Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Przysucha (ujednoznacznienie).

Przysucha
Herb Przysuchy
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	przysuski
Gmina	Przysucha gmina miejsko-wiejska
Prawa miejskie	1710-1870, 1958
Burmistrz	Tadeusz Tomasik
Powierzchnia	7,02[1] km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	6 008[2] 855,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 48
Kod pocztowy	26-400
Tablice rejestracyjne	WPY
Położenie na mapie powiatu przysuskiego Przysucha
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Przysucha
Położenie na mapie Polski Przysucha
51°21′30″N 20°37′42″E/51,358333 20,628333
TERC (TERYT)	1423064
SIMC	0973777
Urząd miejski Plac Kolberga 11 26-400 Przysucha
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Przysucha – miasto w województwie mazowieckim, w powiecie przysuskim, położone na krańcu Wzniesień Południowomazowieckich, w pobliżu rzeki Radomki. Historycznie leży w Małopolsce.

Według danych z 31 marca 2011 roku, miasto miało 6304 mieszkańców^[3].

Położenie[edytuj]

Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, na południowym krańcu Równiny Radomskiej, ok. 40 km na zachód od Radomia. W pobliżu miasta (przy granicy administracyjnej) przepływa rzeka Radomka. Historycznie leży w Małopolsce.

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 12 (Radom-Piotrków Trybunalski) (projektowana droga ekspresowa S12), a poza tym drogi do Klwowa, Szydłowca i Końskich. W miejscowości Skrzyńsko znajduje się stacja kolejowa Przysucha na linii z Radomia do Łodzi.

Historia[edytuj]

Toponimia[edytuj]

Przysucha wymieniana była jako osada nad rzeką Radomką powstała w bagnistej kotlinie, która często musiała być osuszana by móc stanowić miejsce zamieszkania. Przedrostek przy- formował nazwy miejscowości, więc Przysucha to tereny przy suchym, bezleśnym miejscu.

Wieś przedlokacyjna[edytuj]

Pierwsze wzmianki o miejscowości (jako Przesucha) pochodzą z 1415 i związane są z osobą Rafała, syna Warsza ze Skrzyńska. Jest on pierwszą występującą w źródłach osobą, która w swej tytulaturze używała zwrotu "z Przysuchy".

Następna informacja na temat Przysuchy pochodzi z 1490. Wtedy to niejaki Paweł z Przysuchy nabył 4 łany kmiece w Wielkim Skrzynnie.

Wiadomo, że w 1508 i 1509 Przysucha należała do rodu Morsztynów, a w 1510 jej właścicielem był Męcina z Przysuchy. W tymże roku wieś liczyła sześć zagród na sześciu łanach. W Przysusze znajdowała się wówczas karczma, a nieopodal pracowała kuźnica na 3 koła "koneczne". Na początku XVI w. Przysucha należała do parafii Skrzyńsko, na rzecz której oddawano dziesięcinę w wysokości 3 grzywien. W 1526 istniała kuźnica o 2 kołach i młyn o 1 kole, a dziesięcina oddawana była z pięciu i pół łanu.

Lokacja miasta[edytuj]

11 grudnia 1710 przywilej królewski, wydany dla Antoniego Czermińskiego herbu Wieniawa przez Augusta II Mocnego, zezwala na osadzanie się rzemieślników, także zagranicznych, i odbywanie targów. Żona Czermińskiego, Zofia, była wdową pod Jakubie Gabbonim, dzierżawcy zakładów samsonowskich przejętych w 1718 przez biskupów krakowskich i miała w Przysusze powstać manufaktura konkurującą z zakładami w Samsonowie. Spiętrzono wody Radomki i utworzono 9 stawów, z których woda napędzała maszyny kuźnic, papierni, młynów do mielenia rud, szabelni, a także tartaku i olejarni.

W 1714 król zezwolił na powstawanie cechów rzemieślniczych i odbywanie się targów dwa razy w tygodniu (soboty i niedziele). Wkrótce po tym napływający rzemieślnicy niemieccy (głównie z Saksonii i Śląska) założyli miasto zwane Czermnem. Osada posiadała rynek, znajdujący się dziś na placu Kard. Wyszyńskiego.

