Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta w województwie śląskim. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Żywiec.

Żywiec
Rynek, kościół św. Krzyża, Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności, Park w Żywcu, kościół św. Marka, pomnik Jana Pawła II, Stary Zamek - krużganki
Herb Żywca
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	żywiecki
Gmina	gmina miejska
Aglomeracja	bielska
Burmistrz	Antoni Paweł Szlagor
Powierzchnia	50,54 km²
Wysokość	344 do 400 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	31 770[1] 628,6 os./km²
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	34-300 do 34-330
Tablice rejestracyjne	SZY
Położenie na mapie województwa śląskiego Żywiec
Położenie na mapie Polski Żywiec
49°41′21″N 19°12′21″E/49,689167 19,205833
TERC (TERYT)	2417011
SIMC	0927642
Urząd miejski Rynek 2 34-300 Żywiec
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Żywiec (niem. Saybusch, czes. Živec) – miasto w południowej Polsce, w województwie śląskim, siedziba władz powiatu żywieckiego.

Według danych z 31 grudnia 2013 r. miasto miało 32 083 mieszkańców^[2].

Położenie[edytuj]

Żywiec leży w południowej Polsce, w województwie śląskim, w głębokim obniżeniu śródgórskim – Kotlinie Żywieckiej, nad łączącymi się w pobliżu centrum miasta rzekami Sołą i Koszarawą.

Miasto leży w Kotlinie Żywieckiej, u zbiegu rzek Soły i Koszarawy nad Jeziorem Żywieckim, na wysokości 345–350 m n.p.m. Historycznie należy do Małopolski.

Miasto graniczy z gminami: Czernichów, Gilowice, Lipowa, Łękawica, Łodygowice, Radziechowy-Wieprz, Świnna.

Według danych z 2002 r. Żywiec miało powierzchnię 50,57 km², w tym: użytki rolne 45%, użytki leśne 17%^[3].

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 50,54 km²^[4]. Miasto stanowi 4,9% powierzchni powiatu żywieckiego.

W latach 1945–1974 miasto administracyjnie należało do województwa krakowskiego.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa bielskiego.

Miasto jest głównym ośrodkiem miejskim regionu kulturowego Żywiecczyzna.

Warunki naturalne[edytuj]

Centrum znajduje się na wysokości około 345–350 m n.p.m. Najniżej położonymi terenami są okolice zajezdni MZK – ok. 340 m n.p.m. (poniżej maksymalnego poziomu Jeziora Żywieckiego), a najwyżej północno-wschodnie krańce, w rejonie Jaworzyny w Beskidzie Małym – ok. 830 m n.p.m. Najbardziej wyróżniające się szczyty górskie widoczne z okolic miasta to pobliski Grojec (612 m n.p.m.), Łyska (614 m n.p.m.), Pilsko (1557 m n.p.m.), Babia Góra (1725 m n.p.m.), Lipowska (1324 m n.p.m.), Wielka Rycerzowa (1226 m n.p.m.), Romanka (1365 m n.p.m.), Wielka Racza (1236 m n.p.m.) oraz Skrzyczne (1257 m n.p.m.).

Do 1940 r. miejscem o najniższej zarejestrowanej temperaturze w Polsce –40,6 stopni Celsjusza był Żywiec. Taka temperatura wystąpiła w 1929 r. Stracił to miano w 1940 r. na rzecz Siedlec, gdzie zarejestrowano temperaturę –41 stopni Celsjusza^[5].

Przyroda[edytuj]

Do obiektów przyrodniczych należą:

• północno-zachodnie fragmenty Grojca – stanowiska bardzo rzadkich i ginących gatunków roślin, np.: obuwik pospolity – najbardziej okazały przedstawiciel rodzimych storczykowatych, tojad lisi – roślina znana w Polsce tylko z kilku stanowisk;^{[potrzebny przypis]}
• torfowisko wysokie na zachodnich zboczach Grojca, ze stanowiskiem owadożernej rosiczki okrągłolistnej;
• rezerwat przyrody „Grapa”, chroniący zachowane na stromych zboczach fragmenty lasów grądowych o charakterze naturalnym;
• park zamkowy z licznymi okazami sędziwych, rodzimych i egzotycznych drzew, w tym wielu o randze pomników przyrody.

Ochrona środowiska[edytuj]

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Żywiec został sklasyfikowany jako miasto o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu w Unii Europejskiej^[6]

Podział administracyjny[edytuj]

Podział administracyjny miasta

W skład Żywca wchodzi 8 dzielnic:

• Kocurów-Koleby
• Moszczanica
• Oczków
• Podlesie
• Rędzina
• Sporysz
• Śródmieście
• Zabłocie

Demografia[edytuj]

Żywiec liczy ponad 32 tys. mieszkańców^[2] i plasuje się na 31. miejscu pod tym względem wśród miast województwa śląskiego.

W Żywcu na 100 mężczyzn przypada 108 kobiet^[9].

Nazwa[edytuj]

Żywiec na mapie Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego – mapa Abrahama Orteliusa z 1603.

Nazwę miejscowości w zlatynizowanych staropolskich formach Zywyecz oraz Antiqua Zywyecz wymienia w latach 1470–1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[10]. Długosz w dziele tym wymienia również jako osobne miejscowości dzisiejsze dzielnice Żywca, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto: Zabłocie jako Zablocze oraz Moszczanicę jako Mosczennycza.

Nazwa prawdopodobnie wywodzi się od rzeczownika „żywiec”, staropolskiego określenia żywego inwentarza, co ilustruje głowa tura w herbie. Nawiązuje do powszechnej w Żywcu niegdyś hodowli bydła, owiec i trzody chlewnej oraz ich uboju. Kolejna wersja podaje ten sam źródłosłów, ale trochę inaczej go tłumaczy. Wskazuje bowiem, że nazwa miasta wywodzi się od wypasania inwentarza gospodarskiego na żołędziach w pobliskich lasach oraz żywienia ich tym sposobem^[11]. Na mapie z 1603 roku autorstwa Abrahama Orteliusa miasto nazwane jest Ziwiecz^[12].

