Tworzenie stron internetowych

	Starogard Gdański
	Starogard Gdański
	; Rynek miasta od strony północnej.
Herb Starogardu Gdańskiego	Flaga Starogardu Gdańskiego
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	starogardzki
Gmina	gmina miejska
Prawa miejskie	1348
Prezydent	Janusz Stankowiak
Powierzchnia	25,28 km²
Wysokość	99 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016); • liczba ludności; • gęstość	; 48 308; 1 910,9 os./km²
Strefa numeracyjna;	58
Kod pocztowy	83-200
Tablice rejestracyjne	GST
	Położenie na mapie powiatu starogardzkiego Starogard Gdański
	Położenie na mapie województwa pomorskiego Starogard Gdański
	Położenie na mapie Polski Starogard Gdański
	53°57′50″N 18°31′35″E/53,963889 18,526389
TERC; (TERYT)	2213031
SIMC	0934837
	Urząd miejski ul. Gdańska 6; 83-200 Starogard Gdański
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Wiadomości w Wikinews
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Starogard – wieś w woj. zachodniopomorskim.

Starogard Gdański, kościół św. Wojciecha

Starogard Gdański (niem. Preußisch Stargard, kaszb. Starogarda) – miasto w województwie pomorskim, siedziba powiatu starogardzkiego oraz gminy wiejskiej Starogard Gdański. Miasto leży nad rzeką Wierzycą na Pojezierzu Starogardzkim, jest stolicą i centrum nadwiślańsko-pomorskiego regionu Kociewie, a także jednym z najstarszych miast na Pomorzu.

Według danych z 30 czerwca 2013 r. miasto miało 48 690 mieszkańców^[2].

Położenie[edytuj]

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosi 25,28 km²^[3]. Miasto stanowi 1,88% powierzchni powiatu.

Według danych z 2002^[4] Starogard Gdański zajmuje obszar o powierzchni 25,27 km², w tym: użytki rolne stanowiące 56% powierzchni oraz użytki leśne stanowiące 9%.

Miasto znajduje się w południowej części w województwa pomorskiego, w północnej części powiatu starogardzkiego. Gmina Starogard Gdański od północy graniczy z gminą Skarszewy, od zachodu z gminą Zblewo, od południa z gminami Lubichowo oraz Bobowo, od strony wschodniej zaś graniczy z powiatem tczewskim.

W latach 1945-1998 (także w latach 1975-1998) miasto administracyjnie należało do województwa gdańskiego.

Dzielnice[edytuj]

Dzielnice Starogardu Gd.

Miasto zostało umownie podzielone na 8 dzielnic:

Historia[edytuj]

Herb miasta z połowy XIV w.

Osobny artykuł: Kalendarium historii Starogardu Gdańskiego.

Według badań archeologicznych gród wykształcił się w tym miejscu z osady neolitycznej sprzed ok. 4-5 tysięcy lat, jednak pierwsza wzmianka (Starigrod) pojawiła się w 1198, w dokumencie księcia pomorskiego Grzymisława, ofiarowującym gród rycerzom zakonnym św. Jana. W 1339 Krzyżacy nadali Starogardowi herb, zaś chełmińskie prawo miejskie nadane zostało w 1348. Starogard przeciwstawiał się uciskowi krzyżackiemu, m.in. wstępując w 1440 do Związku Pruskiego, przyczyniając się do powrotu w 1466 Prus Królewskich do Polski.

W 1484 ogromny pożar zniszczył połowę miasta.

W czasie potopu był okupowany przez Szwedów.

W 1772 miasto zostało zajęte przez Prusy w wyniku I rozbioru Polski. W 1846 (2 lata przed Wiosną Ludów) Florian Ceynowa pokierował chłopskim atakiem na garnizon wojsk pruskich w Starogardzie.

Miasto powróciło do Polski 29 stycznia 1920 – nastąpił przemarsz wojsk gen. Józefa Hallera, obejmujących miasto w imieniu Rzeczypospolitej.

Przez okres niemal całej II wojny światowej Starogard był okupowany przez Niemców, którzy w pobliskim Lesie Szpęgawskim dokonali masowych egzekucji, zabijając ok. 7 tys. ludzi, w tym pacjentów szpitala dla umysłowo chorych w Kocborowie^[5].

