Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Tomaszów Mazowiecki (ujednoznacznienie).

Tomaszów Mazowiecki
Plac Tadeusza Kościuszki
Herb Tomaszowa Mazowieckiego Flaga Tomaszowa Mazowieckiego
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	tomaszowski
Gmina	gmina miejska
Data założenia	1363[1]
Prawa miejskie	1830
Prezydent	Marcin Witko
Powierzchnia	41,30 km²
Wysokość	147 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	63 771[2] 1544 os./km²
Strefa numeracyjna	44
Kod pocztowy	97-200 do 97-208
Tablice rejestracyjne	ETM
Położenie na mapie województwa łódzkiego Tomaszów Mazowiecki
Położenie na mapie Polski Tomaszów Mazowiecki
51°31′53″N 20°00′32″E/51,531389 20,008889
TERC (TERYT)	1016011
SIMC	0968300
Urząd miejski ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 10/16 97-200 Tomaszów Mazowiecki
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Tomaszów Mazowiecki (do 1830 Tomaszów^[3]) – miasto w województwie łódzkim, w powiecie tomaszowskim. Szóste co do wielkości, a czwarte co do ludności miasto w województwie łódzkim. Położone 50 km od Łodzi i 100 km od Warszawy, przy drodze ekspresowej S8 (Warszawa – Katowice/Wrocław), polskim odcinku Via Baltica.

Położenie[edytuj]

Tomaszów Mazowiecki położony jest w Dolinie Białobrzeskiej, nad rzekami: Pilicą, Wolbórką, Czarną i Piasecznicą, w pobliżu Zalewu Sulejowskiego, na skraju Puszczy Pilickiej.

Położone jest na styku trzech regionów historyczno-kulturowych. Centrum Tomaszowa Mazowieckiego i jego południowe dzielnice należą do Mazowsza^[4], dzielnice na północ od rzeki Wolbórki należą do ziemi łęczyckiej, natomiast część miasta po prawej stronie rzeki Pilicy to Małopolska^[5].

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 41,30 km²^[6]. Miasto stanowi 4,03% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2002 Tomaszów Mazowiecki ma obszar 48,3 km², w tym: użytki rolne 45%. użytki leśne 13%^[7].

Miasto sąsiaduje z gminą Lubochnia oraz wiejską gminą Tomaszów Mazowiecki.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa piotrkowskiego.

Dzielnice miasta i osiedla mieszkaniowe[edytuj]

• Dzielnice: Białobrzegi, Bocian, Brzustówka, Duże Nagórzyce, Józefów, Kaczka, Karpaty, Kępa, Laski, Ludwików, Łąki Henrykowskie, Małe Nagórzyce, Michałówek, Nagórzyce, Niebrów, Nowy Port, Podgórze, Podoba, Rolandówka, Siedmiodomki, Starzyce, Tomaszówek, Utrata, Wilanów, Zapiecek.
• Osiedla: osiedle 1000-lecia, osiedle Browarna, osiedle Górna, osiedle mjr Hubala, osiedle Kanonierów, osiedle Obrońców Tomaszowa z 1939 r., osiedle Strzelecka, osiedle Śródmieście, osiedle Wyzwolenia I, osiedle Wyzwolenia II, os. Zapiecek, osiedle Zielone.
• Historyczne części miasta: Gustek, Henryków, Kuźnice Tomaszowskie.

Gospodarka[edytuj]

Zakłady Ceramiki Paradyż

PepsiCo

Duży ośrodek przemysłu mineralnego, spożywczego, elektromaszynowego, metalowego, logistyki i usług.

Tomaszów obejmuje Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna – jedna z 14 specjalnych stref ekonomicznych w Polsce.

Przemysł[edytuj]

• Ceramika Paradyż – producentów płytek ceramicznych^[8].
• Sacmi – producent maszyn do produkcji płytek ceramicznych^[9].
• Toyota – zakład produkujący tapicerkę do samochodów klasy premium^[10]
• PepsiCo – producent chrupek Cheetos^[11]
• Chipita – producent rogali 7 days^[12].
• Las Vegas – producentów napojów energetyzujących^[13]. Grupa Las Vegas posiada również Galerię Bulwary.
• Syntom – przedsiębiorstwo recyklingowe^[14].
• Balex Metal – producentów blachodachówki^[15]
• FM Logistic – centrum logistyczne obsługujące Carrefour i Makro Cash and Carry^[16]
• Weltom – fabryka dywanów, założona Eleonorę i Jana Rolandów. Ich syn Edward Roland zaczynał w 1848 roku od rękodzielniczego zakładu, składającego się z przędzalni i tkalni obsługiwanej przez trzy osoby. Mieściła się ona przy ulicy Kaliskiej (dziś Piłsudskiego). W 1905 roku firma zatrudniała stu trzydziestu tkaczy. Była znana w całym Imperium Rosyjskim. Po II wojnie światowej firmę znacjonalizowano i przemianowano na „Weltom”. W latach 90. XX w. zakład przeszedł transformację, przekształcając się w spółkę akcyjną. Dziś oprócz dywanów, produkuje wykładziny tapicerskie i wycieraczki kokosowe. Od nazwiska założycieli Weltomu wzięła nazwę cała zachodnia dzielnica miasta – Rolandówka^[17][18][19]
• Toma – przetwórstwo tworzyw sztucznych^[20]. Przy zakładzie na potrzeby pracowników działa niepubliczna lecznica.
• Glass Produkt – producent automatycznych systemów naważania i transportu surowców^[21]
• Markom – producent urządzeń spawalniczych i transportujących
• Roldrob (Drosed) – producent wyrobu z drobiu^[22].

Handel[edytuj]

Galeria „Tomaszów”

Dom Handlowy – „Tomasz”

Tomaszowskie jatki z 1830 roku^[23]. Obecnie „Galeria Arkady”

Jedna z hal targowiska miejskiego na placu Narutowicza w Tomaszowie Mazowieckim. Rok 2017

• Galeria Tomaszów. Otwarta w 2016 roku przy ul. Warszawskiej^[24] Obiekt posiada 17 tysięcy metrów kwadratowych i dwie kondygnacje^[25] i 60 sklepów. Na drugiej kondygnacji obiektu znajduje się kino z czterema salami (742 miejsc). Sale wyposażone są w ekrany jakości 4K z technologią DepthQ^[26]. Jest to trzecie w historii miasta kino, po nieistniejącym kinie Mazowsze przy ul. Jerozolimskiej i działającym kinie Włókniarz przy ul. Mościckiego^[27]. Galerie wybudowano na terenach dawnej fabryki Moritza Piescha – w okresie PRL-u Zakładów Tkanin Wełnianych Mazovia. Pierwotnie podczas prac koncepcyjnych, tak miało się nazywać centrum handlowe – Galeria Mazowia. Jednak ze względów promocyjnych władzom zależało na kojarzeniu dużej inwestycji z miastem i zdołały przekonać inwestora do obecnej nazwy. Architektura galerii od strony południowej również nawiązuje do historii Tomaszowa. Zachowane zostały części ścian z czerwonej cegły, a we wnętrze atrium od strony ulicy Norberta Barlickiego wkomponowano jeden z kominów dawnej fabryki. Galeria Tomaszów jest największym centrum handlowym w Tomaszowie. Inwestor szacuje, że obsługuje 210 tysięcy klientów^[28].
• Galeria Bulwary. Jednokondygnacyjna galeria handlowa poszerzona o kompleks rozrywkowo-rekreacyjny (m.in. z drugą w mieście kręgielnią i pierwszymi w mieście kortami do squasha). Znajduje się podobnie jak Galeria Tomaszów, nieopodal rzeki Wolbórki, jednak na obrzeżach dzielnicy Rolandówka. W zakolu przy ul. Legionów^[29]. Obiekt należy do firmy Las Vegas. Inwestor szacuje, że obsługuje 120 tysięcy klientów^[30].
• Domy handlowe i ogólnopolskie sieci
  • DH Tomasz przy ul. św. Antoniego
  • DH Rondo przy ul. B. Głowackiego
  • Rolniczy Dom Handlowy Rolnik przy ul. Dzieci Polskich
  • DH Niedźwiedź przy ul. św. Antoniego
  • Tomax przy ul. P.O.W
  • Panorama przy pl. Kościuszki
  • DH Polna 6 przy ul. Polnej
  • Galeria Buda przy ul. P.O.W
  • DH Dekorator przy ul. Zawadzkiej

20 sklepów spożywczych prowadzi w Tomaszowie istniejąca od 1868 roku Polska Spółdzielnia Spożywców "Społem". Jej regionalny zarząd mieści się w dawnej willi Dawida Bornsteina przy Warszawskiej 10/14^[31].

Od początku XXI wieku działają sieci supermarketów:

• Kaufland na rogu ul. Warszawskiej i Konstytucji 3 Maja
• Carrefour przy ul. Jana Pawła II
• Lidl (3 obiekty)
• Biedronka (6 obiektów)
• Tesco przy ul. Warszawskiej
• Netto przy ul. Warszawskiej
• Mila (do 2014 grupa PoloMarket, obecnie część sieci Market-Detal), przy ul. Kwiatowej
• Dino (2 obiekty)
• Rossman (3 obiekty)
• RTV Euro AGD (2 obiekty)
• Media Expert (2 obiekty)
• Mrówka (grupa Polskie Składy Budowlane) przy ul. Kwiatowej
• Jysk przy ul. Warszawskiej
• Neonet przy ul. Jana Pawła II

Funkcjonuje ogólnomiejskie targowisko, które jest najstarszym miejscem handlu w mieście (na pl. Narutowicza), oraz kilka targowisk osiedlowych^[32].

• Ponadregionalne hurtownie
  • Ice Full – hurtownia alkoholi, producent napojów energetyzujących i sprzętu oraz odzieży do skateboardingu^[33][34].
  • Kelmes – dystrybutor wędlin^[35].
  • Joka – hurtownia i firma budowlaną^[36]
  • Eurocash – ogólnopolska hurtownia^[37].

Banki[edytuj]

Siedziba PKO BP przy ul. Granicznej

Budynek banku z lat 1923–1924 przy ul. Mościckiego. Obecnie oddział Pekao SA

W Tomaszowie Mazowieckim swoje samodzielne oddziały mają:

• Powszechna Kasa Oszczędności Bank Polski (z własną siedzibą przy ul. Granicznej)
• Bank Polska Kasa Opieki (z własną siedzibą przy ul. Mościckiego)
• Bank Zachodni WBK
• Bank BPH
• mBank (odział przy ul. P.O.W i punkt kredytowy w Galerii Tomaszów)
• ING Bank Śląski
• Bank BGŻ BNP Paribas
• Bank Millennium
• Raiffeisen Polbank
• Crédit Agricole
• Powiatowy Bank Spółdzielczy w Tomaszowie Mazowieckim – SGB
• Bank Spółdzielczy w Białej Rawskiej
• Plus Bank

Dodatkowo na terenie miasta funkcjonują placówki partnerskie kilku innych banków m.in. Alior Banku i banku Citi Handlowy. W centrum miasta znajduje się placówka instytucji finansowej – Kasa Stefczyka.