Istnieje również lokalna legenda, która głosi, że nazwa miejscowości wywodzi się od imienia słowiańskiej bogini pogańskiej z głową tura – Żywii. Cytuje ją Jan Nepomucen Gąntkowski w swojej książce „Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego” wydanej we Lwowie w 1867 roku. Podaje, że nazwa pochodzi „(...) od wyrazu Żywie (Szywa) bożyszcza pogańskiego z głową tura – czyli woła, jaka jest w herbie miasta. Mieszkaniec bowiem jeden z tej okolicy był tak silny, iż złapawszy tura przebił mu nozdrze gałęzią i przyprowadził go jak cielę na pierścionku do gminy”^[11]. Legenda ta istnieje również w wersji niemitologicznej podając, że pod miastem złapano żywcem żubra i ofiarowano go księciu oświęcimskiemu, który w zamian nadał miastu herb z głową żubra na niebieskim polu.

Historia[edytuj]

Ta sekcja od 2012-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Średniowiecze[edytuj]

Wzgórze Grojec

 Osobny artykuł: Księstwo oświęcimskie.

Kolebka Żywca to wzgórze Grojec (612 m n.p.m.), które zostało zasiedlone w czasach starożytnych przez Celtów. Istniała na nim wczesnośredniowieczna warownia. Na początku XV w. została ona przekształcona w zameczek myśliwski rozbójniczej rodziny Skrzyńskich herbu Łabędź. W 1462 r. zameczek został zniszczony przez wojska Kazimierza Jagiellończyka. Historycznie miejscowość jest częścią Księstwa oświęcimskiego^[11].

Żywiec powstał na przełomie XIII i XIV w. Najstarsze wzmianki związane są z miejscową parafią katolicką. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1308 r. Po raz kolejny wzmiankowana została w spisie świętopietrza parafii dekanatu Oświęcim diecezji krakowskiej z 1326 r. pod nazwą Zivicz^[13]. Ówczesny Żywiec, będący częścią najpierw księstwa cieszyńskiego, a od od 1315/1316 księstwa oświęcimskiego, znajdował się w nieco innym miejscu – na terenie późniejszej wioski Stary Żywiec, zalanej w roku 1966 wodami Jeziora Żywieckiego. W 1327 książę Jan I Scholastyk oddał księstwo oświęcimskie w lenno Królestwu Czech, a w towarzyszącym dokumencie z dnia 24 lutego wymieniono również miasteczko (oppidum) Żywiec (Zipscha)^[14].

Rynek w Żywcu

Żywiec po raz kolejny wymieniony został w łacińskim dokumencie lennym wystawionym 24 lutego 1327 r. w Bytomiu jako miejscowość lokowana na prawie polskim iure polonico w zlatynizowanej formie Zipscha. Umieszczony w gronie innych miejscowości znajdujących się na terenie księstwa oświęcimskiego – miasteczek (oppida, na prawie zwyczajowym, polskim): Kęty (Kant), Wadowice (Wadowicz) i Spytkowice (Spitkowicz) oraz lokowanych na zachodnim prawie lokacyjnym Oświęcimia (Osswencin) oraz Zatora (Zathor)^[15]. W 1448, w związku z częstymi powodziami, miasto lokowano ponownie – na wyżej położonym miejscu, u ujścia Koszarawy do Soły, gdzie obecnie znajduje się jego historyczne centrum. W 1457 r. śląskie księstwo oświęcimskie zostało sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, tracąc swoją niezależność i stając się integralną częścią Polski. Zamek w Żywcu, należący do książąt oświęcimskich, stał się własnością polskiego króla. Odtąd do czasów rozbiorów Żywiec należał do powiatu śląskiego.

Panowanie Komorowskich: 1467–1624[edytuj]

Żywiec w granicach Korony Królestwa Polskiego jako Żywiecz na mapie Wacława Grodzieckiego wydrukowanej w 1592 roku.

Stary Zamek – ośrodek administracyjny Państwa Żywieckiego w XVI wieku, obecnie Muzeum Miejskie w Żywcu

W 1467 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał dobra żywieckie – zwane odtąd Państwem Żywieckim – w dziedziczne władanie rodowi Komorowskich herbu Korczak. Była to nagroda za pomoc w ukróceniu rozbójniczej działalności Skrzyńskich i wsparcie w wyprawie króla na Węgry.

Piotr Komorowski, pierwszy właściciel Państwa, wkrótce zmienił orientację polityczną i poparł króla Węgier, Macieja Korwina, który sprzymierzył się z zakonem krzyżackim przeciw Polsce. W 1477 r. Kazimierz Jagiellończyk podjął przeciwko Komorowskim akcję zbrojną zakończoną m.in. zniszczeniem zamku w Żywcu. Udało im się jednak uzyskać królewskie przebaczenie i mogli dalej panować na Żywiecczyźnie. W 1512 r. Zygmunt I Stary uwolnił miasto od czopowego, a w 1518 r. nadał mu przywileje organizowania dwóch jarmarków na święto trzech króli oraz na św. Wawrzyńca.

W 1447 r. miejscowość miał miejsce pożar, a drewniana zabudowa została w znacznej części spalona wraz z drewnianym kościołem. W latach 1515–1542 zbudowano w mieście murowany kościół parafialny w Żywcu, którego uposażenie ze środków Jana Komorowskiego zatwierdził w 1550 król polski Zygmunt August^[11]. W 1542 roku w mieście powstał także pierwszy szpital zorganizowany w domu darowanym miastu na ten cel przez mieszczanina Marcina Halamę, który finansowali później z własnych środków Jan Spytek oraz Wawrzyniec Komorowski^[16]. W 1537 Komorowscy nadali miastu prawo wyrabiania słodu na piwo oraz wódkę wraz z prawem wyszynku, a w 1548 powstał pierwszy miejski browar^[17]. W 1558 roku Jan Komorowski ufundował szkołę, którą podpalił w 1676 roku „złośliwy uczeń Kazimierz Świerczkiewicz z Rybarzowic” odbudowaną później przez jego ojca^[17].

Od 1564 r. Żywiec wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżał w granicach Korony Królestwa Polskiego, znajdował się w województwie krakowskim w powiecie śląskim. Po unii lubelskiej w 1569 r. księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów w granicach, której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772 r.^[11] Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim i leżała w granicach Austrii, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii.

W 1579 r. król polski Stefan Batory ustanowił w Żywcu jarmarki w ostatnią niedzielę przed zielonymi świątkami oraz targi, które odbywały się w każdą sobotę. Wydał także przywilej zezwalający miastu ustanowienie składów towarów głównie ołowiu, miedzi oraz soli z żup krakowskich jakie szły drogą handlową z Polski, Węgier na Śląsk i odwrotnie^[18]. W 1588 Krzysztof Komorowski nadał ustawę cechowi kowalskiemu w Żywcu.