6 marca 1945 r. następuje wyzwolenie miasta przez oddziały 116 korpusu armijnego 2 armii uderzeniowej 2 Frontu Białoruskiego. W walkach zginęło 26 żołnierzy radzieckich. Dla ich pamięci wzniesiono Pomnik Wdzięczności na ówczesnym pl. 1 Maja^[6].

W 1950 do nazwy Starogard dodano "Gdański", w celu odróżnienia go od Stargardu na Pomorzu Zachodnim^[7]. W sierpniu 1980 w mieście wybuchły protesty i powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy.

Obecnie Starogard Gdański to szybko rozwijający się ośrodek miejski w województwie.

Zabytki[edytuj]

Mury obronne i baszty[edytuj]

Mury obronne pochodzą z XIV wieku. Budowę rozpoczął w latach 1309-1310 Teodot z Florencji na polecenie wielkiego mistrza krzyżackiego, który chciał przebudować wieś Starogard w miasto-twierdzę. Zewnętrzny mur obronny powstawał od około 1313 do 1320 i otoczył teren 8,4 ha. Mur posadowiono na fundamencie kamiennym, z bastionami w narożnikach i fosą. Potem rozpoczęto budowę bram z basztami, które ukończono w latach 1338-1340^[8].

Większość murów obronnych rozebrano za czasów pruskich^[9]. Najlepiej zachowane są fragmenty po stronie północnej i zachodniej. Osiągają wysokość do 5 m, przy szerokości sięgającej prawie 2 m^[8].

Baszty:

Gdańska (Szewska) – czworoboczna, ceglana, najlepiej zachowana, powstała około 1325. Stoi nad kanałem Wierzycy – dawniej fosy. Służyła do obrony i strzegła bezpieczeństwa wjazdu do miasta przez Bramę Gdańską. Brama była broniona przez cech szewców, stąd jej druga nazwa – Szewska^[10]. W XVIII w. baszta służyła za kaplicę, w XIX w. – pruskie więzienie, przed II wojną światową była policyjnym aresztem, a w czasie wojny więzieniem gestapowskim^[10]. Baszta była wielokrotnie przebudowywana, m.in. w 1893 zwężono jej dolną część, by poszerzyć ulicę^[11]. Obecnie mieści część ekspozycji Muzeum Ziemi Kociewskiej.
Tczewska (Młyńska) – jest rekonstrukcją dawnych umocnień. Kamienne fundamenty pochodzą z pierwszej ćwierci XIV w. Dzięki prywatnemu właścicielowi w 1986 odtworzona została szachulcowa konstrukcja jej górnej kondygnacji oraz nakrycie dachowe^[8].
Narożna (Książęca) – zapewne najstarsza, jej fundamenty mogą pamiętać wcześniejszą strażnicę książąt gdańsko-pomorskich lub starszą jeszcze czatownię, co tłumaczy jej historyczną nazwę^[8]. Znajduje się w północno-zachodnim narożniku murów. Odbudowana została na wzór prawdopodobnej XVII w. baszty, jednak ze względu na brak źródeł nie ma pewności, czy rekonstrukcja jest zgodna z historycznym wyglądem budowli^[12]. Obecnie mieści część ekspozycji Muzeum Ziemi Kociewskiej.
Wodna

Mury obronne i baszty w Starogardzie Gdańskim

Mury obronne

Baszta Gdańska (Szewska) – mieści część ekspozycji muzeum

Baszta Narożna (Książęca), obecnie "Muzeum Ziemi Kociewskiej"

Baszta Tczewska (Młyńska)

Świątynie[edytuj]

