Tworzenie stron internetowych

Wałcz
Ratusz w Wałczu
Herb Wałcza Flaga Wałcza
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	wałecki
Gmina	gmina miejska
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Bogusława Towalewska
Powierzchnia	38,17 km²
Wysokość	109 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	25 801[1] 675,9 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 67
Kod pocztowy	78-600
Tablice rejestracyjne	ZWA
Położenie na mapie powiatu wałeckiego Wałcz
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Wałcz
Położenie na mapie Polski Wałcz
53°16′37″N 16°27′48″E/53,276944 16,463333
TERC (TERYT)	3217011
SIMC	0967245
Urząd miejski plac Wolności 1 78-600 Wałcz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Wałcz (niem. Deutsch Krone) – miasto w północno-zachodniej Polsce, w województwie zachodniopomorskim, siedziba władz powiatu wałeckiego oraz wiejskiej gminy Wałcz. Miasto położone jest w środkowej części Pojezierza Południowopomorskiego nad jeziorami Raduń i Zamkowym i rzeką Żydówką. Wałcz jest powiatowym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym, siedzibą urzędów i instytucji lokalnych oraz ósmym ośrodkiem miejskim województwa (pod względem liczby ludności).

Według danych z 30 czerwca 2016 r. miasto miało 25 801 mieszkańców^[1].

W Wałczu stacjonuje 100 Batalion Łączności, 104 Batalion Zabezpieczenia, 1 Regionalna Baza Logistyczna, a także ma siedzibę 107 Szpital Wojskowy. Miasto jest także siedzibą dekanatu.

Miasto królewskie lokowane w 1303 roku położone było w XVI wieku w województwie poznańskim^[2].

Położenie[edytuj]

Wałcz jest położony na Pojezierzu Wałeckim, jednak mniejsza północno-wschodnia część miasta znajduje się już na Równinie Wałeckiej – oba mezoregiony należą do Pojezierza Południowopomorskiego.

Według danych z 1 stycznia 2014 r. powierzchnia miasta wynosiła 38,17 km²^[3]. Miasto stanowi 4,2% powierzchni powiatu.

Wałcz leży na południowo-wschodnich krańcach województwa zachodniopomorskiego. Najbliższe duże miasta to: Szczecin (144 km), Bydgoszcz (113 km), Piła (28 km), Poznań (132 km), Gorzów Wielkopolski (107 km), Koszalin (137 km)^[4].

Wyróżnia się 4 wydzielone części miasta, które dawniej były osobnymi miejscowościami: Chrząstkowo, Morzyca, Olszynka, Sosnówka.

Warunki naturalne[edytuj]

Miasto znajduje się na terenie płaskim, urozmaiconym jedynie niewielkimi wzniesieniami^[6].

Wałcz usadowiony jest nad jeziorami: Raduń (pow. 227,12 ha) oraz Jeziorem Zamkowym (pow. 133,01 ha). Jeziora te znajdują się w granicach administracyjnych miasta. Przez miasto przepływa rzeka Żydówka. Na terenie miasta ok. 11,2% stanowią jeziora i rzeki, których powierzchnia łącznie wynosi 427 ha^[6].

Park przy ul. Kilińszczaków, Jezioro Zamkowe

W niewielkiej odległości od miasta znajdują się także inne jeziora: Chmiel Duży, Chmiel, Raduń Mały, Ostrowiec, Lubianka, Jezioro Łabędzie. Akweny te położone są w zwartych kompleksach lasów o zróżnicowanym drzewostanie. Miasto z trzech stron (od zachodu, południa i wschodu) także otoczone jest lasami.

Pomniki przyrody:

• aleja lipowa „Raduń” składająca się z 27 lip (koło linii kolejowej, koło ulicy Ogniowej i Leśnej) o obwodach od 146 do 229 cm^[7]
• „Dąb Pokoleń” – dąb szypułkowy o obwodzie pnia 292 cm przy ul. Spokojnej 1^[8]

Historia[edytuj]

W okresie powstawania państwowych organizacji plemiennych dzisiejsza ziemia wałecka leżała na pograniczu wpływów Pomorzan i Polan. Należy przyjąć, że do czasów przedpaństwowych Polski, ziemie te były pod kulturowym i politycznym wpływem Pomorzan i związane były z losem dziejowym Pomorza Zachodniego. Poprzez wyprawy wojenne na Pomorze organizowane w 1. połowie XII wieku przez Bolesława Krzywoustego okolice te zostały włączone do państwa polskiego, stanowiąc północne rubieże Wielkopolski^[9].