W 1723 w Przysusze zlokalizowano żydowskie miasto o charakterze handlowo-usługowym (był to ważny ośrodek chasydyzmu). Dopiero w 1745 na tereny dzisiejszej Przysuchy zaczęła sprowadzać się ludność katolicka. W 1728 roku zmarł Antoni Czermiński, zaś dobra przysuskie przypadły wdowie po nim – Mariannie Ewie z Krasickich, która około 1738 wyszła ponownie za mąż za Jana Dembińskiego. Jan, a od 1754 jego spadkobierca – Franciszek, wspierali rozwój przemysłu w swoich włościach. W latach siedemdziesiątych XVIII w. osada posiadała wielkie piece hutnicze, rurarnię, tartak, młyny i papiernię. Na rok 1777 w Przysusze istniało 39 domów niemieckich, 85 żydowskich i 29 polskich. Dzielnica polska, zwana Urszulinem na cześć Urszuli Dembińskiej z Morsztynów, żony Franciszka, posiadała podobnie jak dzielnica niemiecka i żydowska oddzielne prawa miejskie. W roku 1777 zmarł Franciszek Dembiński, zaś dobra przejął dziedzic – Ignacy. Ignacy był żonaty trzykrotnie, ale doczekał się tylko córek, z których Amelia otrzymała w wianie Przysuchę.

Okres zaborów[edytuj]

Dwór Dembińskich z XIX w., obecnie Muzeum im. Oskara Kolberga

Upadek Rzeczypospolitej był także upadkiem Przysuchy. Pomimo przynależności do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do Królestwa Polskiego, Przysucha traciła znaczenie, głównie przez zależność miasta od dworu, odebranie wielu praw mieszczanom a częściowo przez przemarsze wojsk austriackich podczas powstania kościuszkowskiego. Wydobycie i wytop niskoprocentowej rudy żelaza (16%-18%), występującej w okolicy miasta przestawał się opłacać. W 1825 roku Amelia Dembińska wyszła za mąż za Ludwika Dembińskiego herbu Nieczuja (inna rodzina Dembińskich). Dembińscy herbu Nieczuja gospodarzyli w Przysusze aż do 1945 roku, wybudowali tu m.in. dwór, obecnie muzeum. Przysucha utraciła prawa miejskie w 1870 roku.

Dwudziestolecie międzywojenne[edytuj]

Lekkie ożywienie przemysłu poprawiło trochę sytuację w regionie. Duży rozwój nastąpił jednak w dziedzinie kultury i edukacji za sprawą otwarcia Szkoły Spółdzielczej i Podstawowej. Ludność miasta w roku 1939 wynosiła 4850 mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 2980 osób.

Pomnik ku czci poległych żołnierzy (2007; widok sprzed przebudowy rynku)

II wojna światowa[edytuj]

6 września 1939 na Przysuchę spadły bomby i zniszczyły ponad 70 domów i budynki folwarku. W czasie wojny Niemcy założyli getto, w którym umieszczono ponad 5000 Żydów – większość wywieziono do obozu w Treblince.

Lasy Przysuskie były areną bardzo zaciekłych walk partyzanckich. Stacjonowały tam oddziały mjr. Hubala, Inspektoratu Piotrkowskiego i 72 pp Ziemi Radomskiej. Wielokrotne akcje partyzanckie przyniosły Niemcom ogromne straty, np. podczas walk w Stefanowie, 6 września 1944, Niemcy stracili 140 żołnierzy a 230 odniosło rany.

Rozwój w PRL[edytuj]

Blok przy ul. Legionów Polskich

17 stycznia 1945 wojska radzieckie przybyły do Przysuchy. W pierwszych miesiącach oszacowano liczbę ludności na poziomie 1500 osób – głównie rzemieślników, handlarzy i rolników. W roku 1956 Przysucha stała się siedzibą powiatu. Prawa miejskie odzyskała w 1958. W okresie istnienia powiatu wybudowano kopalnie gliny, zakład ceramiczny, zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego, odlewnię żeliwa i zakład krawiecki. W ramach reformy administracyjnej w 1975 zlikwidowano powiaty i podzielono kraj na 49 województw. Przysucha znalazła się w województwie radomskim.