Dawna synagoga w Starogardzie Gdańskim

Gotycki kościół farny pw. św. Mateusza z XIV w. – najstarszy zachowany kościół w mieście, o układzie bazylikowym. Wewnątrz znajduje się wielki fresk „Sąd Ostateczny” z około XV w., odkryty dopiero w 1957.
Kościół św. Katarzyny z 1802. W północno-wschodnim narożniku starogardzkiego Rynku usytuowany jest kościół św. Katarzyny z częściowo zachowanym autentycznym wystrojem wnętrza. Ta trójnawowa świątynia wzniesiona została w 1802 na fundamentach średniowiecznego kościoła, użytkowanego od 1577 przez luteran. Przebudowana w 1873 wieża kościoła św. Katarzyny jest najwyższym obiektem w starej części miasta i stanowi dobry punkt orientacyjny podczas wędrówek po Starogardzie.
kościół św. Wojciecha z 1936-1939. Zbudowany został w latach 1934-1939 według projektu Kazimierza Ulatowskiego. Inicjatywa budowy tej świątyni pochodziła od ks. Henryka Szumana, zasłużonego kapłana i ofiarnego działacza charytatywnego.
Neogotycka synagoga z połowy XIX w. Budynek noszący cechy neogotyckiej architektury, na miejscu dawnego dworu krzyżackiego (znoszonego w wojnie szwedzkiej). Powstał w 1849 jako dom modlitwy miejscowej gminy żydowskiej, służyła celom kultowym aż do jesieni 1939.

Pałac Wiechertów[edytuj]

Pałac Wiechertów (ok. 1900) wraz z zespołem młynów (1872) – tradycje młynarstwa w Starogardzie sięgają 1283, kiedy to wzmiankuje się o istnieniu tutaj młyna wodnego. W 1871 nabył go Franciszek Wiechert, przekształcając w wielkie przedsiębiorstwo rodzinne. Eklektyczny pałacyk o wysmakowanych formach zdobniczych pochodzi z 1893, kiedy to został przebudowany na cele reprezentacyjne rodu Wiechertów. 26 maja 2013 w młynach wybuchł pożar i doszczętnie je spalił.

Ratusz i rynek[edytuj]

Ratusz staromiejski z XVIII/XIX w. Posadowiony został na fundamentach gotyckich, pozostałości dawnego ratusza zniszczonego w pożarze 1484 i przebudowanego w XVIII w. po zniszczeniach wojny szwedzkiej. Obecny pochodzący z początków XIX w., na fundamentach gotyckich, przebudowany ostatecznie w 1893.
Rynek wraz z zabytkowymi kamienicami, które posadowiono na średniowiecznych fundamentach i piwnicach – zasadniczo pochodzą z XIX i XX w.

Szpital[edytuj]

Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im. Stanisława Kryzana

Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych – Kompleks budynków wniesionych w latach 1894-1898 na obszarze blisko 300 ha. Wokół zabudowań szpitalnych rozpościera się stuletni park z interesującymi, rzadkimi nasadzeniami, wśród których występują nietypowe odmiany buka, jodły białe, klony srebrzyste i tuje.

Pruska zabudowa XIX-wieczna[edytuj]

Budynek I Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Skłodowskiej-Curie

Gmach Sądu Rejonowego – zbudowany w końcu XIX w. w surowym stylu typowym dla pruskiego monumentalizmu, za nim rozciąga się zaplecze więzienne, rozbudowane i powiększone w 1978.
Gimnazjum (obecnie Liceum Ogólnokształcące) – budynek I LO powstał w 1880. Wiosną 1920 w szkole został wprowadzony język ojczysty, a samo gimnazjum zostało przekazane władzom polskim. W 1921 rozpoczęto budowę bursy, którą oficjalnie otwarto w 1928, w obecności m.in. prezydenta RP prof. Ignacego Mościckiego.
Biblioteka Miejska im. Bernarda Sychty – neogotycki budynek zbudowany pod koniec XIX w. Przed I wojną światową kasyno oficerskie pułku artylerii polowej. W latach 1926-1939 siedziba kasyna oficerskiego 2. pułku Szwoleżerów Rokitniańskich.
Koszary – Zespół budynków koszarowych z lat 1778-1781, wniesiony na polecenie króla pruskiego Fryderyka II z materiału budowlanego pozyskanego z rozbiórki starościńskich zamków w Borzechowie, Starej Kiszewie i Osieku. Przeznaczono go na koszary oddziałów pruskich – Tokarskiego Pułku Fizylierów. W okresie wojen napoleońskich, w 1807 w koszarach był szpital wojenny Francuzów. Po klęsce Napoleona budynek wraca w ręce pruskie. W styczniu 1920 pruski budynek przeznaczono na polskie koszary. Początkowo stacjonował tu 65 pułk piechoty. Od 1926 znajdował się 2 Batalion Strzelców (w 1930 przeniesiony do Tczewa) oraz 2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich, żandarmeria wojskowa i Powiatowa Komenda Uzupełnień. Po wyzwoleniu w 1945 budynek nadal był obiektem wojskowym, aż do 1962, kiedy to sukcesywnie rozpoczęto adaptowanie budynku na potrzeby Zasadniczej Szkoły Zawodowej.
Szkoła Muzyczna – Budynek stylowej willi z 1888, zbudowanej z czerwonej cegły w stylu nawiązującym do ceglanego renesansu gdańskiego. Od 1978 siedziba Państwowej Szkoły Muzycznej I st. im. W. Lutosławskiego.
Urząd Miejski – Budynek w stylu neogotyckim z czerwonej cegły z dodatkiem glazurowanej, wybudowany w 1900. W 1967 dobudowano na zapleczu piętrowy pawilon biurowy. Pierwotnie siedziba pruskiej landratury z mieszkaniem prywatnym landrata, potem starosty aż do 1948, w okresie międzywojennym biura starostwa. Od czerwca 1975 siedziba Urzędu Miejskiego.