W mieście 13 bankomatów ma operator Euronet^[38]. Trzy bankomaty posiada PlanetCash^[39]. Bankomaty (PKO BP, Peako SA), BZ WBK znajdują się we wszystkich placówkach i przy centrach handlowych.

Edukacja[edytuj]

Katolickie przedszkole „Wyspa Skarbów” im. św. Filipa Neri (dawniej restauracja „Baśniowa”, w latach 90. XX w. szwalnia.

Szkoła Podstawowa nr 13

Gimnazjum nr 7

ZSP nr 1

Przedszkola[edytuj]

• 14 przedszkoli utrzymywanych przez samorząd^[40]
• 8 niepublicznych^[41] w tym jedno prowadzone przez Kościół Chrystusowy w RP^[42] i jedno katolickie o profilu językowym w dawnym budynku restauracji „Baśniowa”^[43].

Szkoły podstawowe[edytuj]

W mieście istnieje 20 szkół podstawowych w tym dwie wyznaniowe. Prowadzona przez stowarzyszenie katolickie im. św. Ojca Pio w zespole szkół (gimnazjum, szkoła podstawowa, liceum), w budynku dawnej szkoły podstawowej nr 2 przy ul. Warszawskiej^[44]. Oraz szkoła podstawowa prowadzona przez Kościół Chrystusowy w RP w zmodernizowany budynku dawnej restauracji „Sosenka” przy Sosnowej^[42].

Dwie publiczne szkoły podstawowe posiadają kryte pływalnie. Najstarszą jest basen przy Szkole Podstawowej nr 12 przy ul. Wiejskiej. Druga większa pływalnia otwarta na początku drugiej dekady XXI wieku znajduje się przy Zespole Szkół nr 4 (Szkoła Podstawowa nr 10), na tomaszowskim osiedlu – „Niebrów”. Obie pływalnie poza godzinami lekcyjnymi są ogólnodostępne dla mieszkańców miasta. Odbywają się na nich również zajęcia innych szkół.

Gimnazja[edytuj]

24 gimnazja w tym trzy niepubliczne^[45]. Wśród niepublicznych gimnazjów dwa prowadzone są przez wspólnoty wyznaniowe. Katolickie Stowarzyszenie Oświatowej im. św. Ojca Pio prowadzi gimnazjum w budynku dawnej Szkoły Podstawowej nr 2 przy ul. Warszawskiej^[46][47]. Natomiast Kościół Chrystusowy w RP w tym celu zmodernizował dawny budynek restauracji Sosenka przy ul. Sosnowej 62^[48].

Licea i technika[edytuj]

• • I Liceum Ogólnokształcące im. Jarosława Dąbrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim
  • II Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego w Tomaszowie Mazowieckim
  • III Liceum Ogólnokształcące im. płk. Stanisława Hojnowskiego w Tomaszowie Mazowieckim
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im Tadeusza Kościuszki
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. St. Staszica
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3 im. Jana Pawła II
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 6

Szkoła Muzyczna

Filia Uniwersytetu Łódzkiego

Szkoły artystyczne[edytuj]

• • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II Stopnia im.prof. Tadeusza Wrońskiego
  • Liceum Plastyczne im. Stanisława Wyspiańskiego

Wyższe uczelnie[edytuj]

• • Filia Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim
  • Filia Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu
  • Filia Wyższej Szkoły Biznesu i Przedsiębiorczości
• Szkoły Policealne
  • Centrum Kształcenia Ustawicznego Samorządu Województwa Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim

Szkoły specjalne[edytuj]

Przy ul. Majowej istnieje Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Marii Grzegorzewskiej przeznaczony do nauki dla dzieci niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym oraz dzieciom z autyzmem i z zespołem Aspergera. Nauka odbywa się na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum, zasadniczej szkoły zawodowej oraz szkoły przysposabiającej do pracy^[49].

Służba zdrowia[edytuj]

Pomnik doktora Jana Rodego z 1930 roku, w którym utworzono park miejski jego imienia

Szpital

Szpital[edytuj]

Do chwili otworzenia pierwszego szpitala miejskiego służbę zdrowia w mieście organizował polski lekarz i działacz narodowy – Jan Rode^[50][51]. Po ukończeniu studiów na UW, do 1892 roku pracował w Tomaszowie pochodzący z podtomaszowskiego Gustka (dziś w obrębie miasta), późniejszy łódzki lekarz Seweryn Sterling. W roku 1892 założył pierwszą w Tomaszowie stację bakteriologiczną. Prowadził również socjomedyczne badania w środowisku robotniczym Tomaszowa, które opublikował w 1894 roku na łamach Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego i czasopisma „Zdrowie”^[52].

W 1891 roku otwarto 40 łóżkowy szpital miejski przy ul. św. Antoniego 41, pw. św. Stanisława. Rozwój szpitala miejskiego nastąpił od 1919 roku, kiedy to dyrektorem został dr Alfred Augspach. Pracował on w szpitalu do wybuchu II wojny światowej^[53][54][55].

Podczas I wojny światowej przez dłuższy czas w rejonie Tomaszowa przebiegał front rosyjsko-niemiecki. Jedyny niewielki tomaszowski szpital w okresie walk na przełomie 1914/15 roku zajęło wojsko niemieckie. W mieście działało początkowo tylko dwóch lekarzy, po śmierci doktora Sołowiejczyka, pozostał Michał Biernacki. Jego imieniem nazwano ulicę na osiedlu „Chemików”^[56]. Po I wojnie światowej szpital zatrudniał 5 lekarzy, a w lipcu 1930 roku 14 lekarzy, 9 dentystów, 8 felczerów i 14 akuszerek. W roku 1938 zakupiono budynek przy ul. Polnej 56 (obecnie oddział leczenia chorób płuc). W roku 1939 szpital powiększono o budynki przy ul. Antoniego 47 i 57, w których przebywało do 350 rannych żołnierzy. Po 1945 roku posiadał również oddział zakaźny przy ul. Polnej 56. W 1949 r. powstała stacja Pogotowia Ratunkowego. Na początku lat 50. szpital im. Marii Skłodowskiej-Curie, mieścił się przy ul. św. Antoniego 47, w 1954 roku przyjął imię dr. Rafała Czerwiakowskiego. Pod koniec lat 50. szpital otrzymał budynek przy ul. Niskiej 14 (obecnie hospicjum). W roku 1964 powstał nowy szpital przy ul. Południowej, robudowany w 1984 roku^[57].

Centrum Diagnostyki i Terapii Onkologicznej[edytuj]

Centrum Diagnostyki i Terapii Onkologicznej

W 2014 roku został otwarty ośrodek wyspecjalizowany w onkologii.^[58] z oddziałami chemioterapii i radioterapii^[59], trzema bunkrami akceleratorów^[60][61].

Przyczyny zgonów w Tomaszowie Mazowieckim, z lat 2002–2014. Dane: GUS, 2015^[62]

Historia[edytuj]

Panorama Tomaszowa Mazowieckiego na początku XIX wieku, rys. Leonard Chodźko (1837)

Kapliczka, pamiątka po nieistniejącym folwarku Tomaszówek^[63]

Miejska szkoła z 1903 roku

Kamienica robotnicza (róg ul. Fabrycznej i ul. Legionów)

Dzielnice sprzed 600 lat[edytuj]

• Nagórzyce. Najstarsza dzielnica, położona na południu miasta na trasie do Zalewu Sulejowskiego. Po raz pierwszy Nagórzyce zostały odnotowane w dokumencie z 13 stycznia 1363 roku wystawionym w Raciążu przez Kapitułę Włocławską, który dotyczył lokowania na prawie niemieckim wsi Wiaderno. Stwierdzono w nim, że sołtys wsi Wiaderno otrzyma las położony przy drodze biegnącej z Wolborza właśnie do Nagórzyc^[64]
• Białobrzegi. Okolice te zamieszkane były dużo wcześniej. Świadczą o tym wykopaliska na cmentarzysku ciałopalnym kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w pobliskich Ciebłowicach^[65]. Pierwsza pisemna wzmianka o Białobrzegach pochodzi z 1405 roku, a o kościele św. Marcina biskupa z 1511 roku^[66][67].
• Brzustówka. W 2011 roku obchodziła 600 lat istnienia. Została przyłączona do miasta w 1915 roku. Badania wskazują, że była zamieszkiwana już w II wieku^[68][69].

Osada górniczo-hutnicza[edytuj]

W 1788 roku nad Wolbórką powstała osada górniczo-hutnicza, która była związane z rodem Ostrowskich^[70]. W związku z odkryciem złóż rudy żelaza, Tomasz Ostrowski, właściciel dóbr ujezdzkich, założył osadę, która liczyła 8 domów i 49 mieszkańców, zatrudnionych przy wytopie surówki^[71]. Ze względu na złą jakość rudy na początku XIX w. osada podupadła.

Rewolucja przemysłowa[edytuj]

Antoni Ostrowski rozpoczął akcję osadniczą w 1822 roku^[72][73]. 6 lipca 1830 roku Tomaszów uzyskał prawa miejskie^[74].

Demografia przed I wojną światową[edytuj]

W 1913 roku na ogólną liczbę 30 268 osób (39,7%) stanowiła ludność stała, 15 340 osób (50,7%) ludność niestała, 1916 osób (9,6%) cudzoziemcy^[75]. W roku 1914 w mieście żyło: 34,5% Polaków; 34% Żydów; 29,8% Niemców.

Dawid Bornstein, rabin Tomaszowa w latach 1918-1926

W 1913 r. wśród mieszkańców stałych dominowali Żydzi - 50,4%, Niemcy - 25,5%, Polacy - 23,9%., a wśród niestałej: Polacy - 43,4%, Żydzi - 29,1%, Niemcy- 25,1% i Rosjanie - 2,2%^[76].

Przemysł[edytuj]

W latach pierwszej wojny światowej i po jej zakończeniu do Tomaszowa Mazowieckiego nastąpił napływ ludności wiejskiej pochodzenia polskiego^[77]. Powstały zakłady przemysłowe i warsztaty rzemieślnicze, najwięcej sukienniczyc^[72]. W 1853 r. było 292 fabrykantów i rzemieślników, 4 zakłady fabryczne i 85 innych fabryk^[75].

