Tworzenie stron internetowych

Sandomierz
Ratusz w Sandomierzu
Herb Sandomierza Flaga Sandomierza
Dewiza: Sandomierz – Królewskie Miasto
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	sandomierski
Gmina	gmina miejska
Prawa miejskie	przed 1227
Burmistrz	Marek Bronkowski
Powierzchnia	28,69[1] km²
Wysokość	ok. 200 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	24 124[2] 840,9 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 15
Kod pocztowy	27-600
Tablice rejestracyjne	TSA
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Sandomierz
Położenie na mapie Polski Sandomierz
50°40′56″N 21°44′56″E/50,682222 21,748889
TERC (TERYT)	2609011
SIMC	0980926
Urząd miejski pl. Poniatowskiego 3 27-600 Sandomierz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Sandomierz ⁱ – miasto w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, położone nad Wisłą, na siedmiu wzgórzach (stąd miasto nazywane jest czasem „małym Rzymem”). Sandomierz jest usytuowany w Nizinie Nadwiślańskiej i rozciąga się od Wyżyny Sandomierskiej po Równinę Tarnobrzeską. Większość zabudowy wraz z historycznym centrum znajduje się na lewym brzegu Wisły, a przemysłowa część miasta, zwana Nadbrzeziem, leży przy prawym brzegu Wisły, w Kotlinie Sandomierskiej, i graniczy z Tarnobrzegiem.

Przez miasto przebiegają szlaki turystyczne: cysterski, św. Jakuba, Via Jagiellonica, Architektury Drewnianej oraz Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo^[3].

Historycznie położony jest w Małopolsce, główne miasto dawnej ziemi sandomierskiej, następnie województwa sandomierskiego. Miasto królewskie w powiecie sandomierskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku^[4]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Sandomierzu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Małopolski^[5].

Toponimia[edytuj]

Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta, według jednej z nich nazwa związana jest z położeniem miasta – w okolicach Sandomierza, rzeka San domierza (dochodzi) do Wisły.^{[potrzebny przypis]} Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imienia Sędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir)^[6].

Miejscowość jako jedną z głównych siedzib Królestwa polskiego w zlatynizowanej staropolskiej formie Sandomir we fragmencie „Bolezlavus vero (...) in Wratislaw et Cracovia et in Sandomir sedes regni principales” notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116.^[7]

Historia[edytuj]

Ta sekcja od 2010-04 wymaga zweryfikowania podanych informacji: brak jakichkolwiek źródeł potwierdzających te fakty i daty. Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Sandomierz na sztychu z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1617 roku

Portret Władysława Jagiełły z XVI w., odnaleziony przypadkiem obraz znajduje się w sandomierskim Muzeum Diecezjalnym^[8]

Józef Szermentowski – „Widok Sandomierza od strony Wisły”,
olej 1855 r.

Stare miasto w Sandomierzu z lotu ptaka

Ślady pierwszego osadnictwa na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Odkryte podczas prac archeologicznych naczynia ceramiczne z XI wieku charakteryzują się podobieństwem do technik i wzorów wyrobów z Wielkopolski. W przeciwieństwie do ceramiki odkopanej w oddalonym o 17 km Zawichoście stylem odpowiadającym technikom ruskim, wareskim^[9][a].

Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.

W czasach Bolesława Chrobrego miasto pełniło bardzo ważną rolę. W średniowiecznej Polsce obok Wrocławia oraz Krakowa zaliczone zostało przez Galla Anonima do jednej z trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego^[10].

W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego, a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim (pierwszy wojewoda Pakosław, ur. 1182, zm. 1203). Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed rokiem 1243^[11]. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1259 za czasów Piotra z Krępy, o czym wspominają Pieśni Sandomierzanina. Za namową Wasylka Romanowicza w 1260 miasto poddało się Tatarom Burundaja. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich, ponowna lokacja w 1286 nadana przez Leszka Czarnego.

Od końca XIV w. aż do rozbiorów, Sandomierz był miejscem, w którym odbywały się sądy szlacheckie pierwszej instancji: ziemski i grodzki^[12].