Panorama miasta Starogard Gdański

Gospodarka[edytuj]

Zakłady Farmaceutyczne Polpharma SA

Część terenów miasta należy do Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej^[13]. Największe przedsiębiorstwa:

Zakłady Farmaceutyczne "Polpharma" S.A. (wcześniej SZF "Polfa")
Fabryka Mebli Okrętowych "Famos"
Destylarnia "Sobieski" (wcześniej Fabryka Wódek Gdańskich, "Polmos")
Akomex (produkcja opakowań)
Gerdins Cable Systems
Lhm Poland
Perfexim (produkcja grzejników)
Gillmet – Cynkownia Ogniowa
Huta Szkła Gospodarczego
Labofarm (produkcja leków ziołowych)
Paktainer Sp. z o.o.
Starogardzkie Przedsiębiorstwo Budowlane S-BUD S.A.
Eurobud (produkcja betonu towarowego)

Transport[edytuj]

Drogowy[edytuj]

Starogard Gdański leży przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 22 (szlak Berlin – Królewiec) i drogi wojewódzkiej nr 222; w pobliżu przebiega autostrada A1 – 11 km na wschód od miasta węzeł Swarożyn, 9 km na południowy wschód węzeł Pelplin.

Drogi przebiegające przez Starogard Gdański
Droga nr	Trasa	Przebieg w mieście
222	Skórcz – Starogard Gdański – Godziszewo – Trąbki Wielkie – Straszyn	Ulice: Pelplińska, Pomorska, Aleja Niepodległości, Władysława Jagiełły, Generała Władysława Sikorskiego, Gdańska.
22	Gorzów Wielkopolski – Wałcz – Człuchów – Chojnice – Starogard Gdański – Malbork – Elbląg	ulice: Zblewska, Władysława Jagiełły, Generała Władysława Sikorskiego, Adama Mickiewicza.

Kolejowy[edytuj]

Dworzec w Starogardzie Gdańskim

Osobne artykuły: Starogard Gdański (stacja kolejowa), Starogard Gdański Przedmieście i Katastrofa kolejowa pod Starogardem.

Ze stacji kolejowej w Starogardzie Gdańskim odjeżdżają pociągi do kilku miast w Polsce: Chojnice (przez Zblewo, Kaliska, Czarna Woda, Czersk), Gdańsk, Gdynia, Hel (w sezonie letnim), Tczew. W mieście jest także drugi przystanek kolejowy (nazywany Przedmieście lub Starogard Szlachecki), działający obecnie jako przystanek pociągów towarowych Linii 243. Starogard Gdański–Skórcz.

Komunikacja miejska[edytuj]

Osobny artykuł: MZK Starogard Gdański.