Domy tkaczy, jedne z najstarszych budynków (ul. Tkacka)

W 1892 roku było 14 zakładów włókienniczych, które zatrudniały 61 robotników^[78]. W 1913 r. działało 41 zakładów krawieckich, 46 rzeźniczych], 40 piekarskich, 38 szewskich, 34 stolarskich, 16 czapniczych, 13 ślusarsko-tokarskich, 12 fryzjerskich, 10 zegarmistrzowskich (ogółem 342 zakłady)^[79]. W 1888 r. w Tomaszowie było: 74 krawców, 78 szewców, 41 stolarzy, 36 rzeźników, 27 piekarzy, 23 kowali, 21 czapników, 18 siodlarzy, 19 ślusarzy, 14 tkaczy, 13 bednarzy, 12 murarzy i szwaczek. W 1904 r. działało pół tysiąca rzemieślników^[75].

Landsbergowie[edytuj]

Willa Aleksandra Landsberga (ul. Konstytucji 3 Maja). Obecnie przedszkole

Siedziba dyrekcji fabryki Landsberga z początku XX wieku. Obecnie urząd pracy

Jedna z fabryk Landsberga

Hilary Landsberg w 1857 roku, rozpoczął produkcję wyrobów wełnianych^[80]. W 1881 r. wybudował przy ul. Gustownej 46. W końcu XIX w. zakłady posiadał 1800 wrzecion przędzalniczych, 70 krosien tkackich i 44 maszyny wykończalnicze i farbiarskie^[81]. Po jego śmierci w 1898 roku^[82] spadkobiercy powołali spółkę firmową, wykupując kolejne nieruchomości^[83]. Wartość produkcji wzrosła z około 480 tys. rubli w 1899 roku do 1,5 min rubli w 1911 r. Wzrosła też liczba krosien mechanicznych z 70 sztuk w 1899 r. wzrosła do 198 w 1912 r., a liczba wrzecion z 1800 do 3000^[72]. 19 maja 1907 r. car Mikołaj II zatwierdził statut spółki: Towarzystwo Akcyjne Fabryk Sukna H. Landsberga. Kapitał zakładowy określono na 1,2 min rubli i był podzielony na 240 akcji. Większość akcji otrzymali spadkobiercy Landsberga^[84]. Firma poniosła olbrzymie straty w okresie pierwszej wojny światowej.

Jakub Halpern[edytuj]

Jakub Halpern w 1853 roku założył firmę handlową, a później dział produkcyjny sukien i trykotaży. W 1900 roku posiadała m.in. 60 krosien mechanicznych i 2800 wrzecion^[85]. W 1899 r. firmę przekształcono w spółkę akcyjną pod nazwą Towarzystwo Akcyjne Manufaktury Sukna J. Halperna z kapitałem 600 tys. rubli^[86]. W 1900 roku firmę przejęli jego synowie: Maurycy, Karol i Michał. 24 sierpnia 1910 roku spalił się trzypiętrowy budynek fabryczny, w którym mieściły się główne oddziały produkcyjne. Po odbudowie w 1912 roku zmieniono profil produkcyjny na produkcję wełny czesankowej^[86].

Bornsteinowie[edytuj]

Starzycka Fabryka Wyrobów Sukiennych Zussmana Bornsteina z 1857 r.

Willa Dawida Bornsteina, jednego z czterech największych fabrykantów Tomaszowa i rabina miasta

Willa Bornsteina, ul. Warszawska 103 A (obecnie przedszkole)

W 1913 roku w przedsiębiorstwie Zussmana Bornsteina w Starzycach wprowadzono napęd elektryczny. W połowie 1914 roku czynnych było 105 krosien i 4700 wrzecion, a zatrudnienie osiągnęło 430 osób^[75]. Spadkobiercy założyli firmę przemysłowo-handlową Starzycka Fabryka Sukna i Kortów. Drugą fabrykę prowadził Dawid Bornstein, w której w roku 1913 zatrudnionych było 300 robotników pracujących na 72 krosnach. W okresie pierwszej wojny światowej fabryka została zdewastowana na skutek rekwizycji surowców i gotowych towarów, jak i wywozu i niszczenia maszyn przędzalniczych^[87]. Tomaszów Mazowiecki pozostał jednym z głównych ośrodków produkcji sukna i kortu.

Przemysł wełniany[edytuj]

Moritz Piesch

Fabryki Moritza Piescha: farbiarnia i wykańczalnia przy ul. św. Tekli (obecna ul. Barlickiego)

Pałac Moritza Piescha

Hala dawnej fabryki Moritza Piescha (obecnie Galeria Tomaszów)^[88]

Tomaszowski przemysł wełniany odgrywał dużą rolę w przemyśle Królestwa Polskiego. W 1900 r. wartość tego przemysłu w mieście wyniosła 3258 tys. rubli i stanowiła 4,2% wartości globalnej produkcji Królestwa Polskiego. W 1909 r. wartość ta wzrosła do 7200 tys. rubli i stanowiła 7,2% globalnej produkcji Królestwa Polskiego^[89]. W latach 1900–1901 średnia liczba robotników przypadająca na jeden zakład wyniosła 101, a wartość produkcji w przeliczeniu na jeden zakład wyniosła 208 859,9 rubli. Na przełomie XIX i XX w. następowała koncentracja przemysłu tomaszowskiego. Spadła liczba zakładów z 69 w 1869 r. do 32 w 1913 r. przy jednoczesnym wzroście liczby zatrudnionych robotników z 966 w 1869 r. do 5286 w 1913 r. oraz wartości produkcji z 968 tys. rubli w 1869 r. do 13 815 tys. rubli w 1913 r.

Do wybuchu pierwszej wojny światowej przemysł włókienniczy Tomaszowa Mazowieckiego podlegał ciągłej rozbudowie. W 1913 r. przemysł wełniany całego miasta zatrudniał 5286 robotników, a wskaźnik wzrostu w stosunku do 1869 r. wyniósł 547,2%; produkcja osiągnęła wartość 13 815 000 rubli, natomiast wskaźnik wzrostu w stosunku do 1869 r. w 1913 r. wyniósł aż 1427,1%. W 1913 r. w Tomaszowie Mazowieckim było 16 dużych i wielkich przedsiębiorstw. Zakłady te skupiały 86,5% ogółu robotników zatrudnionych w przemyśle wełnianym Tomaszowa Mazowieckiego, a wartość ich produkcji stanowiła 84,4% globalnej wartości produkcji przedsiębiorstw wełnianych całego miasta. Największymi zakładami były:

• Towarzystwo Akcyjne H. Landsberg – 800 robotników oraz wartość produkcji 2 500 000 rubli;
• Farbiarnia i wykończalnia M. Piescha – 800 robotników i wartość produkcji 1 milion rubli;
• Spółka Akcyjna J. Halperna – 350 robotników i wartość produkcji 500 000 rubli;
• Wykańczalnia O. Fürstenwalda – 400 robotników i wartość produkcji 800 000 rubli^[90].

W 1914 r., powstała nowa spółka akcyjna z udziałem kapitału francuskiego. Przekształcono farbiarnię i wykończalnię Moritza Piescha w towarzystwo akcyjne. Udział kapitału francuskiego wynosił 25%, a zaangażowana w to była firma francuska z Roubaix, która posiadała już swoją filię w Łodzi. Zreorganizowane przedsiębiorstwo miało kapitał zakładowy w wysokości 3 500 000 franków i zatrudniało w 1914 r. 900 robotników^[91].

Fabryki dywanów[edytuj]

Fabryka dywanów Mullera na Rolandówce

Kamienica Borucha Szepsa (obecnie siedziba Urzędu Gminy)^[92]

Ważną rolę odgrywała Fabryka Dywanów i Chodników, powstała w połowie XIX w. Założył ją Edward Roland. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1846 r. Początkowo składała się z dwóch działów: przędzalni i tkalni. W latach następnych zakład rozbudowano. Dnia 7 lutego 1885 r. E. Roland formalnie przestał być właścicielem fabryki i domów, które przejęli synowie Edwarda: Edward-junior, Samueli Gustaw^[93]. W 1891 r. Edward-junior sprzedał swojemu szwagrowi Aleksandrowi Müllerowi. W 1893 r. było 40 warsztatów, przędzalnia z 480 wrzecionami^[93]. W 1895 r. wybudowano nowy zakład, stary spłonął w 1896 r. W 1898 r. produkowano dywany, chodniki i wycieraczki, pracowało 95 osób^[93]. Najwyższą wartość osiągnęła produkcja w 1899 r. W 1904 r. w fabryce pracowało 87 osób, a w 1910 r. – 198 osób^[93]. W latach 1907–1908 powstały wytwórnie dywanów Szepsa i Meisreba, powstała też nowa osada. W 1912 r. wyłącznym właścicielem fabryki staje się A. Miiller. W 1914 r. w fabryce pracowało 350 robotników, czynnych było 260 krosien, w większości mechanicznych, w przędzalni pracowało 2000 wrzecion^[93].

Tomaszowska Fabryka Sztucznego Jedwabiu[edytuj]

Duże znaczenie dla przyszłości miasta miało uruchomienie produkcji sztucznego jedwabiu w Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu Spółce Akcyjnej. Była to pierwsza firma wytwarzająca włókna sztuczne na ziemiach polskich, jak również na terenie całego imperium rosyjskiego. Powstała 13 stycznia 1911 r. z inicjatywy Feliksa Wiślickiego pod pełną nazwą Towarzystwo Akcyjne TFSJ^[94]. Uruchomienie produkcji nastąpiło 1 maja 1912 r., przemysłową i handlową działalność Towarzystwo rozpoczęło 1 lipca 1912 roku^[95][96]. Dnia 4 sierpnia 1909 r. Ministerstwo Handlu w Petersburgu przesłało na ręce konsula belgijskiego w Odessie zezwolenie na otwarcie fabryki. Dnia 26 stycznia 1910 r. został sporządzony akt organizacyjny przedsiębiorstwa^[97]. Założycielami fabryki zostali: Salomon Landau, Feliks Landsberg, Aleksander Landsberg. Towarzystwo rozpoczęło działalność 13 stycznia 1911 r., kiedy to w hotelu Bristol w Warszawie odbyło się pierwsze ogólne zebranie akcjonariuszy^[98]. Pod kierownictwem inż. F. Wiślickiego i inż. Michała Hertza 1 maja 1912 r. uruchomiono nową wytwórnię na gruntach „Osady Wilanów”. Do Zarządu nowego zakładu weszli: Stanisław Landau – prezes, A. Landsberg – wiceprezes, F. Landsberg, Henryk Majmon, Gustave Popelier, dr W. Sachs, i inż. F. Wiślicki. Dyrektorem zarządzającym został M. Hertz. Tylko przez pierwsze sześć miesięcy wyprodukowano ogółem 62 ton jedwabiu sztucznego. Fabryka i produkcja była ciągle rozbudowywana, zwiększana i udoskonalana. W 1913 r. Zarząd przystąpił do budowy nowych hal produkcyjnych^[99].