Ponownie handel odegrał ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku (Sandomierz leżał na trasie drogi wiślanej związanej z handlem zbożem). XV – XVII wiek to okres częstych pobytów dworu i króla w Sandomierzu, czas zjazdów szlacheckich. Od 1437 roku do 1441 roku w Sandomierzu przebywała cesarzowa Barbara Cylejska, wdowa po cesarzu Zygmuncie Luksemburczyku, wygnana z Węgier przez swojego zięcia Albrechta II Habsburga^[13]. Bywał tu m.in. król Zygmunt II August zapraszany przez starostę sandomierskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego^[14].

W 1570 r. miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.

W 1613 r. otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 r. Jakub Bobola (zm. 1636) – podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia w Rynku miasta Sandomierza. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 roku przetrwała aż do kasaty zakonu jezuitów.

W 1865 roku po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.

W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 roku miało wkrótce stać się stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 roku miał stać się stolicą nowego województwa, czyli województwa sandomierskiego. Plany te zniweczyła II wojna światowa.

W czerwcu 1942 Niemcy utworzyli w Sandomierzu getto dla ludności żydowskiej^[15]. Przebywali w nim również Żydzi z okolicznych miejscowości m.in. 300 osób z Kurozwęk. We wrześniu 1942 w getcie mieszkało ok. 5200 osób^[15]. Zostało ono zlikwidowane w październiku 1942, kiedy to ok. 1000 Żydów zastrzelono na miejscu, a pozostałych wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu^[15].

Wojska radzieckie wkroczyły do Sandomierza 18 sierpnia 1944 roku walcząc o utworzenie przyczółka zwanego sandomierskim. W październiku tego samego roku miasto stało się siedzibą Kieleckiej Wojewódzkiej Rady Narodowej oraz Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego^[16]. Sandomierz nie ucierpiał podczas działań wojennych.

W okresie PRL w Sandomierzu wzniesiono pomnik Wasyla Skopenki, który ustanowiono przy Bramie Opatowskiej. W 1990 roku, decyzją burmistrza Tomasza Panfila, przeniesiono go na cmentarz wojenny czerwonoarmistów. W tym samym okresie rozebrano w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Były to jedne z pierwszych w Polsce działań dekomunizujących przestrzeń publiczną^[17].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 r. jest miastem powiatowym średniej wielkości w województwie świętokrzyskim i ważnym ośrodkiem turystycznym.

Pierwsze klasztory[edytuj]

Lokacje pierwszych klasztorów na ziemi sandomierskiej:

• 1185 r. – opactwo Cystersów w Koprzywnicy
• 1226 r. – Kościół św. Jakuba i klasztor dominikański
• 1246 r. – klasztor Klarysek w Zawichoście w ziemi zawichojskiej

Środowisko naturalne[edytuj]

Klimat[edytuj]

Struktura powierzchni[edytuj]

Według danych z 2002 roku^[19] Sandomierz ma obszar 28,32 km², w tym:

• użytki rolne: 64%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 4,35% powierzchni powiatu.

Demografia[edytuj]

Dawny klasztor dominikanów, obecnie Urząd Miejski (18 sierpnia 2012)

Struktura demograficzna mieszkańców Sandomierza wg danych z 31 grudnia 2012^[20]:

• Piramida wieku mieszkańców Sandomierza w 2014 roku^[2].

Budżet[edytuj]

Rysunek 1.1 Dochody ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995-2010 (w zł)^[21]

Tabela 1.1 Relacje działalności statutowej Miasta Sandomierz w latach 1995-2010^[21]

WYSZCZEGÓLNIENIE	J. m.	ROK
		1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Dochody ogółem	zł	10 618 849,-	17 761 519,-	26 317 229,-	30 187 932,-	33 743 339,-	35 932 598,-	41 689 822,-	43 743 124,-	44 253 344,-	50 933 568,-	52 070 261,-	62 573 287,63	67 153 762,11	67 251 336,27	69 131 451,33	174 259 314,85
ZNAK	±	+	+	+	–	+	–	–	–	–	+	–	+	–	–	+	+
Deficyt/nadwyżka budżetowy(-a)	zł	474 906,-	113 908,-	6 983 362,-	1 529 635,-	1 477 947,-	52 730,-	2 941 413,-	227 021,-	1 928 397,-	1 395 339,-	1 921 744,-	6 018 823,27	2 025 899,35	2 546 813,62	9 106 971,85	13 398 194,95
ZNAK	Σ	=
Wydatki ogółem	zł	11 093 755,-	17 875 427,-	33 300 591,-	28 658 297,-	35 221 286,-	35 879 868,-	38 748 409,-	43 516 103,-	42 324 947,-	52 328 907,-	50 148 517,-	68 592 110,90	65 127 862,76	64 704 522,65	78 238 423,18	187 657 509,80