W 1595 roku miasto położone w powiecie śląskim województwa krakowskiego było własnością kasztelana sądeckiego Krzysztofa Komorowskiego^[19]. Komorowscy władali Państwem Żywieckim jako niepodzielnymi dobrami do 1608 r., kiedy zostało podzielone między synów Krzysztofa Komorowskiego na trzy części: suskie, ślemieńskie i największe żywieckie. Właściciel tego ostatniego, Mikołaj Komorowski, okazał się utracjuszem i z powodu problemów finansowych najpierw w 1618 r. sprzedał dobra łodygowickie, a w 1624 r. – kiedy okazał się zupełnym bankrutem – wystawił całość na sprzedaż.

Panowanie Wazów: 1624-1678[edytuj]

Herb Wazów – Snopek

Wystawione w 1624 r. na sprzedaż Państwo Żywieckie kupiła za 600 000 złotych Konstancja Habsburżanka, żona polskiego króla Zygmunta III Wazy.

Królowa Konstancja zasłynęła tym, że w 1626 r. wydała zakaz osiedlania się w granicach Żywca Żydów. Nigdy nie zniesiony i przestrzegany nawet dwa czy trzy wieki później spowodował, że w obrębie miasta nie zamieszkała ani jedna żydowska rodzina. W przeciwieństwie do okolicznych wiosek (a dziś dzielnic) – Sporysza, Ispa czy Zabłocia.

Po śmierci Konstancji w 1631 r. Państwo Żywieckie odziedziczyli jej synowie, Jan II Kazimierz Waza i Karol Ferdynand Waza.

W okresie potopu szwedzkiego Żywiec znalazł się na linii frontu. Posłowie szwedzcy zażądali hołdu i wysokich kontrybucji, grożąc w przeciwnym razie spaleniem miasta. Szlachta wraz z mieszczaństwem i góralami postanowiła nie dopuścić do wkroczenia wojsk szwedzkich. W dolinie Soły w Międzybrodziu i w Bramie Wilkowickiej utworzono fortyfikacje. 8 marca 1656 r. w Mikuszowicach Krakowskich miała miejsce wielka polsko-szwedzka bitwa zakończona zwycięstwem Szwedów. Miasto zostało zdobyte, splądrowane i w znacznym stopniu zniszczone.

Panowanie Wielopolskich: 1678–1838[edytuj]

Herb Wielopolskich – Starykoń

W 1678 r. Państwo Żywieckie kupił – też za 600 000 złotych – od Wawrzyńca Wodzickiego, dzierżawiącego dobra Wazów po śmierci Jana Kazimierza w 1672 r., kanclerz wielki koronny Jan Wielopolski herbu Starykoń.

Panowanie Wielopolskich – obejmujące cały wiek XVIII – nie zostało zapamiętane zbyt dobrze. Był to czas gospodarczej stagnacji i pogarszania się sytuacji chłopstwa. Państwo Żywieckie dwukrotnie uległo uszczupleniu w wyniku podziałów spadkowych. W połowie XVIII wieku składało się z miasta Żywca i sześciu kluczy: sporyskiego, jeleśniańskiego, wieprzskiego, starożywieckiego, lipowskiego i węgierskogórskiego.

Na plus można Wielopolskim zaliczyć^{[styl do poprawy]} dbałość o żywiecki zamek. Rozbudowali go oni w stylu barokowym i założyli 25-hektarowy park zamkowy.

W 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, cały obszar Państwa Żywieckiego, znalazł się w granicach Austrii, wchodząc w skład kraju koronnego Galicja i Lodomeria.

Postacią XVII- i XVIII-wiecznego Żywca był żyjący w latach 1658–1729 Andrzej Komoniecki przez czterdzieści lat pełniący funkcję wójta. Stworzył on monumentalną kronikę miejską, „Chronografia albo Dziejopis Żywiecki”, w której szczegółowo opisał dzieje miasta i regionu od 1400 do 1729 r. „Dziejopis” jest głównym źródłem historycznym dot. czasów średniowiecznych i nowożytnych. Jego rękopis znajduje się w Muzeum Miejskim, trzykrotnie – w 1938, 1987 i 2005 r. – został też wydany drukiem.

Panowanie Habsburgów: 1838-1944[edytuj]

W 1838 r. nie mogący zapanować nad ubożeniem majątku Adam Wielopolski wystawił Państwo Żywieckie na sprzedaż. Kupił je książę cieszyński, arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg, i włączył w skład Komory Cieszyńskiej.

Przedsiębiorczość cieszyńskich Habsburgów, którzy tworzyli wiele zarządzanych przez Komorę zakładów przemysłowych i rozwijali gospodarkę leśną, spowodowała, że Księstwo Cieszyńskie wraz z Państwem Żywieckim należało do najbardziej dochodowych majątków szlacheckich w Austrii.

Zabytkowe zabudowania browaru

XIX w. to okres szybkiej industrializacji okolic Żywca. W samym mieście żadne większe zakłady nie powstały – centrum przemysłowym regionu były wsie, dzisiejsze dzielnice, Zabłocie i Sporysz. W 1856 r. z inicjatywy Albrechta Fryderyka Habsburga na południowych krańcach Zabłocia powstał Browar Arcyksiążęcy – wizytówka miasta i obecnie drugi co do wielkości producent piwa w Polsce. Inne wielkie zakłady tamtych czasów to założona w 1837 r. w Sporyszu Huta Fryderyka przekształcona w 1910 r. we fabrykę śrub (obecnie Żywiecka Fabryka Śrub „Śrubena”), założona w 1885 r. w Zabłociu Fabryka Wyrobu Masy z Drzewa na Papier (dziś Fabryka Papieru „Solali”), założona w Zabłociu w 1902 r. Fabryka Maszyn braci Wróblów (obecnie Ponar Żywiec) i założona w Zabłociu w 1921 r. Fabryka Skór i Pasów „Siła” (później Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego, upadłość w 1999 r.)

Dworzec kolejowy w Żywcu

W 1878 r. Żywiec uzyskał połączenie kolejowe z Bielskiem i Czechowicami-Dziedzicami poprzez odnogę Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda. W 1884 r. miasto zostało połączone Koleją Transwersalną ze wszystkim ważniejszymi miejscowościami po północnej stronie Karpat. Stację, ze względu na sprzeciw żywieckich radnych, ulokowano w Zabłociu.