Fabryka zapałek Sachsa i Piescha[edytuj]

Fabryka powstała w 1896 r. W 1899 r. zatrudniało 117 robotników, w 1902 r. – 158 robotników, a w 1909 r. już 183 robotników i osiągnął produkcję 370 869 rubli^[100].

Urbanizacja przed I wojną światową[edytuj]

Nastąpiła intensyfikacja zabudowy miejskiej oraz rozwój podtomaszowskich miejscowości Starzyc i Wilanowa. Miało to związek z lokalizacją na tym terenie dużych zakładów przemysłowych^[101]. W 1913 r. w Tomaszowie Mazowieckim znajdowało się 2247 budynków, z tego 1184 domów mieszkalnych. Prawie połowa obiektów była murowana^[102]. Na mocy zawartej w 1908 r. umowy władz miejskich z Augsburskim Towarzystwem Gazowniczym, podjęta została budowa gazowni. Rozbudowana została w końcu XIX w. sieć telefoniczna, była ona własnością prywatną dr. Tadeusza Osińskiego, a jej centrala zlokalizowana była przy ul. Pilicznej (obecnie: ul. Prezydenta I. Mościckiego)^[103].

Władze miasta przed I wojną światową[edytuj]

Sprawami miasta kierował burmistrz mianowany przez władze zaborcze. Ostatnim burmistrzem w okresie poprzedzającym wybuch wojny był Rosjanin Jakowlew. Burmistrz zwoływał kilkunastu możnych obywateli miasta, którzy dokonywali wyboru ławników. Funkcję tę w 1914 r. pełnili: Błaszkowski, Klinger i Steiman. Siedziba magistratu mieściła się w budynku przy zbiegu ul. św. Antoniego i placu Kościuszki. Urzędował w nim sekretarz Krejckant mający do pomocy 11 urzędników^[104][105].

Podczas I wojny światowej[edytuj]

W czasie walk toczonych w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego jesienią 1914 r. miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Ostatecznie 17 grudnia Niemcy ulokowali się w nim na stałe^[106]. Od pierwszych dni okupacji rozpoczęli grabież TFSJ, skąd wywozili surowce niezbędne do produkcji bawełny strzelniczej, a następnie zaczęli rekwirować środki produkcji z innych fabryk tomaszowskich^[107][108]. Tomaszów Mazowiecki, leżący na południowym skraju Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego, oddzielony był rzeką Pilicą od Generalnego Gubernatorstwa Lubelskiego, pozostającego pod okupacją austriacką^[109].

W okresie pierwszej wojny światowej, od momentu opuszczenia miasta przez władze rosyjskie, powstał w sierpniu 1914 r. Komitet Obywatelski^[110]. Na jego czele stanął komendant miejscowej Straży Ogniowej Alfons Seweryn. Komitet ten łączył w sobie władzę ustawodawczą wykonawczą sądowniczą i policyjną. Po wprowadzeniu przez niemieckie władze okupacyjne „zarządu cywilnego”, komitet został rozwiązany, a miastem zaczął kierować burmistrz – kapitan Werner^[111]. W wyborach z zastosowaniem podziału na kurie (według podziału majątkowego), wybrano Radę Miejską która ukonstytuowała się w kwietniu 1917 roku^[112]. W skład Rady Miejskiej weszło po 10 katolików i Żydów oraz tylko 4 ewangelików. W pracach tej rady brali udział radni: Artur Aronsohn, dr Michał Biernacki, Jakub Bieżuński, Dawid Bornstein, Ignacy Bornstein, Władysław Cychner, Franciszek Grzybowski, Jan Goździk, Maurycy Halpern, Mieczysław Heiman, Jan Kowalczewski, Edward Klinger, Aleksander Kozikowski, Kazimierz Kalinowski, pastor Leon May, Eugeniusz Aleksander Müller, Herz Morgenstein, Saul Margulies, dr Stanisław Narewski, Markus Rzeszewski, Aleksander Rychter, Kazimierz Sadłowski, Oskar Schersch, Michał Zylber^[113]. Na przewodniczącego Rady Miejskiej mianowany został przez Radę Nadzorczą Jan Kowalczewski. Na wiceprzewodniczącego wybrano Maurycego Halperna, na sekretarza Kazimierza Sadłowskiego. Od 27 marca 1918 r. przewodniczącym Rady Miejskiej był dr S. Narewski^[114]. Władze Tomaszowa Mazowieckiego wysunęły projekt włączenia w obręb miasta niektórych z otaczających go wsi. Uzasadniano ich ścisłą współzależność z miastem i obopólne korzyści wynikłe z połączenia^[115]. Zrealizowały go w 1915 r. niemieckie władze okupacyjne. W dniu 8 sierpnia 1915 r. na podstawie „Ustawy o miastach” Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego^[116]. Prezydent łódzkiej policji niemieckiej Von Oppen zarządził zmianę granic Tomaszowa Mazowieckiego.^[117]. Zarządzenie to włączało w obręb miasta wszystkie otaczające je wsie i przedmieścia. Od strony północnej zostały włączone wsie: Niebrów, Starzyce i Tomaszówek, od wschodu osady: Wilanów, Gustek, Michałówek, Nowy Port, Bocian i Kępa Łazisko; na południe wsie Brzustówka i folwark Tomaszówek Poduchowny; na zachodzie osada Rolandówka^[118]. Tereny Tomaszowa wzrosły czterokrotnie. Ogółem przyłączono do miasta 1408,8 ha, z tego część nie zabudowanych. Obszar miasta liczył po przyłączeniu 1895 ha^[119].

Większość zakładów przemysłowych Tomaszowa Mazowieckiego została unieruchomiona już w początkowym okresie I wojny światowej. Wszystkie cenniejsze urządzenia i maszyny zostały zdemontowane i wywiezione^[120]. Tylko część majątku zdołano uratować, przewożąc go do Piotrkowa Trybunalskiego, który znalazł się pod okupacją austriacką^[121]. W lutym 1915 r. miejscowa komendantura, Mobile Etappen Komendantur Nr 5 II A.K., sporządziła rejestr zapasów, których A. Müller nie zdołał przed nimi ukryć. Zarekwirowano m.in.: 8000 dywanów, ponad 3000 chodników, wycieraczek jutowych i kokosowych, 2850 kg wełny i juty, 290 bel włókna kokosowego^[122]. W listopadzie 1918 r. Niemcy zarekwirowali około 80% gotowych wyrobów fabryki. Niemcy ustanowili Kriegsrohstoff stelle, która przystąpiła do systematycznych rekwizycji, zabierali zgromadzone surowce^[123]. Zarząd TFSJ zawarł z władzą okupacyjną, 8 marca 1917 r., kontrakt na produkty z destylacji drzewa^[124]. Nadzwyczajne Ogólne Zebranie Akcjonariuszy, 17 kwietnia 1917 r., upoważniło Zarząd do budowy fabryki suchej destylacji drzewa. Budowa dozorowana była przez Wydział Surowców Wojennych. Plany dostarczyła firma H. Meyer Co. z Hanoweru. Wybudowano dwa z trzech zaplanowanych pieców resortowych^[125]. Trzeciego nie udało się wybudować z powodu braku środków. W grudniu 1919 r. z powodu niskiej opłacalności zaprzestano niskiej destylacji drewna^[126]. Była to jedyna czynna fabryka w Tomaszowie Mazowieckim w czasie pierwszej wojny światowej. TFSJ poniosła w czasie pierwszej wojny światowej bardzo duże straty^[127]. W Tomaszowie Mazowieckim zapanowało powszechne bezrobocie i głód^[128].

W latach 1914–1918 w Tomaszowie Mazowieckim i w najbliższej okolicy czynne były jedynie tartaki. Wybudowano wielki zakład w Konewce. Mieszkańcy zaczęli emigrować do Niemiec, zaczęto też stosować łapanki.

Budynek dawnej szkoły stolarskiej (ZSZ nr 5)

Zatrzymanych gromadzono w szkole przy ul. Tkackiej, a następnie transportem pod strażą wysyłano do Niemiec^[129]. Rolnicy, zgodnie z rozporządzeniem okupanta, wszelkie nadwyżki zobowiązani byli dostarczać do punktów skupu, a wszelki wolny obrót płodami rolnymi został zabroniony pod rygorem wysokich kar. Przez pobliską granicę austriacką przemycano artykuły z sąsiedniego powiatu opoczyńskiego. Zajmowali się tym procederem zwłaszcza mieszkańcy dzielnicy Brzustówka ^[130].

Wobec panującego głodu, Komitet Obywatelski, a następnie od 24 lutego 1916 r. Miejscowa Rada Opiekuńcza na czele z Janem Kowalczewskim uruchomiły tanie kuchnie, które wydawały zupy. Od czerwca 1918 r. Magistrat oddał prowadzenie kuchni gminom wyznaniowym, które otrzymały na ten cel subsydia. Wprowadzenie opłat – w kuchni katolickiej wynoszących 20 fenigów i żydowskiej 5 fenigów – spowodowało zmniejszenie liczby wydawanych obiadów do 860 dziennie^[131]. Uruchomiono 6 ochronek, w których wydawano skromny zasiłek. Wzrosła liczba dzieci bezdomnych i osieroconych^[132]. Niedożywienie powodowało dużą śmiertelność wśród mieszkańców Tomaszowa Mazowieckiego, dotyczyło to zwłaszcza dzieci i ludzi w podeszłym wieku. Panowały nieustanne epidemie tyfusu plamistego i czerwonki. Zwiększała się także umieralność na gruźlicę. W grudniu 1915 r. zmarł na tyfus lekarz Sołowiejczyk, który pracował w specjalnie uruchomionym szpitalu zakaźnym. Od tego czasu szpital ogólny i zakaźny obsługiwany był przez jednego lekarza, dr Michała Biernackiego, który miał do dyspozycji 1 felczera i 5 pielęgniarek oraz wykwalifikowanego dezynfektora. Szalejąca epidemia sprawiła, że władze okupacyjne zarządziły masowe szczepienia. Jednak niewiele to pomogło wobec chronicznego niedożywienia. Śmiertelność pomimo znacznego zmniejszenia się liczby ludności zwiększyła się z 729 w 1913 r. do 801 w 1918 r. i była półtorakrotnie wyższa od liczby urodzeń^[133][134].