W mieście funkcjonuje komunikacja miejska. W 2007 zakupiono 6 nowoczesnych autobusów Solaris Urbino 10, a w 2008 z taboru MZK wycofano Jelcze. W 2010 natomiast zakupiono (przy dofinansowaniu z Unii Europejskiej) kolejne 5 autobusów marki Mercedes-Benz O530, zwiększając tym samym ogólną liczbę kursujących autobusów do 30.

Lotniczy[edytuj]

Ok. 7 km na północ od miasta funkcjonuje lądowisko Linowiec.

Edukacja[edytuj]

Z tym tematem związana jest kategoria: Oświata w Starogardzie Gdańskim.

Sport[edytuj]

Ośrodek Sportu i Rekreacji (OSiR) w Starogardzie Gdańskim

KP Starogard[edytuj]

W mieście działa Klub Piłkarski, który założony został w 2008. Obecnie występuje w IV lidze.

SKS Polpharma Starogard Gdański[edytuj]

Osobny artykuł: Polpharma Starogard Gdański.

Klub koszykarski ze Starogardu Gdańskiego, założony w 1993. Występujący obecnie w PLK.

Demografia[edytuj]

Osobny artykuł: Ludność Starogardu Gdańskiego.

Dane z 30 czerwca 2013^[2]:	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	48 690	100	25 240	51,8	23 450	48,2
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	1926		998,4		927,6

Rok	Liczba ludności (stan na 31 grudnia)
2007	48 189
2008	48 313
2009	48 239
2010	48 185
2011	49 101
2012	48 808

Piramida wieku mieszkańców Starogardu Gdańskiego w 2014 roku^[1].

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj]

Kościół św. Wojciecha

Kościół rzymskokatolicki – Dekanat Starogard Gdański:
Kościół zielonoświątkowy – Wspólnota w Starogardzie Gdańskim
Sala Królestwa trzech miejscowych Chrześcijańskich Zborów Świadków Jehowy (Starogard Gdański-Południe, Starogard Gdański-Północ, Starogard Gdański-Wschód)^[14]

Honorowi obywatele miasta[edytuj]

Paweł Wyczyński^[15]
Albin Ossowski^[16]
Kazimierz Andrzej Wardyn^[17]
Jan Bernard Szlaga^[18]
Andrzej Grubba^[19]
Kazimierz Deyna^[20]

Miasto prezentowane na pocztówkach[edytuj]

Północno-wschodnia część Rynku. W oddali zabytkowy kościół pw. św. Katarzyny
Kościół farny św. Mateusza
Budynek przy ul. Jana Sobieskiego, w którym dawniej mieściła się biblioteka miejska
Budynek Sądu Rejonowego w Starogardzie Gdańskim
Starogardzki Ratusz
Starogardzki Pałac Wiechertów
Kamienica przy ulicy Piłsudskiego 3
Miejski Ratusz przed Bożym Narodzeniem
Starogardzkie Centrum Kultury
Park miejski
Pomnik Adama Mickiewicza przy Alei Wojska Polskiego
Wieżyczka kamienicy przy ulicy Piłsudskiego 3

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Miasta i gminy partnerskie:

Zobacz też[edytuj]

