic
• kościół św. Ducha
• kościół św. Elżbiety
• kościół św. Krzyża – przez pewien czas zbór ewangelicki
• zbór ariański

Gospodarka[edytuj]

Olkusz to jeden z ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce (kopalnia Olkusz – Pomorzany, nieopodal w Bukownie Zakłady Górniczo-Hutnicze „Bolesław”), drobny przemysł i rzemiosło; lokalny ośrodek handlowy i kulturalny. W mieście działa Centrum Handlowe Atrium, a także sklepy znanych sieci spożywczych. Od 2015 roku działa miejska strefa aktywności gospodarczej. Do największych pod względem zatrudnienia należą :

• Oddział firmy Creaton Polska, produkcja dachówek^[6]
• IMI Hydronic Engineering, produkcja zaworów, regulatorów oraz urządzeń pomiarowych^[7].
• Intermag, produkcja produktów używanych w rolnictwie oraz hodowli zwierząt^[8].
• Plast-Met Automotive Systems, produkcja wyrobów metalowych. ^[9]
• Owent, produkcja wentylatorów. ^[10]

Edukacja[edytuj]

Państwowa Szkoła Muzyczna

Szkoły podstawowe[edytuj]

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. M. Kopernika, ul. Kantego 5
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. J. Iwaszkiewicza, ul. Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Marcina Biema, ul. Hardego 11a
• Szkoła Podstawowa nr 4 im. Fr. Nullo, ul. Fr. Nullo 36
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. M. Bylicy, ul. Cegielniana 24
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. F. Chopina, ul. Długa 67
• Szkoła Podstawowa nr 8 specjalna, ul. Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 9 im. ppłk Stanisława Skarżyńskiego, ul. Kosynierów 14
• Szkoła Podstawowa nr 10 im. K. Makuszyńskiego, ul. Żeromskiego 1

Gimnazja[edytuj]

• Gimnazjum z Oddziałami Integracyjnymi nr 1 im. Stanisława Wyspiańskiego, ul. Kochanowskiego 2
• Gimnazjum nr 2 im. Świętej Królowej Jadwigi, ul. Żeromskiego 1
• Gimnazjum nr 3 im. Aleksandra hr. Fredry, ul. Korczaka 7
• Gimnazjum nr 4 im. Cypriana Kamila Norwida, ul. Kosynierów 14
• Gimnazjum Specjalne, ul. Kochanowskiego 2

Szkoły ponadgimnazjalne[edytuj]

• I Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Wielkiego, ul. Polna 8
• II Liceum Ogólnokształcące im. Ziemi Olkuskiej, ul. Żeromskiego1
• III Liceum Ogólnokształcące im. A. Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
• IV Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Baczyńskiego, ul. Korczaka 7
• Liceum Techniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul. Partyzantów 8
• Liceum Ekonomiczne Zespołu Szkół im. A Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
• Liceum Handlowe Zespołu Szkół im. A. Kocjana, ul. Fr. Nullo 32
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul. Górnicza 12
• Technikum Nr 4 w Zespole Szkół Nr 4 im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Legionów Polskich 1
• Szkoła Branżowa I Stopnia Nr 4 w Zespole Szkół Nr 4 im. Komisji Edukacji Narodowej, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum Mechaniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul. Górnicza 12

Szkoły artystyczne[edytuj]

• Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6

Szkoły wyższe[edytuj]

• Społeczna Akademia Nauk w Łodzi, ul. Fr. Nullo 32
• Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, ul. Polna 8

Instytucje tzw. użyteczności publicznej[edytuj]

Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu

Dawny budynek poczty w Olkuszu

• Prokuratura Rejonowa w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6
• Urząd Skarbowy w Olkuszu, ul. Budowlanych 2
• Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu, ul. Jana Pawła II 32 (poprzednio Komenda mieściła się przy ul. Króla Kazimierza Wielkiego 60)
• Sąd Rejonowy w Olkuszu, ul. Króla Kazimierza Wielkiego 45
• Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Olkuszu, al. Tysiąclecia 2c (wraz z dwoma Jednostkami Ratowniczo-Gaśniczymi: w Olkuszu i w Wolbromiu)
• Ochotnicza Straż Pożarna w Olkuszu, ul. Floriańska 5 (wpisana do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego)
• Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Olkuszu, al. 1000-lecia 15a
• Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Olkuszu (SANEPID), al. Tysiąclecia 13 A (za szpitalem)
• Straż Miejska w Olkuszu, ul. Rynek 2 (aktualnie zatrudnia 9 strażników miejskich)

Transport[edytuj]

 Osobny artykuł: ZKGKM Olkusz.