Po 1989[edytuj]

Po prywatyzacji większości zakładów na terenie miasta, zaczęły się przekształcenia. Masowe zwolnienia z zakładów pracy i wysokie bezrobocie czyniły Przysuchę mało atrakcyjną. Członkostwo w UE było impulsem do wolnego rozwoju.^{[potrzebny przypis]}. W roku 1999 przeprowadzono kolejną reformę administracyjną, w ramach której reaktywowano powiat przysuski. Przysucha znalazła się w województwie mazowieckim.

Kalendarium[edytuj]

1415 – pierwsze wzmianki o miejscowości

1710 – prawa miejskie

1713 – powstał ośrodek górniczo-hutniczy eksploatujący okoliczne złoża rud żelaza

1795 – miasto pod zaborem austriackim

1809 – miasto w Księstwie Warszawskim

1815 – w Królestwie Polskim

1870 – utrata praw miejskich

1956 – Przysucha została siedzibą powiatu

1958 – ponowne nadanie praw miejskich

1975 – likwidacja powiatu przysuskiego, Przysucha w województwie radomskim

1999 – reaktywacja powiatu przysuskiego, Przysucha w województwie mazowieckim

Historia Żydów w Przysusze[edytuj]

Synagoga z XVIII w. (ok. 1778)

Ohele na cmentarzu żydowskim w Przysusze

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Przysusze już w 1713, a więc zaraz po nadaniu praw miejskich. Powstała osobna dzielnica żydowska z własnym Rynkiem Żydowskim. Wówczas też zbudowano synagogę i kirkut. Rozkwit kahału nastąpił w I połowie XIX wieku (75% Żydów w miasteczku). Na przełomie XVIII i XIX wieku stała się Przysucha głównym ośrodkiem chasydyzmu na zachód od Wisły, za sprawą dwóch cadyków: Jakowa Icchaka Rabinowicza (Świętego Żyda) i od 1813 jego następcy, Symcha Bunina Buncharda. Święty Żyd, był sławny na całą Rzeczpospolitą, a legenda otoczyła go już za życia. Miał wielu sławnych uczniów, stworzył centrum myśli chasydzkiej, które następnie przeniosło się do Aleksandrowa, Kocka i Góry Kalwarii. W jego ohelu składano niezliczone kwitłech z prośbami, a rabin Szejn (ur. 1870) z Kalisza błogosławił pielgrzymów w imieniu Świętego Żyda. W roku 1939 mieszkało w Przysusze około 2500 Żydów. 15 sierpnia 1942 roku Niemcy utworzyli tu getto. Uwięzili w nim około 5 tys. osób z Przysuchy, a także z Przytyka i Płocka. W dniach 27-31 października wszystkich wywieźli do niemieckiego obozu zagłady w Treblince.

Liczba ludności Przysuchy na przestrzeni dziejów[edytuj]

Źródła:^[3][4][5][6]

Urodzeni w Przysusze[edytuj]

• Oskar Kolberg, polski etnograf, folklorysta i kompozytor,
• Franciszek Czubalski, polski lekarz fizjolog, rektor Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Medycznej w Warszawie

Demografia[edytuj]

• Piramida wieku mieszkańców Przysuchy w 2014 roku ^[2].

Zabytki[edytuj]

Klasycystyczny kościół św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli

• Klasycystyczny kościół parafialny św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat 1780-1786
• Synagoga klasycystyczna z końca XVIII wieku,
• Zabudowa miejska z XIX i XX wieku,
• Dwór Dembińskich z XIX wieku – Muzeum im. Oskara Kolberga
• Pierwsza szkoła spółdzielcza w Polsce
• Zabytkowy pomnik upamiętniający żołnierzy polskich na placu im. Oskara Kolberga
• Cmentarz żydowski

Turystyka[edytuj]

Przez Przysuchę przechodzi zielony szlak turystyczny im. ks. Jana Wiśniewskiego: Skrzyńsko (Przysucha PKP) – Przysucha – Borkowice – Rzuców – Stefanków – Góra Altana – rezerwat przyrody "Ciechostowice".