Rysunek 1.2 Wydatki ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995-2010 (w zł)^[21]

Według danych z 2010 roku^[19] średni dochód na mieszkańca wynosił 7 149,10 zł (tj. – stan na 31 XII; przy 7 107,40 zł w zestawieniu na 30 VI); jednocześnie średnie wydatki na mieszkańca kształtowały się na poziomie 7 698,77 zł (tj. – stan na 31 XII; przy 7 653,87 zł w zestawieniu na 30 VI).

Oświata[edytuj]

Zespół Szkół Gastronomicznych i Hotelarskich im. Komisji Edukacji Narodowej (zdjęcie z 31 grudnia 2010)

• Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza Studium Generale Sandomiriense
• Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach - filia Sandomierz
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych
• Wyższe Seminarium Duchowne
• Instytut Teologiczny im. bł. Wincentego Kadłubka
• 4 szkoły podstawowe, 3 gimnazja, 3 licea ogólnokształcące, 4 zespoły szkół średnich, 10 przedszkoli.

Religia[edytuj]

Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z XIV-XVII wieku

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Katolicyzm[edytuj]

• Kościół rzymskokatolicki, Sandomierz jest stolicą Diecezji sandomierskiej

Prawosławie[edytuj]

• Parafia Świętych Cyryla i Metodego (erygowana 24 czerwca 2013 roku); należy do dekanatu Lublin diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego^[22].

Protestantyzm[edytuj]

• Kościół Chrystusowy w RP
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

Świadkowie Jehowy[edytuj]

• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy^[23].

Infrastruktura[edytuj]

Transport[edytuj]

Most drogowy w Sandomierzu (stary)

Sandomierz leży na przecięciu dróg krajowych nr 79 (Warszawa – Sandomierz – Kraków – Bytom) oraz nr 77 (Lipnik – Przemyśl). Na odcinku od ul. Ożarowskiej do mostu na Wiśle mają one wspólny przebieg obwodnicą miasta. W Sandomierzu mają także początek dwie drogi wojewódzkie: droga wojewódzka nr 723 (do Tarnobrzega) oraz droga wojewódzka nr 777 do (Maruszowa).

Sandomierz jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się tu tory do Skarżyska-Kamiennej, Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do Przeworska. Obecnie zachowany jest ruch towarowy i osobowy. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Stalową Wolę (droga krajowa nr 77) i na Tarnobrzeg (droga wojewódzka nr 723). Od grudnia 2011 roku przez Sandomierz kursuje pociąg TLK relacji Przemyśl – Skarżysko Kamienna, łączony dalej z pociągiem TLK Zakopane – Gdynia Główna oraz TLK Skarżysko Kamienna – Przemyśl.

Komunikacja miejska[edytuj]

Komunikację miejską w Sandomierzu obsługuje Zakład Komunikacji Miejskiej na 5 liniach o podanych trasach:

• 0 (wybrane kursy: Mokoszyńska – Lubelska – Długa) Szpital – Kwiatkowskiego – Zawichojska – Mickiewicza – (kurs ze Szpitala o 7:20 przez ul. 11 Listopada) Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Lubelska – Długa – Szpital (wybrane kursy: Kwiatkowskiego – Szpital – Długa – Lubelska – Mokoszyńska)
• 1 Szpital – Kwiatkowskiego – Zawichojska – Mickiewicza – Maciejewskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Lubelska – Długa – Szpital
• 8 Chwałki – Ożarowska – Kwiatkowskiego – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Lwowska – Powiśle – Flisaków – Lwowska – Trześniowska – Wielowiejska
• 19 Szpital – Kwiatkowskiego – Ożarowska – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Lwowska (kurs o 7:15 ze Szpitala przez ul. Flisaków) – Portowa – Huta Szkła (w dni wolne kursy z Huty Szkła w godzinach 10:30 – 16:30 przez Cmentarz Krukowski)
• S Kurs o 7:40: Huta Szkła – Portowa – Flisaków – Powiśle – Lwowska – Przemysłowa – Zajezdnia ZKM Kurs o 7:45: Błonie – Żwirki i Wigury – Zawichojska – Mickiewicza – 11 Listopada – Dworzec PKS

Tabor autobusowy ZKM składa się obecnie (stan na 11.12.2014) z 11 autobusów: 1 Autosana H9-35 (#4, rocznik 2000), 2 Autosanów A1010MB (#5-6, rocznik 2000), 2 Autosanów H7-20.06MB (#12-14, rocznik 2006) i 6 Autosanów Sancity M09LE (#15-20, rocznik 2012).