Około 1300 r. tereny te opanowała Marchia Brandenburska. 23 kwietnia 1303 r. Ulrich Schoning i Rudolf Liebenthal otrzymali od margrabiów brandenburskich: Ottona, Konrada, Jana i Waldemara przywilej na założenie miasta Arnskrone koło jeziora Wolcen. Prócz praw miejskich Wałcz został także uposażony w 208 łanów ziemi ornej, łąki oraz dwa jeziora z wyspami i półwyspem, a także na 16 lat został zwolniony z podatków.

W 1368 r. na mocy układu zawartego przez króla PolskiKazimierza Wielkiego i margrabiegoOttona V Leniwego Ziemia Wałecka została przyłączona do Polski. Król potwierdził także przywilej miejski dla Wałcza, a w zamku osadził swojego starostę. Miasto w kwietniu 1378 r. spłonęło doszczętnie, wraz z otaczającym je ostrokołem i kościołem. W okresie I Rzeczypospolitej, Wałcz należał do woj. poznańskiego i był siedzibą starostwa grodowego.

W 1554 r. dla Ziemi Wałeckiej z siedzibą w Wałczu został utworzony urząd grodzki, który przetrwał do rozbiorów^[10].

Od 1772 r. po I rozbiorze Polski miasto należało do prowincji państwa pruskiego zwanej Prusy Zachodnie. W XIX w. miasto odznaczało się szybkim rozwojem ekonomicznym. Działało tu kilku tartaków, odlewnia żelaza, fabryka maszyn, mebli, drukarnia, wapienniki, browar. W 1881 r. połączono Wałcz linią kolejową z Piłą, a w roku 1904 z Człopą, Złocieńcem i w 1914 ze Złotowem.

Traktat wersalski pozostawił zamieszkany w zdecydowanej większości przez Niemców Wałcz w Rzeszy Niemieckiej, w prowincji Marchii Granicznej Poznańsko-Zachodniopruskiej.

12 lutego 1945 r., po wcześniejszym przełamaniu umocnień obronnych Wału Pomorskiego miasto zostało wyzwolone. Miejscowa ludność niemiecka w większości opuściła miasto w obawie przed zbliżającym się frontem, pozostała została wysiedlona do Niemiec po zakończonej wojnie. Do miasta przybyli nowi osadnicy z różnych stron dawnej Polski, m.in. Polacy z Kresów Wschodnich, 7 maja 1946 zatwierdzono obecną nazwę^[11]. W 1946 roku miasto zostało włączone do woj. szczecińskiego, by następnie w 1950 roku w wyniku podziału tego województwa znaleźć się w woj. koszalińskim. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa pilskiego. W wyniku reformy administracyjnej państwa od 1999 r. Wałcz należy do woj. zachodniopomorskiego.

Architektura[edytuj]

Zabytki[edytuj]

Cerkiew greckokatolicka Świętego Krzyża

Kolegium pojezuickie

Budynek dawnego szpitala

Kościół pw. św. Mikołaja

Kościół św. Antoniego

Zabytki chronione prawem w Wałczu:

• ratusz z 1890 r. – część średniowiecznego zespołu urbanistycznego
• Kościół greckokatolicki Podwyższenia Krzyża Pańskiego z 1923-1924 (ul. 12 Lutego)
• Kościół św. Mikołaja – budowla neogotycka z 1865 r.
• Kościół św. Antoniego (ul. Sądowa) – budowla neogotycka zbudowana w latach 1902–1907 z cegły ceramicznej o wątkach krzyżowym i główkowym, na zaprawie wapiennej. Kościół wzniesiono na planie krzyża, z prostokątną nawą, przeciętą szerokim transeptem (nawą poprzeczną). Od wschodu dostawiono do nawy prostokątne prezbiterium i niewielką zakrystię, zaś od zachodu – smukłą czterokondygnacyjną wieżę nakrytą ostrosłupowym hełmem. Bryła kościoła opięta jest przyporami, wzbogacona południowym i północnym szczytem transeptu. Urozmaicona jest okrągłymi klatkami schodowymi, wiodącymi na poziom empor bocznych oraz osobną klatką na wieżę.
• parafialna cerkiew prawosławna pw. Świętej Trójcy, dawna kaplica ewangelicka z XIX wieku (ul. Kujawska 15A)
• klasycystyczny dwór z początku XIX w., będący obecnie Muzeum Ziemi Wałeckiej (ul. Pocztowa 14)
• spichlerz (ul. Kilińszczaków 57)
• szkoła znana jako Ateny Wałeckie z 1805 r. (ul. Kilińszczaków 59), dawniej kolegium jezuickie, obecnie Zespół Szkół nr 1
• szkoła (ul. Sądowa 9)
• poczta (ul. Kilińszczaków 30, Pocztowa 2) – budowla neogotycka z 1895 r.
• dworzec kolejowy
• cmentarz ewangelicki (ul. Kujawska 13, 15)
• cmentarz katolicki (ul. Zdobywców Wału Pomorskiego 58)
• cmentarz wojenny żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego
• budynek dawnego szpitala powiatowego, zlikwidowanego pod koniec 2007 roku (ul. Zdobywców Wału Pomorskiego 52-54)
• zabytkowy bank (ul. Bankowa 3/5)
• zabytkowe budynki (ul. Orla 35, ul. Sądowa 1)
• zabytkowa willa (ul. Dąbrowskiego 18)
• kamienica (ul. Wojska Polskiego 41), obecnie powiatowy urząd pracy
• zabytkowa willa (ul. Wojska Polskiego 51)

Pomniki i miejsca pamięci narodowej[edytuj]

• Pomnik Zdobywców Wału Pomorskiego
• Pomnik Józefa Piłsudskiego przy Zespole Szkół nr 3

Demografia[edytuj]

Struktura demograficzna mieszkańców Wałcza według danych z 31 grudnia 2008^[12]:

Mieszkańcy Wałcza stanowią 48,0% ludności powiatu wałeckiego (2013^[13]).

Piramida wieku mieszkańców Wałcza w 2014 roku^[1].

Gospodarka[edytuj]

Według danych z 2008 roku w mieście działało 3695 prywatnych podmiotów gospodarczych, z czego 3058 stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. W 2008 r. działalność prowadziło 31 spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego i 17 spółdzielni^[14].

W 2007 r. na terenie miasta ustanowiono podstrefę Wałcz – Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, obejmującą 8 kompleksów o łącznej powierzchni 56,7961 ha. Są położone przy ul. Strefowej oraz przy ul. Kołobrzeskiej^[15][16][17]. Przedsiębiorcy podejmujący działalność gospodarczą na terenie podstrefy mogą skorzystać ze zwolnienia z części podatku dochodowego CIT lub części dwuletnich kosztów pracy^[18].

W Wałczu znajdują się zakłady produkujące: części rowerowe (piasty rowerowe i mechanizmy korbowe)^[19], syropy i soki zagęszczane^[20], preparaty biologiczne dla rolnictwa i leśnictwa^[21].

Według danych z 31 sierpnia 2014 liczba bezrobotnych mieszkańców Wałcza zarejestrowanych w urzędzie pracy obejmowała 1224 osób^[22].

Transport[edytuj]

Budynek dworca w Wałczu

Przez Wałcz prowadzą drogi krajowe: nr 10 od granicy w Lubieszynie do Płońska, oraz nr 22 z Kostrzyna do okolic Braniewa, a także wojewódzkie: nr 163 z Kołobrzegu i nr 178 do Obornik Wlkp. W budowie jest obwodnica (w ramach S10), która ominie miasto od północy. Będzie to droga ekspresowa, dwujezdniowa, o dwóch pasach ruchu, długości 17,8 km. Planowe oddanie tego odcinka drogi do ruchu ma nastąpić w czerwcu 2018 roku^[23].

Miasto posiada dworzec kolejowy przez który przechodzi linia kolejowa nr 403 biegnąca w kierunku Piły. Przez Wałcz kursują pociągi regionalne relacji Piła Główna - Szczecin Główny - Piła Główna oraz pospieszne do Warszawy i Szczecina.