Sport[edytuj]

W Przysusze znajduje się siedziba Miejskiego Klubu Sportowego "Oskar" Przysucha. Klub sportowy założony w 1965 roku. Barwy czerwono-czarne. Trener od kwietnia 2015 – Arkadiusz Grzyb. Stadion "Oskara" mieści się przy ulicy Radomskiej 24 w Przysusze. Pojemność 800 miejsc (366 siedzących). Oświetlenia brak. Wymiary 105x60 m. W sezonie 2014/15, "Oskar" występuje w IV lidze (grupa Mazowsze Południe), od sezonu 2015/16 po zwycięstwie w dwóch meczach barażowych, występować będzie w III lidze (grupa łódzko-mazowiecka)^[7][8][9].

W Przysusze działa też klub siatkarski UKS Tempo^{[potrzebny przypis]}.

Gimnazjum w Przysusze im. św. Stanisława Kostki posiada klasy o profilu sportowym, należące do Siatkarskich Ośrodków Szkolnych.

Gospodarka[edytuj]

Przysucha – stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie. Na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego, specjalistycznej opieki zdrowotnej, kultury, otoczenia biznesu (banki) i administracji (m.in. instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu). Miasto posiada w skali lokalnej znaczący potencjał gospodarczy. Czynniki decydujące o atrakcyjności lokalizacyjnej miasta dla różnych funkcji są zróżnicowane:

• lokalizacja przy drodze krajowej Nr 12 Lublin – Piotrków Trybunalski, potencjał ludnościowy, zasoby gruntów i obiektów do wykorzystania na cele inwestycyjne, istniejąca infrastruktura techniczna oraz otoczenie biznesu, zasoby naturalne – predysponują ośrodek do lokalizacji na jego obszarze funkcji produkcyjnych i usługowych;
• lokalizacja w rejonie lasów przysusko-szydłowieckich, walory środowiska kulturowego, istniejące instytucje kultury oraz infrastruktura turystyki i rekreacji, dobra dostępność komunikacyjna – stanowią podstawę do rozwoju funkcji turystyki i wypoczynku;
• funkcje administracyjne, dobre powiązanie komunikacyjne z obszarem powiatu, znikoma konkurencja innych ośrodków miejskich o znaczeniu lokalnym, wzrastające wymagania w zakresie dostępu ludności do usług – predysponują miasto do rozwoju funkcji obsługi ludności.

Oświata i edukacja[edytuj]

W Przysusze funkcjonują:

przedszkola:

• Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Przysusze

szkoły podstawowe:

• Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 1 w Przysusze
• Zespół Placówek Oświatowych w Przysusze

gimnazja:

• Publiczne Gimnazjum w Przysusze im. św. Stanisława Kostki

szkoły ponadgimnazjalne:

• Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 1
• Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 2

Kościoły i związki wyznaniowe[edytuj]

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia św. Jana Nepomucena w Przysusze (erygowana 1779)
  • Parafia Miłosierdzia Bożego w Przysusze (erygowana 1989)
• Świadkowie Jehowy – zbór z Salą Królestwa^[10]

Władze Przysuchy[edytuj]

• Burmistrzowie:
  • Tadeusz Tomasik (1983–1991) ^[11]
  • Antoni Kapusta (1994-1998) ^[12]
  • Tadeusz Tomasik (1998-obecnie) ^[11]

Ciekawostki[edytuj]

• W okresie międzywojennym, przez około 30 miesięcy, mieszkała tu Loda Halama, żona hrabiego Andrzeja Dembińskiego, która po śmierci drugiego męża zrobiła karierę w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Hollywood.
• W przysuskiej gminie żydowskiej miała swoje korzenie rodzina Caspara Weinbergera – byłego sekretarza obrony (czyli ministra obrony) w rządzie USA za czasów prezydentury Ronalda Reagana^{[potrzebny przypis]}.
• 1 lipca 2017 na terenie Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 odbył się Kongres Statutowy Prawa i Sprawiedliwości oraz Kongres Zjednoczonej Prawicy^[13].