Zabytki[edytuj]

 Osobny artykuł: Zabytki Sandomierza.

Ten artykuł należy dopracować: opisać zabytki. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.

Kościół Nawrócenia św. Pawła

Kościół św. Michała Archanioła i Wyższe Seminarium Duchowne w dawnym zespole klasztornym benedyktynek

Romański Kościół św. Jakuba z 1226 r.

Zamek królewski – obecnie Muzeum Okręgowe (2 lipca 2013)

Collegium Gostomianum – kolegium jezuickie z 1602 r.

Brama Opatowska

Dom Długosza – obecnie Muzeum Diecezjalne

Kamienice na Starym Rynku

Piwnice podziemnej trasy turystycznej na głębokości od 4 do 12 m poniżej poziomu miejskich ulic

Synagoga żydowska z XVIII w.

• zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy, XIII-XIX w.,
• Bazylika katedralna Narodzenia NMP – gotycki halowy kościół z XIV w., przekryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wewnątrz zachowane polichromie z 1421 roku
  • dzwonnica, XVIII,
  • ogrodzenie murowano-żelbetowe, 2 poł. XIX w.
• zespół kościoła par. pw. św. Pawła, ul. Staromiejska, z 1. połowy XV, XVIII w.,
  • kościół Nawrócenia św. Pawła
  • dzwonnica
  • ogrodzenie z bramą
  • plebania, drewn. (nie istnieje)
• synagoga z domem gminy żydowskiej, ob. archiwum, ul. Basztowa,
• zespół klasztorny benedyktynek, ob. seminarium duchowne, ul. Żeromskiego, 2 poł. XVII – XVIII w.,
  • kościół św. Michała Archanioła
  • klasztor
  • dzwonnica
  • budynek furty klasztornej
• domek kapelana
  • kazalnica
  • ogród
  • ogrodzenie terenu klasztornego
  • seminarium niższe,
• zespół klasztorny dominikanów, ul. Staromiejska, 2 ćw. XIII w., XVII w., 1909,
  • kościół św. Jakuba – dominikański kościół zbudowany w latach 1226-1250 (sam kościół ufundowany już przed 1211), z fundacji Iwona Odrowąża. Trójnawowy, bazylikowy z późnoromańskim ceglanym portalem
  • dzwonnica
  • skrzydło klasztorne
• zespół szpitalny, ul. Opatowska 10, XV-XIX w.,
  • kościół pw. Świętego Ducha,
  • 2 budynki szpitalne,
• zespół klasztorny reformatów, pl. św. Wojciecha, 1679-1690, XVIII, XIX w.,
  • kościół św. Józefa
  • klasztor
  • mur z kapliczkami Męki Pańskiej i bramka
  • ogród klasztorny
  • ogrodzenie zespołu
• kolegium jezuickie Collegium Gostomianum, ul. Długosza 7, 1605-15, XIX w., – jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, najstarsze skrzydło wybudowano w 1602 roku. Pierwotne kolegium jezuickie, funkcjonowało do kasaty zakonu w 1773 roku. Od tego czasu funkcjonowało jako szkoła świecka.
• zamek królewski, z XIV wieku, 1480, 1520, XIX w., – zniszczony podczas potopu szwedzkiego w 1656 r., zachowane skrzydło zachodnie
• cmentarz „katedralny”, ul. Mickiewicza, XIX-XX w.,
• cmentarz par. św. Pawła, ul. Staromiejska, XIX w.,
• cmentarz żydowski, ul. Sucha,
• cmentarz wojenny żołnierzy Armii Radzieckiej, ul. Mickiewicza, 1944 r.,
• mogiła zbiorowa żołnierzy austriackich z 1914 r., ul. Leszka Czarnego,
• pozostałości murów obronnych, 1. połowa XIV w.,
• Brama Opatowska – gotycka brama wjazdowa do miasta z 2. połowy XIV wieku, przebudowana w XVI wieku, zwieńczona renesansową attyką. Fundowana przez króla Kazimierza Wielkiego, jedyna zachowana. Do Sandomierza prowadziły cztery bramy w murach obronnych: Opatowska, Zawichojska, Lubelska, Krakowska oraz dwie furty (zachowała się jedna – Dominikańska, nazywana Uchem Igielnym).
• Ratusz – gotycki, z połowy XIV wieku zbudowany na planie kwadratu z ośmioboczną wieżą. W XVI wieku rozbudowany (w planie do prostokąta), całość została zwieńczona renesansową attyką. Istniejąca obecnie wieża została postawiona w XVII wieku. Wokół Starego Rynku zachowane renesansowe kamienice (architektura). W 2006 NBP wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 2 zł z wizerunkiem ratusza.