Podczas II wojny światowej[edytuj]

Ul. Warszawska róg ul. Szerokiej. Niemieccy tomaszowianie czekają Hansa Franka

Przed wojną na terenie miasta od 1924 r. działała organizacja niemieckiej mniejszości Niemieckie Stowarzyszenie Ludowe w Polsce (niem. Deutscher Volksverband in Polen skrót DVP)^[135]

Podczas wojny obronnej 6 września 1939 r. w rejonie miasta rozegrała się bitwa pod Tomaszowem Mazowieckim. W czasie II wojny światowej w połowie 1940 roku m.in. do Tomaszowa (za pośrednictwem obozu przesiedleńczego w Radogoszczu) trafiały transporty osób wysiedlonych z Kraju Warty. Niemcy utworzyli także w mieście żydowskie getto, które liczyło do 16 000 mieszkańców (w większość lokalnych, ale i 3000 przesiedlonych z okolicznych wsi) w pierwszych latach wojny^[136]. Getto zlikwidowano w końcu października 1942 r., kiedy prawie wszyscy Żydzi zostali zamordowani. Reszta z nich (ok. 900 osób) pracowała do maja 1943 r. w pododdziale Organizacji Todt, który budował duże schrony obok wsi Konewka i Jeleń, w związku z tworzoną tu jedną z głównych kwater Hitlera. W czasie wojny na terenie miasta znajdował się węgierski lazaret. Tomaszów został zajęty przez Armię Czerwoną 18 stycznia 1945 r.

Represje komunistyczne[edytuj]

Dawny hotel. Urząd Bezpieczeństwa w jego piwnicach urządził katownie

Po wkroczeniu Armii Czerwonej w Tomaszowie nastąpiły represje wobec członków antykomunistycznego podziemia, byłych żołnierzy Armii Krajowej, przedwojennej inteligencji, a nawet ludności cywilnej którą NKWD a później stworzony z ochotników Resort Bezpieczeństwa Publicznego (następnie Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego), podejrzewały o nieprzychylność wobec nowej władzy. Torturowano i rozstrzeliwano m.in. w piwnicach dawnego hotelu przy skrzyżowaniu dzisiejszych ulic św. Antoniego i Tadeusza Kawki^{[137][138][139]}.

W lasach powiatu tomaszowskiego działał I Pluton 25 Pułku Piechoty Armii Krajowej "Trojan" noszący pseudonim od wsi w której został zawiązany - Trojanów^[140].

Dekomunizacja ulic[edytuj]

Zdekomunizowana ul. Oskara Langego, obecnie ul. Wandy Panfil

Większość nazw ulic zmieniono na przedwojenne w latach 90. XX w.^[141] W 2017 roku przeprowadzono dwuetapowe konsultacje społeczne. W styczniu 2017 roku w toku konsultacji zmieniono nazwy dwóch ulic^[142]. Ulicę Oskara Langego zmieniono na ul. Wandy Panfil^[143]. Ulicę Teodora Duracza zmieniono na ul. Wilanowską, od istniejącego w pobliżu teren fabryki sukna – Wilanów^[144].

Zabytki[edytuj]

Zespół pałacowy założycieli miasta – Ostrowskich z 1812 roku^[145]. Obecnie muzeum

Neorenesansowy kościół pw. św. Antoniego z 1858 roku^[146].

Przedwojenna modernistyczna willa przy św. Antoniego

Budynek Klubu Miejskiego z 1904 roku. Obecnie biblioteka miejska i kino „Włókniarz”

Willa doktora Jana Rodego. Obecnie Urząd Stanu Cywilnego

Kamienica fabrykancka rodziny Knothe

Zabytkami miasta są^[147]:

• Pałac Ostrowskich – ul. POW 11/15 – zbudowany w 1812 r. według projektu Lessla w stylu klasycystycznym. Pierwotnie był to budynek parterowy. Z trzypiętrowej wieży założyciel Tomaszowa obserwował swoje dobra. W późniejszym czasie dobudowano piętro. W części parterowej urządzono kaplicę i oranżerię. Pozostałe pomieszczenia były przeznaczone do celów mieszkalnych. Na początku lat 20. obok pałacu zostały zbudowane zabudowania folwarczne, dom dla oficjalistów (obecnie WKU) i stajnia. Generalne remonty przechodził w latach 1898, 1929, 1969, 2010. Obecnie mieści się tu Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego.
• Neorenensansowy Kościół św. Antoniego – przy ulicy św. Antoniego – zbudowany w roku 1958, rozbudowany w latach 1888–1891 i 1948^[148][149]
• Kościół ewangelicko-augsburski Zbawiciela – ul. św. Antoniego 39 – zbudowany w latach 1897–1902 w stylu neogotyckim, wewnątrz znajduje się obraz autorstwa Wojciecha Gersona z 1900 r. pt. „Spotkanie Zmartwychwstałego Chrystusa z Marią Magdaleną” oraz zabytkowe organy.
• Klasycystyczny Kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy – pl. Kościuszki 21 – wybudowany na zlecenie hr. Antoniego Ostrowskiego w latach 1823–1829.
• Dawne jatki – ul. Rzeźnicza – budowla w stylu klasycystycznym, do lat 70. XX wieku pełniły funkcję handlową. W latach 70. adaptowano je na potrzeby kultury lokalizując w nich „Galerię pod Arkadami” (obecnie „Galeria Arkady”).
• Ratusz miejski – ul. POW 10/16 – zaprojektowany przez Aleksandra Ranieckiego. W 1925 r. ówczesny prezydent Polski Stanisław Wojciechowski dokonał poświęcenia kamienia węgielnego pod budowę ratusza, uroczyste otwarcie gmachu odbyło się 26.06.1927 r.
• Gmach Banku Polskiego – ul. I. Mościckiego. 31/33 – wybudowany w latach 1923–1924, budowla wzniesiona w stylu akademickiego klasycyzmu z polskimi formami architektury pałacowej, wnętrze zostało ozdobione bogatą sztukaterią. Obecnie mieści się tu bank Pekao SA.
• Eklektyczny pałacyk Pieschów – ul. Barlickiego 32 – zbudowany w 1895 r. przez Moritza Piescha, właściciela mechanicznej farbiarni i wykończalni, jednej z pierwszych i największych fabryk włókienniczych Tomaszowa. W latach 30. bryła obiektu uległa pewnym przeobrażeniom: rozbudowano II piętro zmieniając elewację północno i południowo-wschodnią.
• Fabrykancka kamienica – ul. I. Mościckiego 4 – zbudowana na początku lat 20. XX wieku przez Bolesława vel Borucha Szepsa – współwłaściciela Starzyckiej Manufaktury Dywanów. Obecnie siedziba Urzędu Gminy.
• Pałacyk dra Jana Rodego – ul. św. Antoniego 42 – nosi cechy architektury stanowiącej połączenie neoklasycyzmu i eklektyzmu. Zbudowany przez wybitnego społecznika i lekarza, założyciela tomaszowskiego szpitala – dra Jana Serafina Rodego. Obecnie mieści się tu Urząd Stanu Cywilnego.
• Kościół modrzewiowy pw. św. Marcina biskupa – ul. Gminna (Białobrzegi) – pochodzi z XVII w. przebudowany ok. 1746 r.
• Dawny dwór – ul. Radomska – Pochodzi z połowy XIX wieku. Obecnie własność Gminnej Spółdzielni.
• Fabrykancka willa – ul. Konstytucji 3 Maja 48 – zbudowana w stylu eklektycznym ok. 1900 r. dla kierownictwa Fabryki Sukna H. Landsberg. Obecnie siedziba Rejonowego Urzędu Pracy.
• Kamienica fabrykancka rodziny Knothe – plac Kościuszki 18 – Obecny eklektyczny wystrój elewacji otrzymała w 1896 roku w wyniku przebudowy domu zbudowanego w latach 20. ubiegłego wieku. Do 2003 roku siedziba Sądu Rejonowego.
• Klasycystyczna kamienica – pl. Kościuszki 17 – zbudowana w połowie XIX wieku. Od 1882 r. własność Karola Jana Bartkego – właściciela Fabryki Sukien i Kortów (dawnej „Batavii”). Do 2003 roku siedziba Sądu Rejonowego.
• Batavia – ul. Warszawska – najstarszy budynek fabryczny w mieście, obecnie Tomaszowska Fabryka Filców Technicznych.
• Jeden z pierwszych obiektów fabryki włókienniczej Moritza Piescha – ul. Barlickiego – Fabryka uruchomiona została w 1874 roku przy ówczesnej ulicy św. Tekli. Obiekt zbudowany w stylu eklektycznym z przeznaczeniem no oddział wykończenia tkanin i mieszkania dla kadry fabrycznej.
• Komin i budynek zakładowej kotłowni – ul. Barlickiego – Wybudowane w 1872 r. w fabryce Moritza Piescha.
• Eklektyczna willa – ul. Barlickiego – zbudowana przez Jakuba Halperna – właściciela fabryki wyrobów sukiennych.
• Budynek dawnej wozowni – ul. Barlickiego – Należała do fabryki Moritza Piescha. Zbudowana w 1911 r. w stylu eklektycznym z elementami secesji.
• Budynek zakładowej stolarni – ul. Barlickiego – zbudowana w 1911 r. przez spadkobierców Moritza Piescha. Elewacja eklektyczna z elementami secesji.
• Fabryczna portiernia – ul. Konstytucji 3 Maja 46 – zbudowana w końcu lat 90. XIX wieku z przeznaczeniem na budynek socjalny fabryki sukna H. Landsberg.
• Willa Bornsteinów – ul. Warszawska – zbudowana w połowie XIX wieku przez Zusmana Bornsteina – właściciela Starzyckiej Fabryki Wyrobów Sukiennych. Wielokrotnie przebudowywana.
• Fabrykancka willa – ul. Spalska 120 – zbudowana na przełomie XIX i XX wieku przez Roberta Kleindiensta – właściciela fabryki włókienniczej „Wilanów”.
• Fabrykancka willa – ul. Warszawska 10 – zbudowana na początku XX wieku przez Dawida Bornsteina – właściciela Tomaszowskiej fabryki Wyrobów Sukiennych.

Demografia[edytuj]

Transport[edytuj]

Dworzec kolejowy

Dworzec autobusowy

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• droga ekspresowa S8: kierunek Białystok – Warszawa – Tomaszów Mazowiecki – Wrocław – Kłodzko - Kudowa-Zdrój, polska część via Baltica
• droga wojewódzka nr 713: kierunek Łódź – Tomaszów Mazowiecki – Januszewice koło Opoczna.
• droga krajowa nr 48: kierunek Białobrzegi - Kozienice – Dęblin – Kock.