Komunikację autobusową w rejonie Wałcza prowadzi przedsiębiorstwo PKS Wałcz.

Główne kierunki PKS Wałcz:

Koszalin, Piła, Tuczno, Człopa, Trzcianka.

Komunikację miejską w mieście obsługuje Zakład Komunikacji Miejskiej. Autobusy ZKM kursują na 14 liniach zapewniając połączenia zarówno wewnątrz miasta, jak i z przyległymi wsiami tj. Karsibór, Wałcz Pierwszy i Drugi, Różewo. Część kursów ma charakter typowo szkolny i wykonywane są jedynie w dni nauki szkolnej.

Linie autobusowe w Wałczu:

0: Dolne Miasto – Puls/Baza ZKM – Dolne Miasto; w częstotliwości od 30 do 120 minut, co czyni ją najczęstszą linią w Wałczu.

2: Karsibór – Wałcz Drugi – Karsibór; w częstotliwości od 36 do 180 minut.

2A: Bukowina COS – Karsibór; w częstotliwości od 60 minut do nawet 10 godzin.

itd.

Media[edytuj]

Na terenie Wałcza funkcjonuje kilka lokalnych mediów. W tym cztery tygodniki: największym jest „Extra Wałcz”, następnie regionalny „Tygodnik Nowy” oraz „Pojezierze Wałeckie” i „Super Pojezierze” oraz inne portale internetowe: m.in. extrawalcz.pl, pojezierze.com.pl.

Oświata[edytuj]

Gimnazjum nr 2

W mieście funkcjonują 4 przedszkola z czego 2 niepubliczne, 3 szkoły podstawowe, 3 gimnazja, oraz 1 gimnazjum dla dorosłych.

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa

Szkoły ponadgimnazjalne w Wałczu:

• II Liceum Ogólnokształcące im. ks. Józefa Tischnera (ul. Bydgoska 52)
• Zespół Szkół Nr 1, które obejmuje I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Wielkiego
• Zespół Szkół nr 2, w którego skład wchodzą: III Liceum Ogólnokształcące im. Profesora Wiktora Zina, Technikum Zawodowe nr 1 im. Profesora Wiktora Zina, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 1 im. Profesora Wiktora Zina
• Zespół Szkół Nr 3 im. I Armii Wojska Polskiego
• Zespół Szkół Nr 4 Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Władysława Broniewskiego

Uczelnie:

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałczu
• Uniwersytet Szczeciński (oddział zamiejscowy Wałcz)

Turystyka[edytuj]

Pozostałości niemieckich bunkrów w okolicy cegielni

Nad jeziorem Raduń usytuowany jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji (MOSiR), który dysponuje sprzętem sportowym, m.in. motorówkami, kajakami, rowerami wodnymi oraz statkiem spacerowym Delfin. Miejsce to służy też jako baza wypadowa do wędrówek pieszych, rajdów rowerowych oraz spływów kajakowych. Tu bierze swój początek tzw. Pętla Wałecka – szlak kajakowy, który przebiega przez sześć jezior, połączonych niewielkimi ciekami wodnymi i kończy się w jeziorze Bytyń Wielki. Z MOSiR-u biorą też swój początek szlaki piesze i rowerowe, które z obu stron oplatają jezioro Raduń oraz biegną okalającymi je lasami, aż do wsi letniskowej Strączno.

Nad jeziorami wałeckimi znajdują się plaże i kąpieliska, a także pola namiotowe i wypożyczalnie sprzętu sportowego.

Most wiszący nad jez. Raduń zimą

Brzegi jeziora Raduń spięte są mostem wiszącym, będącym również tutejszą atrakcją. Pod koniec XIX wieku przez jezioro przerzucono most o konstrukcji drewnianej. W roku 1978 w tym samym miejscu postawiono Most Kłosowski o konstrukcji żelaznej. Most przeznaczony jest do ruchu pieszego.

Przy placu Polskim 3, na jeziorze Raduń zostało ustalone kąpielisko śródlądowe. W sezonie 2013 r. sezon kąpielowy obejmował okres od 15 czerwca do 31 sierpnia^[24].