Był to też czas gwałtownej urbanizacji. Większość zabudowy mieszkalnej centrum pochodzi z II poł. XIX i początku XX w. Powstały też liczne gmachy użyteczności publicznej, jak ratusz, Zarząd Dóbr Arcyksiążęcych, c. k. Wyższa Szkoła Realna czy Szkoła Panieńska. Habsburgowie zmienili oblicze zespołu zamkowego – przebudowali zamek w stylu neogotyckim, zbudowali neoklasycystyczny pałac zwany Nowym Zamkiem i przekomponowali park w stylu angielskim.

Karol Stefan Habsburg

W 1867 r. powstał powiat żywiecki, do 1920 r. i w latach 1932–1951 obejmujący również znaczną część ziemi suskiej.

W 1895 r. Państwo Żywieckie odziedziczył Karol Stefan Habsburg, który zapoczątkował żywiecką linię Habsburgów. Zaskakująca jest ich przynależność narodowa. Mimo że Habsburgowie są rodem niemieckim, przedstawiciele linii żywieckiej konsekwentnie deklarowali swoją polskość i prowadzili propolską politykę. Karol Stefan był prezes Polskiej Akademii Umiejętności, a przed i w czasie I wojny światowej był głównym pretendentem do tronu niepodległego Królestwa Polskiego, które miałoby powstać. Po 1918 r. żywieccy Habsburgowie wystąpili o obywatelstwo polskie, dzięki czemu mogli zachować swoje posiadłości (w 1919 r. trafiły automatycznie pod zarząd państwowy). W okresie międzywojennym część z tych terenów podarowali państwu (np. stoki Babiej Góry, gdzie powstał park narodowy, czy majątek w Lipowej, z którego do dziś korzysta PAN).

W 1929 r. do Żywca włączono wieś Stary Żywiec, w 1939 r. na niecałe 5 lat częścią miasta stało się również Zabłocie.

Wysiedlenia Polaków z Żywiecczyzny jesienią 1940 roku (kryptonim: “Aktion Saybusch”)

W okresie II wojny światowej znalazł się w granicach III Rzeszy, w prowincji górnośląskiej. Ostatni właściciel Państwa Żywieckiego, Karol Olbracht Habsburg, odmówił podpisania volkslisty. W efekcie dobra przeszły pod zarząd państwowy, a sam arcyksiążę został internowany w Cieszynie, skąd dzięki interwencji władz Szwecji (jego żona była Szwedką) wyjechał do Skandynawii. W 1940 r. na Żywiecczyźnie przeprowadzono Aktion Saybusch – wysiedlenie ok. 20 000 osób do Generalnego Gubernatorstwa. Ich miejsce mieli zająć koloniści niemieccy przesiedlani ze wschodu i południa Europy w ramach akcji kolonizacyjnej zwanej Heim ins Reich (pol.Dom w Rzeszy). Jednak mimo akcji propagandowej nie znalazło się zbyt wielu chętnych do zamieszkiwania w ubogich, wiejskich chałupach. Po wojnie większość mieszkańców powróciła w okolice Żywca.

W 1944 r. na podstawie dekretu o reformie rolnej Państwo Żywieckie – po 477 latach istnienia – definitywnie przestało istnieć.

Dzieje po 1944 r.[edytuj]

Zniszczenia w dzielnicy Rudza

W marcu 1945 r. miały miejsce krwawe walki o miasto. Walki i ostrzał artyleryjski Armii Czerwonej spowodowały poważne zniszczenia w dzielnicach Rudza i Stary Żywiec. Wycofujące się wojska niemieckie wysadziły most kolejowy i dwa mosty drogowe, a także podpaliły dworzec kolejowy.

W 1950 r. granice Żywca rozszerzono o Zabłocie, Sporysz i Kocurów. W 1976 r. częścią miasta stała się Moszczanica i Rędzina, w 1991 r. – Oczków, a w 2001 r. – Podlesie.

W 1966 r. na poprzez spiętrzenie wód Soły zaporą w Tresnej utworzono zbiornik retencyjny Jezioro Żywieckie. Decyzję o jego budowie podjęto po katastrofalnej powodzi w 1958 r., kiedy pod wodą znalazło się m.in. centrum Żywca. Powstanie jeziora spowodowało zalanie dzielnicy Stary Żywiec, wsi Zadziele i części wsi Zarzecze oraz Tresna.

Zarówno w okresie przed- jak i powojennym Żywiec należał do województwa krakowskiego. W latach 1975–1998 miasto i okolica wchodziły w skład województwa bielskiego, następnie zostały włączone do województwa śląskiego.

W 2000 r. do Żywca powróciła Maria Krystyna Altenburg, urodzona w 1923 r. córka Karola Olbrachta Habsburga – ostatniego właściciela Państwa Żywieckiego. Zamieszkała w wydzielonym jej przez władze mieszkaniu w Nowym Zamku.

Zwyczaje miejskie[edytuj]

Ta sekcja od 2011-08 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Stroje miejskie. Obyczaje miejskie wywodzą się z lat prosperity miasta w XV i XVI w. Żywiec jako lokalne miasto handlowe miał prawo urządzania jarmarków i pobierania myta przy przekraczaniu rzeki Soły. Także handlarze ciągnący tędy na Węgry lub do Krakowa musieli wystawiać w mieście swoje towary. Z okresu tego datują się stroje miejskie różniące się całkowicie od stroju górali żywieckich. Należy pamiętać, że stroje miejskie są reliktem ustroju stanowego miejskiego i jako takie nie maja odpowiednika w ogólnoludowych strojach opisywanych przez Kolberga czy innych etnografów. Nie jest to strój góralski i nie jest on także strojem regionalnym. Jest to strój związany z jednym tylko miejscem: z Żywcem i jest to strój wyłącznie miejski to znaczy używany przez mieszczan tego miasta. Przywiązanie do niego zaś wskazuje na wielkie przywiązanie i siłę lokalnych tradycji.