Linie kolejowe łączą Tomaszów Mazowiecki bezpośrednio z miastami (połączenia bezpośrednie):

• Tomaszów Mazowiecki – Warszawa,
• Tomaszów Mazowiecki – Łódź,
• Tomaszów Mazowiecki – Koluszki – Łowicz – Poznań,
• Tomaszów Mazowiecki – Kraków – Zakopane,
• Tomaszów Mazowiecki – Skarżysko-Kamienna (ruch towarowy, osobowy zawieszony 31 lipca 2009 roku),
• Tomaszów Mazowiecki – Drzewica - Przysucha - Radom (nieczynna w ruchu pasażerskim),
• Tomaszów Mazowiecki – Glinnik - Spała (ruch towarowy, osobowy – uruchamiany okazyjnie).

Komunikacja międzymiastowa[edytuj]

W Tomaszowie Mazowieckim jest dworzec kolejowy i dworzec autobusowy. Oba znajdują się naprzeciwko siebie przy ulicy Dworcowej w peryferyjnej części miasta, na obrzeżach przemysłowej dzielnicy – Kaczka. W przypadku dworca kolejowego dalekie od centrum usytuowanie stacji, było częścią represji carskiej administracji po powstaniu styczniowym. W 2004 roku dawny PKS Tomaszów Mazowiecki został sprywatyzowany i funkcjonuje pod nazwą Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej w Tomaszowie Mazowieckim.

Komunikacja miejska[edytuj]

Od okresu międzywojennego w Tomaszowie działa również autobusowa komunikacja miejska. Obecnie obsługuje ją Miejski Zakład Komunikacyjny w Tomaszowie Mazowieckim na 15 liniach taborem 44 pojazdów.

W kampanii wyborczej przed wyborami samorządowymi w 2014 roku, lider lokalnego Prawa i Sprawiedliwości, obecny prezydent Marcin Witko, zapowiedział wprowadzenie bezpłatnych przejazdów dla osób rozliczających podatki w mieście. Tuż po wyborach zniesiono konieczność kasowania biletów w niedziele i dni świąteczne, a całkowite zniesienie opłat zapowiedziano na okres po zakupie nowych autobusów dla tomaszowskiego MZK^[150].

W połowie marca 2017 roku, rozstrzygnięto przetarg na zakup 25 autobusów hybrydowych. Z dwóch ofert które dotarły do finału przetargu – Volvo i Solaris wygrała polska fabryka z Bolechowa^[151].

Do marca 2018 roku w Tomaszowie pobudowana zostanie nowa baza MZK, obiekt powstanie na terenie obecnej bazy przy ulicy Warszawskiej 109/111. W przyjętej przez Radę Miasta uchwale transport publiczny uznano jako priorytet obecnej kadencji^[152][153].

Sport[edytuj]

Arena Lodowa[edytuj]

Arena Lodowa

Stadion OSiRu^[154]

Kompleks sportowo-rekreacyjny^[155]

Automatyczna kręgielnia

Przystań kajakarska (obecnie ośrodek wypoczynkowy "Amber Przystań")

W Tomaszowie od 1971 roku istnieje tor łyżwiarski (jako sztucznie mrożony od 1984 roku), jako część drugiego największego w mieście klubu sportowego – Pilica. Jest jednym z trzech tego typu obiektów w Polsce (obok Warszawy i Zakopanego). Wielokrotnie odbywały się tu Mistrzostwa Polski^[156]. Na pełnowymiarowym odkrytym torze łyżwiarskim przy Strzeleckiej w Tomaszowie, trenowali m.in. Stanisława Pietruszczak (olimpijka z Insbrucku z 1976 roku), pochodzący z Luboszew Jan Józwik (olimpijczyk z Lake Placid), tomaszowianin obecnie członek zarządu KS Pilica Jaromir Radke (olimpiada w Alberville i w Lillehammer), Paweł Abratkiewicz (olimpijczyk z Alberville, Nagano i Salt Lake City)^[157], a Wiesław Kmiecik z Tomaszowa był trenerem reprezentacji Polski w Alberville i w Lillehamer.

W 2016 rozpoczęła się modernizacja toru, której głównym celem jest stworzenie pierwszej w Polsce krytej areny lodowej umożliwiającej organizacje mistrzostw świata w łyżwiarstwie szybkim, a przede wszystkim całoroczne treningi dla zawodników reprezentacji Polski^[158]. Koszt tomaszowskiej inwestycji to 47 mln. a jej zakończenie przewidziano na wiosnę 2017 roku^[159]. Poza krytym torem olimpijskim obiekt będzie również służył jako hala widowiskowa, będzie także drugie lodowisko wewnętrzne, wielofunkcyjne boisko, korty tenisowe oraz kilkunastotysięczne trybuny stałe i rozkładane^[160]. Obiekt ma służyć reprezentacji Polski, jak również państw nadbałtyckich^[161].

Kluby sportowe[edytuj]

W Tomaszowie działa kilka klubów sportowych:

• MUKS WIKING Tomaszów Mazowiecki- sekcja kajakarska. [mistrz świata Jakub Andryszczak]
• Lechia Tomaszów Mazowiecki (piłka nożna, w sezonie 2014/2015 gra w III lidze, siatkówka [w sezonie 2010/2011 w II lidze])
• Pilica Tomaszów Mazowiecki (kręglarstwo, łyżwiarstwo szybkie)
• Lekka atletyka – Młodzieżowy Klub Sportowy (MKS Tomaszów Maz.)
• Kawaleria Tomaszów Mazowiecki (piłka nożna, w sezonie 2012/2013 beniaminek w Lidze Okręgowej)
• MUKS Tomaszów Mazowiecki (piłka nożna kobiet, w sezonie 2012/2013 gra w I lidze, grupie zachodniej)
• MUKS Wiking Tomaszów Mazowiecki (siatkówka, III liga seniorów i rozgrywki wszystkich kategorii młodzieżowych chłopców, pływanie, kajakarstwo)
• LKK Start Tomaszów Mazowiecki (kolarstwo)
• MUKS Dargfil Ceramika Paradyż (dawniej Desperado) (piłka nożna, piłka siatkowa)
• UKS Victoria (piłka ręczna dziewcząt i chłopców)
• UKS Trójka (piłka nożna chłopców)
• UKS Dwójka (karate sportowe)
• LKS Starzyce Tomaszów Mazowiecki (piłka nożna)

Historyczne kluby Tomaszowa[edytuj]

W okresie dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939) istniało w Tomaszowie Mazowieckim 12 klubów sportowych.

• Lechia Tomaszów Mazowiecki – klub sportowy związany z kołami rządowymi i BBWR;
• Hakoah – klub założony przez fabrykantów żydowskich;
• Tomaszowianka – klub sportowy w Starzycach przy Starzyckiej Fabryce Wyrobów Sukiennych;
• Strzelec – klub skupiający legionistów-kombatantów;
• Sokół – klub pod patronatem Narodowej Partii Robotniczej;
• Victoria – klub mieszczaństwa niemieckiego;
• Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe (ŻTGS);
• Hapoel – klub założony przez Organizację Syjonistyczną;
• Orlę – klub związany z Młodą Polską;
• TUR – klub sportowy pod auspicjami PPS;
• Młot – klub sportowy związany z komunizującymi związkami zawodowymi;
• Jutrznia – klub sportowy pod patronatem Bundu.

Rezerwat przyrody – wywierzyska krasowe[edytuj]

Główne wywierzysko kresowe w rezerwacie „Niebieskie źródła”

Rezerwat leży w dolinie rzeki Pilicy. Powierzchnia rezerwatu wynosi 28,7 ha^[162]. Jego symbolem jest kaczka krzyżówka. Został utworzony dla ochrony malowniczych źródeł krasowych o szmaragdowym zabarwieniu i zachowania ostoi licznych gatunków ptaków. Na jego terenie znajduje się las olchowy stanowiący ich ostoję. Rezerwat ten obejmuje także silnie pulsujące źródła typu limnokrenowego, które dają początek rzece Jana. Ich urok polega na tym, że woda wybija z dna piasek, który widziany przez taflę wody ma zieloną barwę o różnych odcieniach, zależnie od warunków pogodowych i kąta padania promieni słonecznych. Czysta woda z wapiennych źródeł pochłania promienie czerwone, a przepuszcza odbite od dna niebieskie i zielone, które można obserwować. Rezerwat znajduje się w Sulejowskim Parku Krajobrazowym wchodzącym w skład zespołu Nadpilicznych Parków Krajobrazowych.

Skansen Rzeki Pilicy – pierwsze muzeum rzeki[edytuj]

Wydobyty z Pilicy, odrestaurowany niemiecki transporter opancerzony typu SdKfz 251/3 – IV „Rossi”. Obecnie w zbiorach Skansenu Rzeki Pilicy

W związku z licznymi pamiątkami wyławianymi z Pilicy, obiektami podczas modernizacją Tomaszowa, Spały i okolicznych miasteczek i wsi, musiały zostać zastąpione współczesną infrastrukturą, a które mają znaczna wartość dla historii regionu, w 2000 roku powołano Skansen Rzeki Pilicy. Jest to pierwsze w Polsce muzeum poświęconym rzece. Początkowo skansen działał jako muzeum społeczne, którym opiekowało się Stowarzyszenie Przyjaciół Pilicy i Nadpilicza jednak ze względu na wartość przechowywanych eksponatów i zapewnienie im opieki konserwatorskiej, od 2005 roku obiekt funkcjonuje jako samorządowa instytucja kultury^[163]. Główna siedziba skansenu znajduje się w pobliżu rezerwatu Niebieskie Źródła na wschodnim brzegu Pilicy^[164][165].

Najbardziej rozbudowaną ekspozycja skansenu jest „Młynarstwo wodne w dorzeczu Pilicy”. Najważniejszym jej elementem jest drewniany młyn wodny, przeniesiony wraz z całym wyposażeniem w latach 1998–2000 ze wsi Kuźnica Żerechowska, położonej nad rzeką Luciążą – największym lewym dopływem Pilicy.

Perełką Skansenu Rzeki Pilicy jest budynek poczekalni kolejowej z przystanku Czarnocin. Drewniany i misternie zdobiony obiekt, został zbudowany z 1896 roku jako pawilon ekspozycyjny Dyrekcji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej na odbywającej się w 1896 roku Wszechrosyjskiej Wystawie Przemysłowo-Artystycznej w Niżnym Nowogrodzie (miasto na wschód od Moskwy przy ujściu Oki do Wołgi)^{[166][167][168]}.