Na bezpośrednie okolice Wałcza składają się tereny leżące w gminie wiejskiej Wałcz. Dużą atrakcją (oprócz śródleśnych jezior) są tu pomniki przyrody. W niewielkiej odległości od Wałcza (przy drodze nr 163), między Kłębowcem, a Golcami znajduje się rezerwat leśny o powierzchni około 16 ha, w którym występują: buczyna, łęg wiązowy i grąd. Wysokość dwustuletnich buków i dębów przekracza tu 30 metrów, a obwód niektórych z nich wynosi około 5 metrów.^{[potrzebny przypis]} Rezerwat zwiedzać można tylko po wyznaczonych ścieżkach.

Atrakcje turystyczne w Wałczu:

• Park Linowy w Rudnicy – jeden z największych tego typu obiektów w Polsce.
• dwie fontanny zlokalizowane na placu Wolności i Jeziorze Zamkowym
• Most Kłosowski – most wiszący nad jeziorem Raduń
• szlak kajakowy „Wałecka Pętla Kajakowa”
• „Czarodziejska Górka” – do końca niewyjaśnione zjawisko w pobliżu Wałcza – na drodze pomiędzy Strącznem i Rutwicą istnieje górka, pod którą przedmioty (w tym i samochody) wtaczają się „same”.
• pozostałości schronów i umocnień Wału Pomorskiego
• Muzeum Wału Pomorskiego przy ulicy Wojska Polskiego

Kultura i sport[edytuj]

Jez. Raduń (widok z lasu bukowego)

Muzeum Ziemi Wałeckiej

Nad jeziorem Raduń położony jest Ośrodek Przygotowań Olimpijskich w Wałczu, należący do Centralnego Ośrodku Sportu. Obiekt posiada: krytą pływalnię, tor wioślarsko-kajakowy, hale sportowe, wypożyczalnię sprzętu rekreacyjnego, siłownię, stadion z bieżnię mineralną, salę bokserską, trasa narto-rolkowa, korty tenisowe, zespół boisk, profesjonalną salę bokserską, salę z ergometrami^[25].

Bezpośrednio po wojnie, za sprawą Nadleśniczego Lasów Miejskich Wałcza Winanda Osińskiego oraz trenera Jana Mulaka, rozpoczął tu trening polski lekkoatletyczny „Wunderteam”, jedna z najlepszych reprezentacji na świecie na przełomie lat 50. i 60. XX w.

Wałecką drużyną piłkarską jest KS „Orzeł” Wałcz. Obecnie gra w czwartej lidze. Zespół rozgrywa mecze na stadionie przy ulicy Wojska Polskiego 25A, dawniej przy ulicy Wolińskiej. Klub powstał w 1946 roku. „Orzeł” Wałcz posiada biało-czerwone barwy klubowe.

W mieście istnieje znany w kraju i zagranicą Klub Karate Tradycyjnego oraz inne kluby: klub sportowy „ŻAK” prowadzący sekcje akrobatyki oraz lekkoatletyki, Wałeckie Towarzystwo Wioślarskie „Orzeł”, Jacht Klub Wałcz, Wałeckie Towarzystwo Sportowe „Orzeł” oraz Wojskowy Klub Łączności i Sportu „SYGNAŁ”^[26], który powstał w 2013 roku.

Na Dolnym Mieście znajduje się skatepark, czyli miejsce do jazdy na deskorolce.

Od 2005 roku w Wałczu odbywa się w sierpniu „Wałeckie Scrabblobranie”, otwarty turniej rankingowy, zaliczany do Grand Prix rozgrywek w scrabble w Polsce, organizowany pod patronatem Polskiej Federacji Scrabble^[27].

W Wałczu znajduje się także uczniowski klub sportowy UKS Volley, o profilu siatkarskim^[28].

Religia[edytuj]

Portal cerkwi prawosławnej Świętej Trójcy

Wałcz podzielony jest pomiędzy 3 parafie rzymskokatolickie, które podlegają pod dekanat Wałcz. Ponadto w mieście istnieje jedna parafia wojskowa^[29].

• parafia Miłosierdzia Bożego
• parafia św. Mikołaja
• parafia św. Antoniego
• parafia wojskowa św. Franciszka z Asyżu (podlega Ordynariatowi Polowemu Wojska Polskiego)

Największą świątynią w mieście jest kościół św. Antoniego.