Strój męski jest ascetycznie skromny i prosty, i obejmuje czarny lub brązowy płaszcz wełniany, rogatywkę z błękitnym lub czerwonym otokiem, koszulę, czarne spodnie, buty skórzane w kolorze czarnym do połowy łydki. Częścią stroju jest pas, którym przepasywano mężczyznę, zwykle jedwabny i bardzo długi i drogi, choć pozbawiony dodatkowych ozdób. Używano pasów w kolorach żółtym, zielonym, czerwonym lub niebieskim. Pomimo skromnego wyglądu pas o którym mowa był najdroższym elementem stroju męskiego, jego wartość przewyższała cały koszt stroju kobiecego.

Strój żeński jest niezwykle reprezentacyjny i bogaty. Kobieta ubierała na siebie wielką rozmaitość spódnic, ostatnią zwykle jedwabną lub brokatową w kolorze zielonym, czerwonym lub niebieskim oraz białą bluzkę. Na taki „podkład” nakładano koronkową spódnicę, koronkową kryzę i kamizelkę. Na głowie noszono czepek wyszywany perłami, cekinami i innymi ozdobami, obrębiony koronką kolorze takim jak spódnica. Do dzisiaj zachowały się takie stroje i można je oglądać zwykle przy okazji uroczystości miejskich lub kościelnych.

Szczególnie mocne przywiązanie do tradycji i konserwatyzm mieszczan żywieckich, a zwłaszcza ich duma przejawia się w stosowanej terminologii wobec mieszkańców miasta. Mieszkańcami tymi w czasach historycznych mogli być tylko wybrani, wykluczano więc Żydów, Romów czy po prostu ludzi biednych, nie posiadających fachu czy szczególnych umiejętności. Tym, których dopuszczono do zamieszkania w obrębie miasta, nadawano następujące nazwy:

• Putosze – dawny patrycjat miejski. Były to rody bogate i zwykle piastujące urzędy miejskie. Nazwa putosz pochodzi od słowa puta, czyli duma lub buta jak w słowie butność i doskonale charakteryzuje osoby uważające się za putoszy. Strój miejski żywiecki jest właśnie strojem putoszów. Do najbardziej znanych rodzin mieszczańskich należeli Studenccy, Jeziorscy, Miodońscy, Obtułowiczowie, Staszkiewiczowie i wielu innych.
• Szczupok – określenie osób mieszkających w Żywcu, lecz nie posiadających znacznego majątku lub nie piastujących urzędów. Szczupokiem mógł być każdy, kto nie był putoszem, lecz mieszkał w mieście na tyle długo, aby nie pamiętano, że jest obcy, co zwykle wymagało kilku pokoleń. Możliwy i do pomyślenia w razie wielkiej miłości byłby mezalians pomiędzy rodziną szczupacką a putoszowską.
• Przystoc to każda osoba obca zamieszkująca w mieście. Pamiętano obce pochodzenie zwykle przez kilka pokoleń, po czym zależnie od majątku i znaczenia rodziny takie stawały się bądź częścią patrycjatu (wymagało to jednak większej liczby pokoleń) bądź szczupokiem.
• gorol lub górol to każdy z mieszkańców wsi żywieckich tłumnie zjeżdżających do miasta na jarmarki i w poszukiwaniu zarobku.

Obchody rozmaitych świąt w mieście takich jak święta kościelne, bale noworoczne i inne uroczystości, zwykle uświetniały tańce. Były to tańce typowo polskie jak polonez, mazur, ale także inne jak hajduki czy polki.

W kulturze miejskiej obecny jest lokalny zwyczaj, zwany dziadami żywieckimi (lub inaczej jukacami, jukocami).

Zabytki[edytuj]

Krużganki na zamku w Żywcu

Neoklasycystyczny Pałac Habsburgów (Nowy Zamek) z lat 1893–1895

Ul. Kościuszki w tle konkatedra Narodzenia NMP

Ratusz w Żywcu

Figura św. Floriana w Żywcu

Cmentarz żydowski w Żywcu

• zespół zamkowo-parkowy:
  • Stary Zamek – wzniesiony przez Komorowskich w latach 1485–1500, kilkukrotnie przebudowywany, obecny neogotycki wygląd efektem przebudowy przez Habsburgów w latach 1850–1870, siedziba Muzeum Miejskiego
  • Nowy Zamek – neoklasycystyczny pałac Habsburgów z lat 1893–1895, rozbudowany w latach 1906–1910
  • Park Zamkowy – założony przez Wielopolskich w końcu XVII w., przekomponowany w stylu angielskim przez Habsburgów na przełomie XIX i XX w.
    • Domek Chiński – dwukondygnacyjna XVIII-wieczna altana na parkowej wyspie
• konkatedra Narodzenia NMP – powstała w połowie XV w., wskutek licznych przebudów mieszana stylowo (dominuje gotyk i renesans)
  • dzwonnica – wolnostojąca, kamienna, wzniesiona w latach 1723–1724
• kościół św. Krzyża – gotycki, powstały w 1428 r., wieża z 1910 r.
• kościół św. Marka – neogotycki, wzniesiony w 1885 r. w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni
• cmentarz przy starym kościele św. Marka – założony w 1591 r., zamknięty w 1797 r.
• cmentarz Przemienienia Pańskiego – założony w 1705 r.^[20]
  • kościół cmentarny Przemienienia Pańskiego – barokowy, zbudowany w 1701 r.
• zespół dworski w Moszczanicy:
  • dwór – powstał w stylu klasycystycznym w 1828 r., przebudowany w latach 1907–1910
  • stajnia z 1907 r.
  • kaplica z 1908 r.
  • park założony na przełomie XIX i XX w.
• kaplica św. Floriana – neogotycka, zbudowana na początku XIX w. i rozbudowana w 1894 r.
• Siejba – klasycystyczny budynek z końca XVIII w., obecnie siedziba Żywieckiej Biblioteki Samorządowej
• cmentarz żydowski – założony w połowie XIX w.
• ratusz – zbudowany w 1868 r., swoją architekturą – łączącą neorenesans i neomauretanizm – przypomina synagogę
• zabudowania browaru Żywiec – neorenesansowe, wzniesione w końcu XIX wieku
• dworzec kolejowy – powstał w 1878 r., przebudowany w stylu secesyjnym w 1912 r.
• Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych – gmach neorenesansowy zbudowany w 1880 r., pierwotnie siedziba szkoły podstawowej
• Szpital Powiatowy – zbudowany w 1888 r. w stylu neorenesansowym
• Sąd Rejonowy – gmach neorenesansowy, z końca XIX w., pierwotnie siedziba Zarządu Dóbr Arcyksiążęcych
• gmach „Sokoła” – secesyjny z 1904 r.
• Gimnazjum nr 2 – gmach neobarokowy, wzniesiony w latach 1907–1909, pierwotnie siedziba Szkoły Panieńskiej
• I Liceum Ogólnokształcące – gmach neorenesansowy, zbudowany w latach 1905–1911 dla c. k. Wyższej Szkoły Realnej
• Pomnik Grunwaldzki – odsłonięty w 1910 r., zburzony w 1939 r., odbudowany w oryginalnym kształcie w 2005 r.
• dawna remiza strażacka przy ul. Kościuszki – neogotycka, z 1910 r.
• kaplica MB Nieustającej Pomocy – modernistyczna, powstała w 1933 r.
• kościół św. Floriana – modernistyczny, zbudowany w latach 1935–1954
• kościół Chrystusa Króla – modernistyczny, z lat 1953–1958