• dworek, ul. Browarna 9, drewn., XVIII/XIX w.,
• dworek Cypriana Strużynskiego – zespół dworski przy ulicy Zawichojskiej 2 w Sandomierzu powstał w 1861 roku decyzją ówczesnych właścicieli w/w nieruchomości, tj. Matyldy i Cypriana Strużynskich. Projektantem zespołu dworskiego był ówczesny architekt powiatowy Jan Lasota. Po zakończeniu prac budowlanych Cyprian wraz z żoną przenieśli się ze starego domu rodziny Strużyńskich na Przedmieściu Opatowskim 10 (obecny dworek rodziny Sobolewskich przy ulicy Mickiewicza) i zamieszkali w nowo wybudowanym zespole dworskim na Przedmieściu Zawichojskim 2 (obecnie na ulicy Zawichojskiej 2). Zespół składał się z dworku, oficyny oraz przydworskich budynków gospodarczych. Jako materiał budowlany do wzniesienia w/w budynków posłużyła gotycka cegła z XV-wiecznej Bramy Zawichojskiej, która to zawaliła się w 1857 roku i decyzją władz miasta Sandomierza cegła ta mogła być wykorzystywana przez zainteresowanych na cele budowlane. W 1959 roku zespół dworski został wpisany do rejestru zabytków ówczesnego województwa kieleckiego. Historia rewitalizacji zespołu dworskiego.
• mansjonaria „Dom Długosza” z lat 1476, XVII w., 1934 (ul. Długosza 9). Budynek wzniesiony z fundacji Jana Długosza w 1476 roku, obecnie mieści się w nim Muzeum Diecezjalne
• sufraganówka, ul. Katedralna 1, 1792 r., po 1968,
• wikarówka, ul. Katedralna 3, 1747-60, XIX w., po 1968,
• dworek, ul. Królowej Jadwigi 3, drewn., 1 poł. XIX w.,
• dom, ul. Mariacka 3,
• dom księży emerytów, ul. Mariacka 9, 1700-1724, XIX w.,
• kanonia, ul. Mariacka 10, XVIII w., po 1968,
• „Dom Katolicki”, ul. Mariacka 16,
• dawna szkoła parafialna, ul. Mariacka 18, 1787, po 1968,
• dom, ul. Opatowska 1,
• dom, ul. Opatowska 8,
• dom, ul. Opatowska 9, XVIII w.,
• dom, ul. Opatowska 21,
• dom, pl. Poniatowskiego 1, XV-XVIII w.,
• klasztor dominikanów, ob. Urząd Miasta, pl. Poniatowskiego 3, XVII-XIX w.,
• dom, Rynek 3,
• dom, Rynek 4,
• konwikt Bobolów, Rynek 5, XV-XVII-XIX w.,
• dom, Rynek 6, poł. XIX w., XX w.,
• dom, Rynek 7, poł. XIX w., XX w.,
• dom, Rynek 8, poł. XIX w.,
• dom, Rynek 9, XVII, XIX w., XX w.,
• Kamienica Oleśnickich z przełomu XVII/XVII wieku, remontowana w latach 1955-1958 (Rynek 10). W kamienicy znajduje się wejście do udostępnionych do zwiedzania podziemnych korytarzy służących dawniej jako magazyny kupieckie. Powstały one w okresie od XIII do XVI wieku przez wydrążenie w lessowych pokładach komór i korytarzy pod budynkami i placem Starego Rynku. Głębokość lochów dochodziła nawet do 15 m. Kopane były bez żadnych zabezpieczeń ścian i stropów. W XX wieku, przez przenikanie wody do pokładów lessu, stały się zagrożeniem dla sandomierskiej starówki. (Less w kontakcie z wodą traci wytrzymałość, powodując obsuwanie się ścian lochów i zapadanie stropów). W latach 1964-1977 zostały przeprowadzone prace zabezpieczające, po wykonaniu ich udostępniono trasę do zwiedzania. Z lochami związana jest legenda o Halinie Krępiance, która przechytrzyła Tatarów w czasie najazdu w XIII wieku.
• Trasa podziemna „Lochy Sandomierskie”
• odwach, Rynek 12, poł. XIX w.,
• dom, Rynek 15, 2 ćw. XIX w.,
• dom, Rynek 20, XVII, XIX w.,
• dom, Rynek 22, XVII, XVIII-XX w.,
• dom „Greka Kojszora”, Rynek 23, XVI/XVII, XIX-XX w.,
• dom „Węgra Lazarczyka”, Rynek 27, XVI/XVII, XIX-XX w.,
• dom, Rynek 30, XVIII w., po 1967,
• dom, Rynek 31, XVII-XVIII w., 2 poł. XIX, 1969,
• dworek, ul. Świętopawelska 4, drewn., XIX W.
• dom, ul. Tkacka 2, 1886,
• dworek, ul. Zawichojska 2,
• dom, ul. Żeromskiego 9, 1914 r.,
• spichrz, przebudowany w XX wieku, z 1696 roku, wybudowany na potrzeby Bazyliki Katedralnej (ul. Rybitwy 5).