Częścią Skansenu Rzeki Pilicy są znajdujące się w Nagórzycach (obecnie dzielnica miasta) Groty Nagórzyckie.

Tomaszów w literaturze[edytuj]

Odrestaurowana kamienica przy ulicy Mościckiego w Tomaszowie Mazowieckim

Miasto uwiecznił Julian Tuwim wierszem „Przy okrągłym stole”^[169]. Poeta bywał w jednej z kamienic przy dzisiejszej ulicy Mościckiego u rodziny Michaela Seli (późniejszego wybitnego izraelskiego chemika^[170]), Tuwim spotykał się tu z ukochaną narzeczoną, późniejszą żoną – tomaszowianką Stefanią z Marchewów Tuwimową. Wiersz stał się bardzo popularny po ukazaniu się w 1968 roku singla „Grande Valse Brillante”/„Tomaszów” Ewy Demarczyk. W piosence Demarczyk podmiotem lirycznym jest kobieta. Co nie obyło się bez kontrowersji^[171], jednak utwór przeszedł do historii w zaproponowanej przez kompozytora Zygmunta Koniecznego zmienionej wersji^[172]. Wiersz Tuwima do dziś jest przedmiotem wielu aranżacji. Najbardziej znane to Janusza Radka. Marii Sadowskiej czy Kingi Preis na Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu w 2011 roku.

Od 1996 roku w mieście odbywał się kilkudniowy festiwal „A może byśmy tak... do Tomaszowa” zwany również „Dniami Tomaszowa” Jest to impreza masowa, w ciągu dnia prezentowana jest kultura regionu, a wieczorem odbywa się koncert gwiazd ogólnopolskich. Imprezę dotychczas organizowano w dwóch lokalizacjach – w ścisłym centrum na placu Kościuszki oraz na błoniach przed torem łyżwiarstwa szybkiego^[173][174].

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj]

Parafia Ewangelicko-Augsburska

Świetlica prezbitarian, przy ul. Jerozolimskiej

Jedna z Sal Królestwa Świadków Jehowy przy ul. Jagiellońskiej 1

Kościół rzymskokatolicki[edytuj]

• • Parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy
  • Parafia Najświętszego Serca Jezusowego
  • Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski
  • Parafia św. Antoniego Padewskiego, św. Stanisława Biskupa i Męczennika oraz Matki Boskiej Różańcowej
  • Parafia św. Jadwigi Królowej
  • Parafia św. Marcina
  • Parafia św. Rodziny

Protestantyzm[edytuj]

• • Parafia Ewangelicko-Augsburska im. Zbawiciela w Tomaszowie Mazowieckim
  • Parafia Ewangelicko-Augsburska Świętej Trójcy – (kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy)
  • Społeczność Chrześcijańska TOMY
  • Zbór Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego
  • Zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Dobrego Pasterza”

Świadkowie Jehowy[edytuj]

• • Dwa Chrześcijańskie Zbory Świadków Jehowy: Tomaszów-Niebrów, Tomaszów-Śródmieście^[175].

Media lokalne[edytuj]

Prasa[edytuj]

• Nowa Gazeta Tomaszowska
• Nasze Miasto Tomaszów Mazowiecki. (wyd. Polska Press, z lokalną redakcją w Tomaszowie. Gazeta bezpłatna).
• Tomaszowski Informator Tygodniowy (nakład 12000)^[176]

Radio[edytuj]

• • Radio FaMa Tomaszów 92,9 MHz

Telewizja[edytuj]

• • lokalne wydanie telewizji Amazing Dostępna w telewizji kablowej Multimedia Polska

Portale Internetowe[edytuj]

• • Serwis powiatowy Dziennika Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim^[177]
  • NaszTomaszow.pl (zasięg 150 000 UU miesięcznie)^[178]
  • TomaszowMazowiecki.naszemiasto.pl (zasięg 90 000 UU miesięcznie)^[179]
  • TVTomaszow.pl (zasięg 14 000 UU miesięcznie)^[180]
  • Tomaszow.pl (zasięg 12 000 UU miesięcznie)^[181]
  • Format3a.pl (zasięg do 5 000 UU miesiecznie)^[182].

Historyczne gazety wydawane w Tomaszowie[edytuj]

Winieta Kurjera Tomaszowskiego

Do 1939 roku. W mieście istniały cztery drukarnie należące do M. Garfinkiela, W. Handwergera oraz F. Pruskiego i J. Glasa^[183].

Z wyjątkiem kilku, poniższe tytuły finansowane były z prenumeraty stałych czytelników oraz z opłat uzyskiwanych za ogłoszenia. Niewielka część dochodów wpływała ze sprzedaży ulicznej prowadzonej przez gazeciarzy lub w specjalnych kioskach.

• Tomaszower Wort (Tomaszowskie słowo, redaktor naczelny - Beniamin Kurc, redakacja przy jego mieszkaniu pl. Kościuszki 11, jeden z większych nakładów wśród prasy przed 1939 - do 1200 egzemplarzy)^[184]
• Tomaszower Wochenblat (Tomaszowska Gazeta Tygodniowa [wydawana w jidysz ])^[185]
• Di Shime (Głos, [wydawany w jidysz])^[185]
• Gazeta Urzędowa Tomaszowska - Tomaszower Amtliche Zeitung^[186] Redakcja przy ul. Gierlickiej 37 (obecnie ul. Zgorzelicka)
• Kurier Tomaszowski wydawany przez Henryka Steinmana
• Echo Mazowieckie
• Kurier Gustkowski. Tygodnik Społeczny, Literacki i Humorystyczny^[187]
• Echo Robotnicze, Organ Narodowego Związku Robotniczego^[188].
• Kurier Mazowiecki^[189]
• Tomaszower Cajtung. Lieterariszgezelszaftich wochenblat (Gazeta Tomaszowska. Tygodnik Literacko-Społeczny)^[190]
• Proletariat (od 1928 roku)^[191]
• Nasza Praca^[192]
• Głos Tomaszowski Niezależny Dziennik Polityczny (organ BBWR)^[193]
• Tomaszowski Polak Patriota (red. red. nacz. Lech Wichura)^[194]
• Express Tomaszowski (redakcja przy św. Antoniego 24)^[195]
• Tomaszower Najer Volksblat^[196][197]
• Tomaszowskie Życie Robotnicze,^[198]
• Echo Tomaszowskie (red. nacz. Antoni Wacław Oiasik, redakcja przy św. Antoniego 14)^[199]
• Tygodnik Tomaszowski^[200]
• Nowy Dziennik Tomaszowski^[201]
• Tomaszów. Ilustrowany Miesięcznik Społeczno-Literacki, ^[202]

Po 1989 roku

• Echo
• Życie Tomaszowa (tygodnik wychodzący przez rok do 4.12.2002, kiedy został zastąpiony przez portal internetowy NaszTomaszow.pl)
• Głos Tomaszowa
• Przegląd Lokalny Famka
• Panorama Tomaszowska

Telekomunikacja[edytuj]

Stacja retransmisyjna Telewizji Polskiej[edytuj]

Telewizyjna stacja transmisyjna przy ul. Moscickiego 14

W centrum miasta w kompleksie telekomunikacyjno-pocztowym przy Mościckiego 14/18 istnieje usytuowany 177 m n.p.m. maszt EmiTel przeznaczony do nadawania sygnału Telewizji Polskiej^[203]. Po uruchomieniu telefonii komórkowej stał się również największym w regionie nadajnikiem czterech największych w Polsce operatorów^[204] Od 19 grudnia 2013 roku pełni rolę nadajnika multipleksu lokalnego^[205].

Telefonia komórkowa[edytuj]

Oprócz stacji retransmisyjnej TVP na terenie miasta zostało wybudowanych 30 stacji bazowych (BTS)^[206]:

• Plus – 8 masztów
• T-Mobile – 8 masztów
• Orange – 6 masztów
• Play – 8 masztów

Internet szerokopasmowy[edytuj]

Na terenie miasta usługi internetu szerokopasmowego (DSL) świadczy trzech operatorów – Orange, Netia^[207], Multimedia Polska^[208].

Bezpłatny Internet[edytuj]

Od samego początku istnienia projektu w Polsce Tomaszów był w zasięgu Bezpłatnego Dostępu do Internetu (BDI) spółki Aero2. Bezpłatny internet w mieście obsługują cztery stacje bazowe^[209][210].

Oprócz Aero2 również Urząd Miasta świadczy bezpłatny dostęp do internetu w bibliotekach miejskich oraz w trzech zewnętrznych hotspotach: – na Skwerze Niepodległości (przed magistratem), przy muzeum pałacu Ostrowskich na całym Plac Kościuszki w ścisłym centrum miasta oraz na terenie Skansenu Rzeki Pilicy obejmującym zasięgiem Rezerwat „Niebieskie źródła”^[211][212].

Zarządcy Tomaszowa Mazowieckiego[edytuj]

Siedziba Urzędu Miasta

Budynek Starostwa Powiatowego

W mieście znajduje się Urząd Miasta, Starostwo Powiatowe, Urząd Gminy Tomaszów Mazowieicki.

 Osobny artykuł: Zarządcy Tomaszowa Mazowieckiego.

Wymiar sprawiedliwości[edytuj]

Sąd i Prokuratura[edytuj]

Sąd Rejonowy i Prokuratura Rejonowa

W Tomaszowie znajduje się Sąd Rejonowy i Prokuratorua Rejonowa. Obie instytucje mają swoją siedzibę w jednym kompleksie biurowców przy Mościckiego 9.

Komenda Powiatowa Policji[edytuj]

Komenda Policji

17 grudnia 1914 r. Tomaszów został zajęty przez wojska niemieckie. Nim do tego doszło, już na początku sierpnia 1914 r. ewakuowano rosyjskie władze administracyjne, straż ziemską i policję. Aby zapewnić porządek i bezpieczeństwo mieszkańcom utworzono w mieście Milicję Obywatelską. W jej skład weszli członkowie tomaszowskiej straży ogniowej. Na czele stanął Alfons Seweryn^[213]. Pierwszy Komisariat Policji Państwowej utworzono w Tomaszowie Mazowieckim w 1919 r. Siedziba Komisariatu (a później Komendy) była kilkakrotnie zmieniana, aż do 1957 roku, kiedy stał się nią budynek przy ul. Świętego Antoniego 41. W 1999 r. w wyniku reformy podziału administracyjnego kraju utworzono w Tomaszowie Komendę Powiatową Policji Komenda obejmuje swym zasięgiem działania cały powiat tomaszowski. Na potrzeby Policji obszar ten jest podzielony na cztery rewiry dzielnicowych. Dwa z nich - pierwszy i drugi - obejmują miasto Tomaszów Mazowiecki. Do III rewiru dzielnicowych - z Komisariatem Policji w Czerniewicach - należą gminy Czerniewice, Lubochnia, Żelechlinek, Inowłódz i Rzeczyca, a do IV rewiru - Komisariat Policji w Rokicinach - gminy: Ujazd, Rokiciny, Będków i Budziszewice. I i II rewir dzielnicowych pod względem przestrzennym dzielą się z kolei na rejony służbowe dzielnicowych. Komenda Powiatowa Policji znajduje się obecnie w nowowybudowanym budynku przy ulicy Wandy Panfil 44^[214].