Pełna lista zabytków:

 Osobna strona: Wikipedia:Wiki Lubi Zabytki/śląskie/powiat żywiecki/gmina Żywiec.

Gospodarka[edytuj]

Tankofermentory browaru w Żywcu

Miasto słynie z produkcji piwa, produkowanego tu już w średniowieczu.^{[potrzebny przypis]} Jest jednym z ośrodków przemysłowych w południowo-wschodniej części województwa śląskiego. W mieście funkcjonowało wiele zakładów rzemieślniczych, zrzeszonych od średniowiecza w cechach rzemieślniczych. Miasto było lokalnym centrum handlu, usług i administracji.^{[potrzebny przypis]} Na przełomie XIX i XX w. powstało tu wiele zakładów przemysłowych i produkcyjnych:

• Arcyksiążęcy browar Żywiec zarejestrowany w 1856 r.
• Fabryka śrub Śrubena w 1837 r.
• Fabryka Maszyn braci Wróblów, po II wojnie światowej przekształcone w zakłady maszyn Ponar.
• Papiernia Solali powstała w 1838 roku, produkująca bibułki do papierosów.
• Zakłady garbarskie „Siła” (nie istnieje obecnie)
• Fabryka futer „Żywieckie Zakłady Futrzarskie” (nie istnieje obecnie)
• Fabryka mydła.
• Famed największy polski producent sprzętu medycznego.
• Renoplast Sp. z o.o. – największy polski producent profili tarasowych i balkonowych oraz mat drenażowych
• Zakłady Mięsne w Żywcu obecnie funkcjonujące jako zakład przetwórstwa mięsnego, działające na terenie byłej rzeźni miejskiej powstałej w 1934 r.

Pod koniec XIX wieku Żywiec uzyskał połączenia kolejowe z Bielskiem (1878) oraz ze Zwardoniem i Suchą (1884). Połączenia ze Zwardoniem i Suchą stanowią fragment tzw. kolei transwersalnej.

W 1838 r. powstała w Węgierskiej Górce huta żelaza, początkowo bazująca na miejscowych źródłach rudy, natomiast później przekształcona w odlewnię żeliwa, która funkcjonuje do dziś.

Turystyka i rekreacja[edytuj]

Góral w regionalnym stroju grający na dudach podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej w Żywcu.

Soła w Żywcu

Na szczycie Grojca

Żywiec jest ośrodkiem turystycznym, dzięki pobliskiemu Jezioru Żywieckiemu oraz okolicznym ośrodkom sportów zimowych w Korbielowie, Zwardoniu i Szczyrku. W pobliżu znajdują się pasma górskie: Beskid Mały, Śląski i Żywiecki. W samym mieście atrakcje turystyczne stanowi szereg obiektów zabytkowych, m.in. Stary Zamek i Pałac Habsburgów wraz z otaczającym je parkiem.

Ponadto przez samo miasto i jego okolice biegną dwa szlaki nizinne: „Szlak Wyzwolenia Żywca” i „Szlak Najazdu Szwedzkiego”. ^{[potrzebny przypis]}

Żywiec jest jednym z głównych miast, gdzie na przełomie lipca i sierpnia odbywa się (obok Wisły i Makowa Podhalańskiego) największy i najstarszy polski festiwal folklorystyczny „Tydzień Kultury Beskidzkiej” (a w jego ramach m.in. „Festiwal Folkloru Górali Polskich” oraz „Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne”). Co roku w kategorii lokalnych zespołów folklorystycznych występują zespoły z kraju i z zagranicy (np. z Jabłonkowa, prezentujący folklor górali Śląskich zza czeskiej granicy, z Rapa Nui (Polinezja), Nowej Zelandii, Chile, Meksyku i USA, Chin, Korei, Nigerii oraz wielu krajów Europy).

Na terenie gminy działa wiele placówek kulturalnych:

• Muzeum miejskie „Siejba”
• Miejskie Centrum Kultury
• Zespół pieśni i tańca „Ziemia Żywiecka”
• Zespół pieśni i tańca Pilsko
• Zespół pieśni i tańca Żywczanie
• Dom Kultury „Śrubka”
• Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji
• Bractwo Rycerskie „Chorągiew Żywiecka”

Piesze szlaki turystyczne[edytuj]

• Żywiec Rynek – Trzebinia – Tokarka – Przełęcz U Poloka – Sopotnia Mała – Romanka – Schronisko „Słowianka” – Bystra
• Żywiec Oczków – Stary Groń – Kościelec
• „Szlak Wyzwolenia Żywca”^[21]
• „Szlak Najazdu Szwedzkiego” Żywiec Browar – Grojec – Zamek w Żywcu – Pietrzykowice Żywieckie – Łodygowice – Wilkowice – Bielsko-Biała Mikuszowice

Lotnisko[edytuj]

Około 12 km na północ od Żywca w Międzybrodziu Żywieckim znajduje się lotnisko Żar.