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Sandomierz

Zabytki niezachowane[edytuj]

• Brama Krakowska
• Brama Lubelska (Rybacka)
• Brama Zawichojska z XVI wieku. Składała się z półokrągłego barbakanu i z przejazdu przebitego w istniejącej wcześniej baszcie prostokątnej. Rozebrana w XIX wieku.
• Stary cmentarz żydowski
• Furta Dominikańska w zachodniej części miasta
• Mury obronne o długości 1700 metrów z basztami
• Kościół św. Marii Magdaleny
• Kościół św. Piotra
• Kościół św. Jana
• Kościół św. Wojciecha

Stare Miasto w Sandomierzu – panorama

Turystyka[edytuj]

Sandomierz

Plan Podziemnej Trasy Turystycznej

Początek Małopolskiej Drogi św. Jakuba, kościół św. Jakuba

Matka Boża Różańcowa z kościoła św. Jakuba

Wąwóz Królowej Jadwigi

Góry Pieprzowe i panorama na miasto

Herb zakonu cysterskiego, silnie związanego z ziemią sandomierską

Symbol szlaku architektury drewnianej

Sandomierz jest punktem początkowym żółtego szlaku rowerowego prowadzącego do Opatowa oraz zielonego szlaku rowerowego prowadzącego do Ujazdu. Przez miasto przechodzi czerwony szlak turystyczny z Gołoszyc do Piotrowic, a swój początek ma żółty szlak turystyczny do Leżajska.

• Wąwóz św. Królowej Jadwigi – wypłukany przez wody w pokładach lessowych. Na urwiskach występuje roślinność stepowa, między innymi wisienka karłowata
• Góry Pieprzowe – na terenie wzgórz w 1980 roku utworzono rezerwat geologiczno-przyrodniczy. Góry zbudowane z łupków kambryjskich, wypiętrzone 500 milionów lat temu.

W Sandomierzu swój początek ma Małopolska Droga św. Jakuba^[24] prowadząca do Krakowa, a przy połączeniu z innymi trasami prowadzi zwartym szlakiem do Santiago de Compostela. W przyszłości Sandomierz będzie też ostatnim przystankiem Lubelskiej Drogi św. Jakuba^[25]. W Sandomierzu ma też początek i koniec Szlak Architektury Drewnianej, etap tarnobrzesko-niżański. Przez Sandomierz przebiega także szlak cysterski.

Serial Ojciec Mateusz i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem^[26]. Ojciec Mateusz jest popularnym serialem nadawanym od 2008 roku w TVP1.

W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.

Jednym z ważniejszych punktów są Podziemia Sandomierza przyciągające coraz więcej turystów. Organizowane są także nocne zwiedzania^[27].