Zobacz też[edytuj]

• Przysucha (stacja kolejowa)
• Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze
• Cmentarz żydowski w Przysusze
• Synagoga w Przysusze

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Czesław Tadeusz Zwolski, Radom i region radomski. Wydawnictwo regionalne "Radomka", Radom 2003. ​ISBN 83-918093-0-7​
• Przysucha, historia miasta od czasów najdawniejszych do 1945 roku, Przysucha 2006, ​ISBN 978-83-925120-0-4​

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Przysucha w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. IX: Pożajście – Ruksz. Warszawa, 1888.

p • d • e Gmina Przysucha Siedziba gminy: Przysucha Miasta Przysucha Miejscowości sołeckie Beźnik • Dębiny • Długa Brzezina • Gaj • Gliniec • Głęboka Droga • Hucisko • Jakubów • Janików • Janów • Kolonia Szczerbacka • Kozłowiec • Krajów • Kuźnica • Lipno • Pomyków • Ruski Bród • Skrzyńsko • Smogorzów • Wistka • Wola Więcierzowa • Zawada • Zbożenna Miejscowości niesołeckie Bociany • Dębiny-Kolonia • Drutarnia • Fryszerka • Gwarek • Kolonia • Kolonia • Mariówka • Rudnik Osady leśne Gajówka • Gąsiorów • Puszcza • Rawicz • Suchodół • Zapniów Integralne części wsi Dworskie • Górnisko • Januchta • Koniczek • Młyn-Zbożenna • Nowa Kolonia • Podłąki • Rożek • Rudków • Secin • Stajków • Stanisławów-Kolonia • Stefanów • Stefanówka • Stefanów-Kolonia • Tamta Wieś • Teklinów • Wawrzynów • Za Doły • Za Torem • Zajezierze • Zbróżki

p • d • e Powiat przysuski Miasta Przysucha Gminy miejsko-wiejskie Przysucha Gminy wiejskie Borkowice • Gielniów • Klwów • Odrzywół • Potworów • Rusinów • Wieniawa

p • d • e Miasta województwa mazowieckiego Na prawach powiatu Ostrołęka • Płock • Radom • Siedlce • Warszawa Powiatowe Białobrzegi • Ciechanów • Garwolin • Gostynin • Grodzisk Mazowiecki • Grójec • Kozienice • Legionowo • Lipsko • Łosice • Maków Mazowiecki • Mińsk Mazowiecki • Mława • Nowy Dwór Mazowiecki • Ostrów Mazowiecka • Otwock • Piaseczno • Płońsk • Pruszków • Przasnysz • Przysucha • Pułtusk • Sierpc • Sochaczew • Sokołów Podlaski • Szydłowiec • Węgrów • Wołomin • Wyszków • Zwoleń • Żuromin • Żyrardów Gminne Bieżuń • Błonie • Brok • Brwinów • Chorzele • Drobin • Gąbin • Glinojeck • Góra Kalwaria • Halinów • Iłża • Józefów • Kałuszyn • Karczew • Kobyłka • Konstancin-Jeziorna • Kosów Lacki • Łaskarzew • Łochów • Łomianki • Marki • Milanówek • Mogielnica • Mordy • Mrozy • Mszczonów • Myszyniec • Nowe Miasto nad Pilicą • Ożarów Mazowiecki • Piastów • Pilawa • Pionki • Podkowa Leśna • Raciąż • Radzymin • Różan • Serock • Skaryszew • Sulejówek • Tarczyn • Tłuszcz • Warka • Wyszogród • Wyśmierzyce • Zakroczym • Zielonka • Żelechów