Straż Miejska i monitoring CCTV[edytuj]

Siedziba Straży Miejskiej

W 1992 roku powołano w Tomaszowie Straż Miejską. W strukturze administracyjnej tomaszowskiej Straży Miejskiej wyróżnia się sekcję dyżurnych (jej zadania to m.in. nadzór nad służbą patrolową, przyjmowanie interwencji i wniosków, utrzymywanie łączności między jednostkami), oraz stanowisko ds. wykroczeń (prowadzenie czynności związanych z ujawnionym i wykroczeniami, współpraca z Sądem Rejonowym). W ramach sekcji dyżurnych funkcjonują sekcje monitoringu (obsługa systemu monitoringu wizyjnego miasta), prewencyjna (ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych, współdziałanie z innymi służbami w zakresie ratowania życia i zdrowia mieszkańców , zabezpieczanie miejsc przestępstw czy katastrof, ochrona obiektów publicznych), ekologiczna (ograniczanie zjawisk degradacji środowiska naturalnego, niedopuszczanie do zaśmiecania, zapewnienie ochrony obywatelom w parkach, w lesie oraz w ośrodkach rekreacji), i targowisk (nadzór nad przepisami zawartym i w regulaminie targowisk miejskich, ochrona obywateli na targowiskach).

Siedziba Straży Miejskiej mieści się przy ul. P.O. W. 10/16. W budżecie miasta w związku z działalnością Straży przewidziano wydatki w kwocie 1175 tys. zł. zaś przychody Straży Miejskiej każdego roku wynoszą ok 50 tysięcy złotych (głównie z nałożonych przez strażników grzywien, mandatów i innych kar)^[215].

Straż Pożarna[edytuj]

Siedziba Państwowej Straży Pożarnej w Tomaszowie Mazowieckim, przy Warszawskiej 105

Tablica pamiątkowa na budynku dawnej Państwowej Straży Pożarnej (obecnie OSP)

W 1830 r. hrabia Antoni Ostrowski, starając się o nadanie praw miejskich miejscowości, którą założył, zobowiązał się do urządzenia składu sprzętu do gaszenia pożarów oraz włączenia się w nabycie tego sprzętu. Pierwszy taki skład powstał w 1839 roku. W 1845 roku sporządzono w magistracie szczegółowy plan czynności na wypadek pożaru, wyznaczono osoby, które miały brać udział w akcjach. Powołano dowódców i ich zastępców – ich zadanie polegało na kierowaniu działaniami gaśniczymi. Również fabrykanci w swoich zakładach i manufakturach organizowali ekipy pożarowe i wyposażali je w potrzebny sprzęt. Wyznaczeni do akcji gaśniczych mieszkańcy i pracownicy brali udział w ćwiczeniach, rozwijali sprawność działania podczas próbnych alarmów przeciwpożarowych.

Po odzyskaniu niepodległości[edytuj]

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, na czele straży stanęli - jako prezes dr Stanisław Narewski, znany lekarz i społecznik oraz Edmund Błaszkowski, który objął funkcję wiceprezesa. Formacja zyskała również stałe źródło finansowania w postaci wpływów z obowiązkowego opodatkowania przedsiębiorców, dziesięcioprocentowego dodatku do kwot ubezpieczeniowych z przeznaczeniem na Tomaszowskiej i Ochotniczej Straży Ogniowej oraz datków z kwest ulicznych i opłat za wynajem sali. Dzięki temu tomaszowska straż mogła inwestować w nowoczesny sprzęt, rozbudowała strażnicę oraz zaopatrzyła orkiestrę dętą w nowe instrumenty. Rozwój TOSO przyczynił się do tego, że w 1939 roku uznana została za jedną z najlepiej wyposażonych jednostek w kraju.

II wojna światowa[edytuj]

W czasie II wojny światowej tomaszowska straż gasiła pożary powstałe po bombardowaniu miasta, wydobywała rannych i zabitych spod gruzów oraz transportowała ich do szpitala. 7 września 1939 r. na polecenie okupanta ze strażaków utworzono milicję porządkową, której zadaniem było pilnowanie porządku oraz zbieranie i grzebanie poległych podczas działań wojennych. 1 lutego 1943 r. z trzydziestoosobowej grupy strażaków ochotników stworzono straż zawodową. Komendantem został Mieczysław Hensel. Kiedy rozpoczęła się wojna radziecko-niemiecka, w mieście powstała służba przeciwlotnicza złożona z Polaków, która podlegała straży pożarnej. Liczba strażaków wzrosła wtedy do 512 osób. Służba w straży ratowała przed wywózką na roboty do Niemiec.

Po II wojnie światowej[edytuj]

W 1946 roku powstała miejska komenda straży pożarnej, którą następnie przeorganizowano w 1951 roku. Administracyjnie jednostka ta podlegała Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, a służbowo wojewódzkiej straży pożarnej. Siedzibą komendy i powołanej miejskiej straży pożarnej pozostał budynek będący własnością Ochotniczej Straży Pożarnej przy obecnej ulicy POW. Do straży zawodowej przeszła większość strażaków ochotników. Pierwszym komendantem Zawodowej Miejskiej Straży Pożarnej w Tomaszowie Mazowieckim został dotychczasowy komendant OSP Mieczysław Hensel. Jednak funkcji tej nie pełnił długo. Pomimo pozytywnych opinii Komitetu Miejskiego PZPR oraz Prezydium MRN rozkazem komendy wojewódzkiej straży pożarnej przeniesiony został na stanowisko dowódcy plutonu. 15 marca 1951 roku jego miejsce zajął Józef Smokowski.

Po 1989 roku[edytuj]

30 czerwca 1992 roku, w związku z wejściem w życie rok wcześniej ustawy o Państwowej Straży Pożarnej, przestały istnieć zawodowe straże pożarne, a na ich miejsce powołano komendy rejonowe Państwowej Straży Pożarnej powołano komendy rejonowe Państwowej Straży Pożarnej. W tym czasie w komendzie rejonowej w Tomaszowie Mazowieckim zatrudnionych było 13 funkcjonariuszy, a w jednostkach ratowniczo-gaśniczych jej podległych 115 strażaków. W obrębie ich działania znalazły się m.in. miasto i gmina Tomaszów Mazowiecki, miasto i gmina Koluszki oraz gminy Budziszewice, Żelechlinek, Rzeczyca, Inowłódz, Będków, Rokiciny, Ujazd, Lubochnia i Czerniewice. Kolejne zmiany w strukturze tomaszowskiej straży pożarnej przyniósł rok 1999, kiedy to w życie weszła reforma administracji publicznej. Dotychczasowe jednostki zostały przegrupowane według nowego podziału administracyjnego kraju. Na bazie komendy rejonowej PSP została powołana Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Tomaszowie Mazowieckim. W 1999 roku Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Tomaszowie Mazowieckim zatrudniała 100 pracowników, w tym 98 funkcjonariuszy i 2 pracowników cywilnych. Nowy podział administracyjny kraju spowodował, że z obszaru działania KP PSP w Tomaszowie Mazowieckim zostały wyłączone miasto i gmina Koluszki. Na początku 2002 roku zapadła decyzja o budowie strażnicy dla Komendy Powiatowej PSP w Tomaszowie Mazowieckim. Podczas uroczystości Komendzie Powiatowej został nadany nowy sztandar.

Komendanci zawodowej straży pożarnej w Tomaszowie Mazowieckim po II wojnie światowej

• Mieczysław Hensel do 1951
• Józef Smokowski 1951–1971
• Marian Gawron 1972–1975
• Henryk Krzysztofik 1975 (p.o.)
• Jan Pietras 1975–1988
• Witold Adamski 1988–1992
• Andrzej Rochala 1991–1992
• Eugeniusz Kamocki 1992–1998
• Roman Pająk 1998–obecnie

W komendzie powiatowej pracuje 94 funkcjonariuszy i 3 pracowników cywilnych^[216].

Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej[edytuj]

W mieście jest dyslokowana 25 Brygada Kawalerii Powietrznej.

Miasta partnerskie[edytuj]

• Iwano-Frankiwsk
• Prato
• Mionica
• Linares
• Adampol
• Hîncești^[217]

Zobacz też[edytuj]

• Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Tomaszowie Mazowieckim
• Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim
• Groty Nagórzyckie
• Grupa SIM PCK Tomaszów Maz.
• Ludność Tomaszowa Mazowieckiego
• Skansen Rzeki Pilicy
• Synagoga w Tomaszowie Mazowieckim

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Dokumentacja Bibliograficzna do Historii Europy Środkowo-Wschodniej (Herder-Institut)

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Strona internetowa Telewizji Tomaszów Mazowiecki
• tomaszow-maz.eu Oficjalna strona Urzędu Miasta
• Tomaszów w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XII: Szlurpkiszki – Warłynka. Warszawa, 1892.

p • d • e Miasta województwa łódzkiego Miasta powiatowe Bełchatów • Brzeziny • Kutno • Łask • Łęczyca • Łowicz • Łódź • Opoczno • Pabianice • Pajęczno • Piotrków Trybunalski • Poddębice • Radomsko • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skierniewice • Tomaszów Mazowiecki • Wieluń • Wieruszów • Zduńska Wola • Zgierz Miasta gminne Aleksandrów Łódzki • Biała Rawska • Błaszki • Drzewica • Działoszyn • Głowno • Kamieńsk • Koluszki • Konstantynów Łódzki • Krośniewice • Ozorków • Przedbórz • Rzgów • Stryków • Sulejów • Szadek • Tuszyn • Uniejów • Warta • Wolbórz • Zelów • Złoczew • Żychlin

p • d • e Powiat tomaszowski Miasta Tomaszów Mazowiecki Gminy miejskie Tomaszów Mazowiecki Gminy wiejskie Będków • Budziszewice • Czerniewice • Inowłódz • Lubochnia • Rokiciny • Rzeczyca • Tomaszów Mazowiecki • Ujazd • Żelechlinek