Sport[edytuj]

Pierwszym klubem sportowym w Sandomierzu była Wisła Sandomierz, która powstała w 1925 roku. Na przestrzeni lat prowadziła wiele sekcji, m.in. lekkoatletyki, siatkówki i koszykówki^[28]. Obecnie działa jedynie drużyna piłki nożnej. Wychowankiem SPR Wisła Sandomierz – zespołu piłki ręcznej – jest Karol Bielecki, reprezentant Polski, który był absolwentem Gimnazjum nr 2 im. Pułku Piechoty Legionów w Sandomierzu. W mieście istnieją także m.in. Klub Tenisa Stołowego „Sandomierz”, Sandomierski Klub Karate „Kyokushin” oraz Stowarzyszenie Sportów Siłowych^[29].

W 2009 roku w mieście otworzony został Miejski Stadion Sportowy, w którego skład wchodzą: boisko wielofunkcyjne, kompleks lekkoatletyczny i korty tenisowe. 11 października 2009 roku odbył się na nim mecz reprezentacji piłkarskich U-23 pomiędzy Polską a Portugalią, zakończony bezbramkowym remisem^[30]. W Sandomierzu znajdują się także zespół basenów krytych „Błękitna Fala” (basen sportowy górny o wymiarach 25m x 12,5m, głębokości od 1,40m do 1,80m i z widownią na 100 osób; basen rekreacyjny dolny o wymiarach 12m x 6m, głębokości od 0,8m do 1,2m, podwodnie podświetlany, wyposażony w hydromasaże, parasol wodny, gejzery powietrzne oraz małą zjeżdżalnię z brodzikiem; zjeżdżalnia o długości 60m; jacuzzi; kręgielnia; sauna; solarium; gabinet masażu; siłownia) i basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa^[31].

Artur Żmijewski w Sandomierzu

Serial Ojciec Mateusz[edytuj]

Na Starym Mieście w Sandomierzu kręcony jest polski serial kryminalny Ojciec Mateusz. Serial ten jest odpowiednikiem włoskiej serii Don Matteo. Ludzie z ekipy telewizyjnej latem i zimą przyjeżdżają do Sandomierza kręcić serial. W serialu wiele razy pojawia się słowo „Sandomierz”, co daje dodatkową reklamę miastu. Główną rolę księdza Mateusza Żmigrodzkiego gra Artur Żmijewski^[32]. Ekipa telewizyjna kręciła pojedyncze odcinki poza Sandomierzem, m.in. w Opatowie, Kielcach, Ćmielowie, Busku-Zdroju czy Chęcinach.

Literatura[edytuj]

W Sandomierzu rozgrywa się akcja powieści kryminalnej „Ziarno prawdy”, wydanej w 2012 roku drugiej części cyklu o prokuratorze Teodorze Szackim, której autorem jest Zygmunt Miłoszewski. Wydarzenia przedstawione w „Ziarnie prawdy” mają miejsce wczesną wiosną 2009 roku. Będący tłem powieści Sandomierz i jego zabytki został opisany przez autora z dużą dbałością o realistyczne szczegóły. Zdzisław Pietrasik w tygodniku „Polityka” pisał: „Ziarno prawdy to kawałek porządnej literatury kryminalnej, z dobrze zarysowaną intrygą i świetnie portretowanymi postaciami. Ale jest jeszcze jeden plus – mianowicie wnikliwy opis pięknego, pełnego mrocznych tajemnic miasta. Jeżeli wybiorę się kiedyś do Sandomierza, to z książką Miłoszewskiego zamiast przewodnika^[33]. Za tę powieść Zygmunt Miłoszewski został nominowany do nagrody Paszport „Polityki” 2011^[34].

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Miasta partnerskie^[35]

• Emmendingen
• Newark-on-Trent
• Ostróg
• Volterra

Sandomierzanie[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Sandomierzem.