Edukacja[edytuj]

Przedszkola niepubliczne[edytuj]

• Niepubliczne Przedszkole „Akademia Malucha”
• Przedszkole w ogrodzie
• Aktive Kids
• Aniołkowo
• Twórczy Maluch
• Przedszkole „Oxford House”
• Ekologiczno – Językowe Przedszkole Mały Naukowiec

Przedszkola publiczne[edytuj]

• Przedszkole Nr 8 im. Marii Krystyny Habsburg
• Przedszkole nr 11 im. Rodziny Komorowskich
• Przedszkole nr 9 im. Andrzeja Komonieckiego

Szkoły podstawowe[edytuj]

Szkoła Podstawowa nr 4 w Żywcu

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Wojska Polskiego
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza
• Szkoła Podstawowa nr 4
• zkoła Podstawowa nr 5 im. Hugona Kołłątaja
• Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1 Szkoła Podstawowa nr 6
• Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 2 Szkoła Podstawowa Nr 8 im. Orła Białego
• Szkoła Podstawowa nr 9

Gimnazja[edytuj]

Gimnazjum nr 2 im. Stanisława Staszica

• Gimnazjum nr 1 im. Jana Pawła II
• Gimnazjum nr 2 im. Stanisława Staszica
• Gimnazjum nr 3 im. Cypriana Kamila Norwida

Szkoły średnie[edytuj]

Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych im. Armii Krajowej

• I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika
• Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych
• Zespół Szkół Drzewnych i Leśnych
• Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych
• Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych im. Armii Krajowej
• Zespół Szkół Samochodowych
• Zespół Szkół Agrotechnicznych i Ogólnokształcących im. J. Piłsudskiego

Szkoły wyższe[edytuj]

• Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj]

Kamienna dzwonnica konkatedralnego kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny z XVIII wieku

Kościół katolicki[edytuj]

Pięć parafii:

• parafia Narodzenia Najświętszej Marii Panny
• parafia Chrystusa Króla
• parafia św. Floriana
• parafia Miłosierdzia Bożego
• parafia św. Maksymiliana Kolbego

Kościół Ewangelicznych Chrześcijan[edytuj]

Jeden zbór:

• zbór w Żywcu

 Zobacz też: Zbór Ewangeliczny „Jeruzalem” w Żywcu.

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego[edytuj]

Jeden zbór:

• zbór w Żywcu

Kościół Wolnych Chrześcijan[edytuj]

Jeden zbór:

• zbór w Żywcu

Kościół Zielonoświątkowy[edytuj]

dwa zbór:

• zbór w Żywcu
• Zbór w Żywcu „Kościół w Drodze”

Świadkowie Jehowy[edytuj]

Trzy zbory^[22][23]:

• zbór Żywiec Zachód
• zbór Żywiec-Północ
• zbór Żywiec-Południe

Inne[edytuj]

• Wolni Badacze Pisma Świętego^[24]

Sport[edytuj]

 Osobny artykuł: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.

Okolicznościowy druk upamiętniający działalność TG Sokół w Żywcu w latach 1893–1928.

Jedną z pierwszych sportowych organizacji w Żywcu był regionalny oddział Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Żywcu założonego 1 lipca 1893 roku z inicjatywy Władysława Nowotarskiego oraz Władysława Niemczynowskiego^[25].

Żywiec jest ośrodkiem gry w pétanque. Od 2003 roku na przełomie lipca i sierpnia organizowany jest w Żywcu pierwszy w Polsce Międzynarodowy Festiwal Pétanque oraz finał Mistrzostw Polski Pétanque Polskiej Federacji Pétanque^[26].

Zawodnicy Żywieckiego Klubu Bulowego byli wielokrotnymi zdobywcami tytułu Mistrza Polski w pétanque: Andrzej Śliż (sześć razy), Jędrzej Śliż (sześć razy), Szymon Kubiesa (cztery razy), Katarzyna Śliż (dwa razy), Marek Lach (raz). Wielokrotnie reprezentowali Polskę na Mistrzostwach Świata i Mistrzostwach Europy.

Drużyny wywodzące się z Żywiecki Klub Boules zdobywały też kilkukrotnie Puchar Polski w pétanque.

Jedrzej Śliż w 2003 r. na Mistrzostwach Świata Juniorów w Brnie zdobył brązowy medal w konkurencji strzału precyzyjnego.

W Żywcu mają swoją siedzibę następujące kluby piłkarskie: TS Koszarawa Żywiec, TS Czarni-Góral Żywiec, TS Soła Żywiec, Błękitni Żywiec, Mitech Żywiec, Stal-Śrubiarnia Żywiec.

Administracja[edytuj]

Rynek z ratuszem

Żywiec ma status gminy miejskiej. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska w Żywcu, składająca się z 21 radnych^[27]. Organem wykonawczym samorządu jest Burmistrz Miasta Żywca.

Media lokalne[edytuj]

Radio:

• Radio Eska Beskidy – 97,0 MHz,
• Twoje Radio Żywiec (sieć Radio AM) – 531 kHz.

Serwisy Informacyjne:

• Zywiecczyzna24.net^[28] – Żywiecki Serwis Informacyjny.
• zywiecinfo.pl - Żywiecki Serwis Informacyjny

Ciekawostki[edytuj]

• Lokalizacja stacji kolejowej.

Znane osoby pochodzące z Żywca[edytuj]