Miasto i jego okolice obejmuje także parafia greckokatolicka pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Pańskiego oraz prawosławna parafia pod wezwaniem Świętej Trójcy, której cerkiew jest dawną ewangelicką kaplicą cmentarną z XIX w. Do protestanckich tradycji Wałcza nawiązuje działający w mieście zbór zielonoświątkowy. Na terenie miasta działalność religijną prowadzi także miejscowy Zbór Świadków Jehowy posiadający własną Salę Królestwa^[30].

Administracja i samorząd[edytuj]

Ratusz

Wałcz ma status gminy miejskiej – mieszkańcy terenów wiejskich wokół Wałcza tworzą odrębny samorząd (gmina wiejska Wałcz). Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta Wałcza 21 radnych^[31]. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Siedzibą władz jest ratusz na placu Wolności.

Burmistrzowie Wałcza:

• Janusz Wojciech Klukowski (1990–1992)^[32]
• Władysław Polcyn (1992 – lipiec 1994)
• Zdzisław Józef Tuderek (od 1994-2012)^[33]
• Bogusława Towalewska (od listopada 2012)

W 2016 r. wykonane wydatki budżetu samorządu Wałcza wynosiły 90,6 mln zł, a dochody budżetu 97,6 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 28 mln zł, co stanowiło 28,7% poziomu dochodów^[34].

Miasto jest także siedzibą władz powiatowych. Starostwo Powiatu Wałeckiego mieści się na ul. Dąbrowskiego.

Miasto jest obszarem właściwości Sądu Rejonowego w Wałczu, gdzie w 2017 r. pracowało 8 sędziów^[35]. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i sprawy gospodarcze są rozpatrywane Sąd Rejonowy w Koszalinie, a z zakresu prawa pracy przez Sąd Rejonowy w Szczecinku^[36]. Wałcz jest obszarem właściwości Sądu Okręgowego w Koszalinie^[37]. Wałcz (właśc. powiat wałecki) jest obszarem właściwości miejscowej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Koszalinie^[38].

Mieszkańcy Wałcza wybierają 8 z 17 radnych do Rady Powiatu w Wałczu^[39], a radnych do Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego w okręgu nr 3. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 40, senatora z okręgu nr 99, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 13.

W mieście znajduje się siedziba Rejonu Wałcz oddziału GDDKiA Szczecin, który jest odpowiedzialny za odcinki drogi krajowej nr 10 i nr 22^[40].

Współpraca samorządowa[edytuj]

• Bad Essen
• Demmin
• Kyritz
• Werne
• gmina Åstorp^[41]

Zobacz też[edytuj]

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Wałcz

• miody wałeckie - produkt regionalny
• cmentarz żydowski w Wałczu

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Oficjalny Serwis Informacyjny Urzędu Miasta Wałcza
• Wałcz w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XII: Szlurpkiszki – Warłynka. Warszawa, 1892.

p • d • e Miasta województwa zachodniopomorskiego Miasta powiatowe Białogard • Choszczno • Drawsko Pomorskie • Goleniów • Gryfice • Gryfino • Kamień Pomorski • Kołobrzeg • Koszalin • Łobez • Myślibórz • Police • Pyrzyce • Sławno • Stargard • Szczecin • Szczecinek • Świdwin • Świnoujście • Wałcz  Miasta gminne Barlinek • Barwice • Biały Bór • Bobolice • Borne Sulinowo • Cedynia • Chociwel • Chojna • Czaplinek • Człopa • Darłowo • Dębno • Dobra k. Nowogardu • Dobrzany • Drawno • Dziwnów • Golczewo • Gościno • Ińsko • Kalisz Pomorski • Karlino • Lipiany • Maszewo • Mielno • Mieszkowice • Międzyzdroje • Mirosławiec • Moryń • Nowe Warpno • Nowogard • Pełczyce • Płoty • Polanów • Połczyn-Zdrój • Recz • Resko • Sianów • Stepnica • Suchań • Trzcińsko-Zdrój • Trzebiatów • Tuczno • Tychowo • Węgorzyno • Wolin • Złocieniec

p • d • e Powiat wałecki Miasta Człopa • Mirosławiec • Tuczno • Wałcz Gminy miejskie Wałcz Gminy miejsko-wiejskie Człopa • Mirosławiec • Tuczno Gminy wiejskie Wałcz