Przypisy

↑ ^a^b http://www.polskawliczbach.pl/Starogard_Gdanski, w oparciu o dane GUS.
↑ ^a^b Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2013 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-06-30. ISSN 1734-6118.
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
↑ z archiwum IPN: "Eutanazja – ukryte ludobójstwo pacjentów szpitali psychiatrycznych w Kraju Warty i na Pomorzu w latach 1939-1945"
↑ ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 202
↑ Monitor Polski z 1950, nr 16, poz. 164, § 1, pkt 7
↑ ^a^b^c^d Urząd Miasta Starogard Gdański: Starogard Gdański – zabytki. [dostęp 2013-12-25].
↑ Franciszek Mamuszka: Województwo gdańskie. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1959, s. 259.
↑ ^a^b Franciszek Mamuszka: Pomorze Gdańskie – panorama turystyczna. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983, s. 226. ISBN 83-03-00-243-0.
↑ Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim: Baszta Gdańska. [dostęp 2013-12-25].
↑ Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim: Baszta Narożna. [dostęp 2013-12-25].
↑ Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna
↑ Dane według wyszukiwarki zborów na oficjalnej stronie Świadków Jehowy (www.jw.org), dostęp z 5 kwietnia 2015.
↑ Uchwała Nr XVII/116/91 Rady Miejskiej Starogardu Gdańskiego z dnia 9 lipca 1991 r. o nadanie honorowego obywatelstwa miasta Starogard Gdański.
↑ Uchwała Nr XVII/116/91 Rady Miejskiej Starogardu Gdańskiego z dnia 9 lipca 1991 r. o nadanie honorowego obywatelstwa miasta Starogard Gdański.
↑ Uchwała Nr IV/26/2007 Rady Miejskiej w Starogardzie Gdańskim z dnia 17 stycznia 2007 r. w sprawie nadania honorowego obywatelstwa miasta Starogardu Gdańskiego.
↑ Uchwała Nr VI/44/2007 Rady Miejskiej w Starogardzie Gdańskim z dnia 28 lutego 2007 r. w sprawie nadania honorowego obywatelstwa miasta Starogardu Gdańskiego.
↑ Uchwała Nr LXIII/543/2010 Rady Miasta Starogard Gdański z dnia 27 października 2010 r. w sprawie pośmiertnie honorowego obywatelstwa Miasta Starogard Gdański.
↑ Uchwała Nr XXXIV/308/2008 Rady Miasta Starogard Gdański z dnia 22 grudnia 2008 r. w sprawie nadania honorowego obywatelstwa miasta Starogardu Gdańskiego.

Linki zewnętrzne[edytuj]

Starogard w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola. Warszawa, 1890.
Interaktywny Plan Miasta
Starogard Gdański na starej pocztówce
Starogard Gdański. Pomorskie.travel.

[populacja2016-1] ttp://www.polskawliczbach.pl/Starogard_Gdanski, w oparciu o dane GUS.

[ludnosc-2] Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2013 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-06-30. ISSN 1734-6118.

[3] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.

[autonazwa1-4] Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].

[5] z archiwum IPN: "Eutanazja – ukryte ludobójstwo pacjentów szpitali psychiatrycznych w Kraju Warty i na Pomorzu w latach 1939-1945"

[6] ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 202

[7] Monitor Polski z 1950, nr 16, poz. 164, § 1, pkt 7

[starogard-8] Urząd Miasta Starogard Gdański: Starogard Gdański – zabytki. [dostęp 2013-12-25].

[9] Franciszek Mamuszka: Województwo gdańskie. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1959, s. 259.

[panorama-10] Franciszek Mamuszka: Pomorze Gdańskie – panorama turystyczna. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983, s. 226. ISBN 83-03-00-243-0.

[11] Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim: Baszta Gdańska. [dostęp 2013-12-25].

[12] Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim: Baszta Narożna. [dostęp 2013-12-25].

[13] Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna

[14] Dane według wyszukiwarki zborów na oficjalnej stronie Świadków Jehowy (www.jw.org), dostęp z 5 kwietnia 2015.

[15] Uchwała Nr XVII/116/91 Rady Miejskiej Starogardu Gdańskiego z dnia 9 lipca 1991 r. o nadanie honorowego obywatelstwa miasta Starogard Gdański.

[16] Uchwała Nr XVII/116/91 Rady Miejskiej Starogardu Gdańskiego z dnia 9 lipca 1991 r. o nadanie honorowego obywatelstwa miasta Starogard Gdański.

[17] Uchwała Nr IV/26/2007 Rady Miejskiej w Starogardzie Gdańskim z dnia 17 stycznia 2007 r. w sprawie nadania honorowego obywatelstwa miasta Starogardu Gdańskiego.

[18] Uchwała Nr VI/44/2007 Rady Miejskiej w Starogardzie Gdańskim z dnia 28 lutego 2007 r. w sprawie nadania honorowego obywatelstwa miasta Starogardu Gdańskiego.

[19] Uchwała Nr LXIII/543/2010 Rady Miasta Starogard Gdański z dnia 27 października 2010 r. w sprawie pośmiertnie honorowego obywatelstwa Miasta Starogard Gdański.

[20] Uchwała Nr XXXIV/308/2008 Rady Miasta Starogard Gdański z dnia 22 grudnia 2008 r. w sprawie nadania honorowego obywatelstwa miasta Starogardu Gdańskiego.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]