Burmistrz miasta Antoni Paweł Szlagor

• Stanisław Bajtlik – ur. w 1955 w Żywcu, astrofizyk, kosmolog, popularyzator nauki, pracuje w Centrum Astronomicznym im. M. Kopernika, PAN, w Warszawie
• Roman Białek (ur. 21 stycznia 1891 w Żywcu, zm. wiosną 1940 w Katyniu) – kapitan rezerwy służby sanitarnej Wojska Polskiego, lekarzinternista, ofiara zbrodni katyńskiej.
• Andrzej Biegun – ur. w 1955 w Żywcu, baryton, solista Opery Krakowskiej, pochodzi z Jeleśni
• Andrzej Borowski – ur. w 1969 w Żywcu, polski malarz współczesny, kolekcjoner sztuki
• Wilhelm Brasse – ur. w 1917 w Żywcu, były więzień obozu Auschwitz, słynny fotograf obozowy (bohater filmu dokumentalnego „Portrecista”, w którym opowiada o życiu w obozie)
• Monika Brodka – ur. w 1987 w Żywcu, piosenkarka popowa/solowa
• Aleksander Fiut – ur. 24 czerwca 1945 w Żywcu – polski historyk literatury, krytyk literacki, eseista.
• Łukasz Golec i Paweł Golec – ur. 1975 w Żywcu, muzycy
• Piotr Haczek (ur. 26 stycznia 1977 w Żywcu), polski lekkoatleta – sprinter
• Krzysztof Janik – ur. 9 kwietnia 1982 w Żywcu – polski rajdowiec samochodowy
• Tomasz Jodłowiec – ur. 8 września 1985 w Żywcu, piłkarz
• Sebastian Kawa – ur. w 1972, lekarz, pilot szybowcowy i samolotowy, żeglarz, szybowcowy mistrz świata, nr 1 na świecie w rankingu pilotów FAI
• Tomasz Konior – ur. w 1969 w Żywcu, architekt
• Zdzisław Kręcina – ur. 28 kwietnia 1954 w Żywcu, polski działacz piłkarski
• Natalia Lach-Lachowicz – ur. 18 kwietnia 1937 w Zabłociu koło Żywca, polska artystka intermedialna, konceptualistka
• Marek Motyka – ur. 17 kwietnia 1958 w Żywcu – polski piłkarz i trener
• Florian Nieuważny – ur. 30 kwietnia 1929 w Żywcu, polski ukrainista, rusycysta i tłumacz
• Wojciech Olszowski – ur. 18 marca 1916 w Żywcu, prezbiter katolicki obrządku łacińskiego
• Marcin Rozynek – ur. w 1971 w Żywcu, wokalista
• Krystyna Slany – ur. 25 listopada 1952 w Żywcu, socjolożka, profesorka zwyczajna, autorka lub współautorka kilkunastu książek oraz ponad stu artykułów naukowych.
• Tadeusz Wrona – ur. 1954 w Żywcu, pilot
• Agata Wróbel – ur. w 1981 w Żywcu, sztangistka, brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich w Atenach, pochodzi z Jeleśni
• Wojciech Zyzak – ur. 17 czerwca 1969 w Żywcu, duchowny katolicki, teolog, od 2014 rektor Uniwersytetu Papieskiego w Krakowie
• Marieta Żukowska – ur. w 1982 w Żywcu, aktorka
• Tomasz Adamek - ur. w 1976 w Żywcu, polski bokser

Zobacz też[edytuj]

• Zamek na wzgórzu Grojec w Żywcu
• Synagoga Tempel w Żywcu
• Mała Synagoga w Żywcu
• Cmentarz żydowski w Żywcu
• Park w Żywcu
• Żywiec – piwo produkcji koncernu Heineken
• TSR Góra Grojec

Przypisy

Linki zewnętrzne[edytuj]

• Internetowy Serwis Miejski Urząd Miejski w Żywcu
• Żywiec w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895.
• Opis szlaków miejskich w Żywcu

p • d • e Powiat żywiecki Miasta Żywiec Gminy miejskie Żywiec Gminy wiejskie Czernichów • Gilowice • Jeleśnia • Koszarawa • Lipowa • Łękawica • Łodygowice • Milówka • Radziechowy-Wieprz • Rajcza • Ślemień • Świnna • Ujsoły • Węgierska Górka

p • d • e Miasta województwa śląskiego Miasta powiatowe Będzin • Bielsko-Biała • Bieruń • Bytom • Cieszyn • Chorzów • Częstochowa • Dąbrowa Górnicza • Gliwice • Jastrzębie-Zdrój • Jaworzno • Katowice • Kłobuck • Lubliniec • Mikołów • Mysłowice • Myszków • Piekary Śląskie • Pszczyna • Racibórz • Ruda Śląska • Rybnik • Siemianowice Śląskie • Sosnowiec • Świętochłowice • Tarnowskie Góry • Tychy • Wodzisław Śląski • Zabrze • Zawiercie • Żory • Żywiec Miasta gminne Blachownia • Czechowice-Dziedzice • Czeladź • Czerwionka-Leszczyny • Imielin • Kalety • Kłobuck • Knurów • Koniecpol • Koziegłowy • Krzanowice • Krzepice • Kuźnia Raciborska • Lędziny • Łaziska Górne • Łazy • Miasteczko Śląskie • Ogrodzieniec • Orzesze • Pilica • Poręba • Pszów • Pyskowice • Radlin • Radzionków • Rydułtowy • Siewierz • Skoczów • Sławków • Sośnicowice • Strumień • Szczekociny • Szczyrk • Toszek • Ustroń • Wilamowice • Wisła • Wojkowice • Woźniki • Żarki

p • d • e Województwo bielskie (1975–1998) miasto wojewódzkie – Bielsko-Biała Gminy miejskie Andrychów (do 1991 →) • Bielsko-Biała • Chełmek (do 1991 →) • Cieszyn • Kalwaria Zebrzydowska (do 1991 →) • Kęty (do 1991 →) • Maków Podhalański (do 1991 →) • Oświęcim • Skoczów (do 1991 →) • Strumień (do 1991 →) • Sucha Beskidzka • Szczyrk • Ustroń • Wadowice (do 1991 →) • Wilamowice (do 1991 →) • Wisła • Zator (do 1991 →) • Żywiec Gminy miejsko-wiejskie (od 1992) Andrychów • Chełmek • Kalwaria Zebrzydowska • Kęty • Maków Podhalański • Skoczów • Strumień • Wadowice • Wilamowice • Zator Gminy wiejskie Andrychów (do 1991) • Brenna • Brody (do 1976) • Brzeźnica • Buczkowice (do 1976 i od 1990) • Budzów • Chełmek (do 1991) • Chybie • Czernichów • Dębowiec • Gilowice (do 1976 → i ← od 1991) • Gilowice-Ślemień (1976–1991) • Goleszów • Hażlach • Istebna • Jasienica • Jaworze (← od 1991) • Jeleśnia • Kalwaria Zebrzydowska (1976–1991) • Kęty (do 1991) • Komorowice (do 1976 →) • Koszarawa • Kozy • Lanckorona • Lipowa • Łękawica (do 1976 → i ← od 1991) • Łodygowice • Maków Podhalański (do 1991) • Milówka • Mucharz • Osiek • Oświęcim • Polanka Wielka (← od 1992) • Porąbka • Przeciszów • Radziechowy-Wieprz • Rajcza • Skoczów (do 1991) • Spytkowice • Stare Bielsko (do 1976) • Strumień (do 1991) • Stryszawa • Stryszów • Szczyrk (← 1976–1990 →) • Ślemień (do 1976 → i ← od 1991) • Świnna • Tomice • Ujsoły • Wadowice • Wapienica (do 1976) • Węgierska Górka • Wieprz • Wilamowice (do 1991) • Wilkowice • Zator (do 1991) • Zawoja • Zembrzyce Urzędy rejonowe (od 1990) Bielsko-Biała • Cieszyn • Oświęcim • Wadowice • Żywiec