W roku 2015 przy ul. 1000-lecia oddano do użytku sanitarne lądowisko dla śmigłowców.

Wspólnoty religijne[edytuj]

Sala Królestwa Świadków Jehowy

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i wspólnoty:

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego,
  • placówka
• Kościół Rzymskokatolicki: 4 parafie
  • parafia w centrum miasta (pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła) – ul. Mickiewicza 13
  • parafia na os. Pakuska (pod wezwaniem św. Maksymiliana Marii Kolbego) również po zbudowaniu os. Młodych (jak źródłosłów pokazuje późniejszego). Grupa radnych, z których kilku nie działa już w Olkuszu dość "nadgorliwie" zmieniła część ulicy M. Bylicy (oryg. adres parafii to: M. Bylicy 24 - gdzie wciąż jest otwarta brama wjazdowa) na ks.kan.St.Gajewskiego, a nowy tzw. "dziekan" w tym samym urzędzie jakoś zmienił adres tej parafii ul. Sosnowa 1 (co stwarza nieuprawnione wizualne zamieszanie kto tę parafię wybudował). Ta sytuacja idealnie pokazuje mentalność religijno-urzędniczą Olkusza.
  • parafia w dzielnicy Pomorzany (pod wezwaniem świętej Barbary) – ul. Mieszka I 24
  • parafia na os. Słowiki (pod wezwaniem Dobrego Pasterza) – ul. Miła 31
• Kościół Zielonoświątkowy
  • zbór istniejący w mieście od 17 lat (obecnie pastorem jest Daniel Wołkiewicz)
• Świadkowie Jehowy
  • 3 zbory liczące łącznie ok. 400 głosicieli; własna Sala Królestwa (w centrum miasta – ul. Sławkowska 26)^[11]

Miasta partnerskie^[12][edytuj]

• Bruay-la-Buissiere  Francja,
• Schwalbach am Taunus  Niemcy,
• Bjerringbro  Dania,
• Staffordshire Moorlands  Anglia,
• Bergamo  Włochy,
• Pontenure  Włochy

Ludzie związani z Olkuszem[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Olkuszem.

Zobacz też[edytuj]

• Historia Olkusza
• Kopiec Kościuszki w Olkuszu
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu
• Olkusz (stacja kolejowa)
• Powiat olkuski
• Gmina Olkusz
• Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Urząd Miasta i Gminy Olkusz
• Olkusz.pressF11.pl – pełnoekranowa galeria zdjęć Olkusza
• Olkusz.namapie.net - zbór najciekawszych lokalizacji z powiatu Olkuskiego
• Olkusz w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. VII: Netrebka – Perepiat. Warszawa, 1886., s. 486-493.

p • d • e Miasta województwa małopolskiego Miasta na prawach powiatu Kraków • Nowy Sącz • Tarnów Miasta powiatowe Bochnia • Brzesko • Chrzanów • Dąbrowa Tarnowska • Gorlice • Limanowa • Miechów • Myślenice • Nowy Targ • Olkusz • Oświęcim • Proszowice • Sucha Beskidzka • Wadowice • Wieliczka • Zakopane Miasta gminne Alwernia • Andrychów • Biecz • Bobowa • Brzeszcze • Bukowno • Chełmek • Ciężkowice • Czchów • Dobczyce • Grybów • Jordanów • Kalwaria Zebrzydowska • Kęty • Krynica-Zdrój • Krzeszowice • Libiąż • Maków Podhalański • Mszana Dolna • Muszyna • Niepołomice • Nowe Brzesko • Nowy Wiśnicz • Piwniczna-Zdrój • Rabka-Zdrój • Ryglice • Skała • Skawina • Słomniki • Stary Sącz • Sułkowice • Szczawnica • Szczucin • Świątniki Górne • Trzebinia • Tuchów • Wojnicz • Wolbrom • Zakliczyn • Zator • Żabno

p • d • e Powiat olkuski Miasta Bukowno • Olkusz • Wolbrom Gminy miejskie Bukowno Gminy miejsko-wiejskie Olkusz • Wolbrom Gminy wiejskie Bolesław • Klucze • Trzyciąż