Ludzie związani z Sandomierzem

Sadok i 48 Dominikańskich Męczenników

Wincenty Kadłubek

Mikołaj Trąba

Piotr Nurowski

Wiesław Myśliwski

• Wincenty Kadłubek – pierwszy polski kronikarz
• Jan Kostka – wojewoda sandomierski
• Sadok i Towarzysze Męczennicy – dominikanie, zamordowani podczas najazdu mongolskiego
• Sebastian Petrycy z Pilzna – lekarz i tłumacz dzieł Arystotelesa
• Mikołaj Trąba – polski duchowny katolicki, notariusz królewski, podkanclerzy koronny, arcybiskup halicki, arcybiskup gnieźnieński, pierwszy prymas Polski
• Marcin z Urzędowa – autor pierwszego słownika botanicznego
• Mikołaj Gomółka – kompozytor epoki renesansu, autor Melodii na Psałterz Polski do słów Jana Kochanowskiego
• Stanisław Młodożeniec – poeta futuryzmu
• Wincenty Burek – pisarz, autor książki Droga przez wieś
• Adam Bień – jeden z przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, skazany w „procesie szesnastu”
• Wiesław Myśliwski – współczesny pisarz polski, laureat nagrody Nike
• Jerzy Jaskiernia – polityk SLD i honorowy obywatel Sandomierza
• Karol Bielecki – piłkarz ręczny, reprezentant Polski, srebrny medalista MŚ'07
• Zbigniew Książek – scenarzysta, poeta
• Andrzej Sarwa – pisarz, poeta, tłumacz, autor ponad 100 książek
• Piotr Sławiński – historyk i poeta
• Jerzy Koenig – polski krytyk teatralny, publicysta
• Krzysztof Janczak – siatkarz
• Tomasz Dymanowski – piłkarz
• Dariusz Pietrasiak – piłkarz
• Wacław Król – pisarz, polski lotnik, pułkownik, uczestnik Bitwy o Anglię
• Teresa Dębowska-Romanowska – prawnik
• Leszek Dziarek – muzyk
• Jarosław Kowalski – polski snookerzysta
• Andrzej Kowalczyk – trener koszykarski
• Agnieszka Kawiorska – polska aktorka
• Piotr Nurowski – prezes PKOL
• Krzysztof Stanek – astronom
• Wasyl Skopenko – dowódca wojsk radzieckich, który ocalił Sandomierz przed zniszczeniem
• Edyta Bielak-Jomaa - prawnik, generalny inspektor ochrony danych osobowych VI kadencji.

Zobacz też[edytuj]

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Sandomierz

• książęta sandomierscy
• biskupi sandomierscy
• diecezja sandomierska
• Stary cmentarz żydowski w Sandomierzu
• Nowy cmentarz żydowski w Sandomierzu
• Przyczółek baranowsko-sandomierski
• Puszcza Sandomierska

Uwagi

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004.
• Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. POLIMER Koszalin 2010
• Jan Naumiuk: Początki władzy ludowej na Kielecczyźnie. Lublin: 1969.

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Sandomierz w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. X: Rukszenice – Sochacze. Warszawa, 1889.
• Wirtualny spacer po mieście Sandomierz
• Sandomierski Portal Turystyczny
• National Geografic Polska. Z krótką wizytą w „małym Rzymie”
• Oficjalny wirtualny spacer po Sandomierzu
• 4 wycieczki wirtualne po Sandomierzu
• otorelacja z Sandomierza

p • d • e Miasta województwa świętokrzyskiego Bodzentyn • Busko-Zdrój • Chmielnik • Chęciny • Ćmielów • Daleszyce • Działoszyce • Jędrzejów • Kazimierza Wielka • Kielce • Koprzywnica • Końskie • Kunów • Małogoszcz • Morawica • Opatów • Osiek • Ostrowiec Świętokrzyski • Ożarów • Pińczów • Połaniec • Sandomierz • Sędziszów • Skalbmierz • Skarżysko-Kamienna • Starachowice • Staszów • Stąporków • Stopnica • Suchedniów • Wąchock • Włoszczowa • Zawichost

p • d • e Powiat sandomierski Miasta Koprzywnica • Sandomierz • Zawichost Gminy miejskie Sandomierz Gminy miejsko-wiejskie Koprzywnica • Zawichost Gminy wiejskie Dwikozy • Klimontów • Łoniów • Obrazów • Samborzec • Wilczyce

p • d • e Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej Prowincja wielkopolska Brześć Kujawski • Chełmno • Gniezno • Inowrocław • Kalisz • Lidzbark Warmiński • Łęczyca • Malbork • Płock • Poznań • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skarszewy • Warszawa Prowincja małopolska Bełz • Bracław • Czernihów • Drohiczyn • Kamieniec Podolski • Kijów • Kraków • Lublin • Lwów • Łuck • Sandomierz • Żytomierz Wielkie Księstwo Litewskie Brześć • Mińsk • Mścisław • Nowogródek • Połock • Smoleńsk • Troki • Wilno • Witebsk • Wornie Inflanty Dorpat • Dyneburg • Kieś • Parnawa