Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta Łodzi. Zobacz też: inne znaczenia.

Łódź
Plac Wolności, Light Move Festival – Pałac Poznańskiego – Manufaktura – Dworzec Tramwajowy – Łódź Fabryczna, NCŁ – Ulica Piotrkowska – EC1 – Biała Fabryka, Kościół św. Mateusza, Katedra –
Herb Łodzi Flaga Łodzi
Dewiza: Ex navicula navis (Z łódeczki łódź)
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	miasto na prawach powiatu
Aglomeracja	łódzka
Data założenia	przed 1332
Prawa miejskie	29 lipca 1423
Prezydent	Hanna Zdanowska
Powierzchnia	293,25[1] km²
Wysokość	161,8-278,5 m n.p.m.
Populacja (31.12.2016) • liczba ludności • gęstość	696 503[2] 2375 os./km²
Strefa numeracyjna	42
Kod pocztowy	90-001 do 94-413
Tablice rejestracyjne	EL, ED[a]
Położenie na mapie województwa łódzkiego Łódź
Położenie na mapie Polski Łódź
51°46′36″N 19°27′17″E/51,776667 19,454722
TERC (TERYT)	1061011
SIMC	0957650
Hasło promocyjne: Łódź kreuje[3]
Urząd miejski ul. Piotrkowska 104 90-926 Łódź[4]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Łódź

Łódź (Łódź ⁱ) – miasto na prawach powiatu w środkowej Polsce, a także siedziba władz województwa łódzkiego, powiatu łódzkiego wschodniego oraz gminy Nowosolna, przejściowa siedziba władz państwowych w 1945 roku^[5].

Ośrodek akademicki (6 uczelni państwowych oraz 22 prywatne), kulturalny i przemysłowy. Przed przemianami polityczno-gospodarczymi w 1989 r. centrum przemysłu włókienniczego i filmowego. Ważny węzeł komunikacji drogowej. Sześć kilometrów od centrum Łodzi znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta (Łódź-Lublinek).

Łódź jest trzecim miastem w Polsce pod względem liczby ludności zameldowanej (696 503) i czwartym pod względem powierzchni (293,25 km²)^[2][1].

W 2015 r. niektóre obszary miasta zostały uznane za „Pomnik historii” pod wspólną nazwą „Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”^[6].

Miasto należy do Unii Metropolii Polskich^[7] i Związku Miast Polskich^[8], a także do stowarzyszenia Eurocities^[9] oraz Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich^[10].

Łódź była prywatnym miastem duchownym (vel kościelnym)^[11] – jako Łodzia jest wymieniana wśród miast biskupstwa włocławskiego w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego w końcu XVI wieku^[12].

Położenie[edytuj]

Aglomeracja łódzka (2011); zdjęcie satelitarne (sztuczne kolory), Landsat-5

Łódź znajduje się w środkowej części województwa łódzkiego. Miasto jest położone na Wzniesieniach Łódzkich oraz Wysoczyźnie Łaskiej.

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosi 293,25 km²^[1].

Rozciągłość granic miasta południkowa (na południku 19°) wynosi 19,5 km (10′29″), a równoleżnikowa (na równoleżniku 51°) wynosi 17′49″^[13]. Łódź graniczy z miastami: Aleksandrów Łódzki, Konstantynów Łódzki, Zgierz, Pabianice, oraz z gminami: Aleksandrów Łódzki, Andrespol, Brójce, Ksawerów, Nowosolna, Pabianice, Rzgów, Stryków, Zgierz. Aglomeracja łódzka liczy około 1 100 000 mieszkańców.

Krzyżują się tu linie kolejowe z Warszawy i Koluszek, Torunia i Kutna, Poznania i Ostrowa Wielkopolskiego, oraz drogi krajowe z Gdańska i Torunia, z Konina, Wrocławia, Piotrkowa Trybunalskiego i Częstochowy oraz z Warszawy. W odległości ok. 10 km od miasta znajduje się skrzyżowanie transeuropejskich autostrad A1 i A2.

Historycznie obszar dzisiejszego miasta należał do ziemi łęczyckiej. W okresie I Rzeczypospolitej teren ten znajdował się w województwie łęczyckim.

W sierpniu 2003 roku z inicjatywy czytelników „Gazety Wyborczej” w Łodzi, zlokalizowano geograficzny środek miasta. Przeprowadzone pomiary wykazały, że geograficzny środek Łodzi znajduje się 100 metrów na południe od skrzyżowania ulic Tuwima i Przędzalnianej.

Środowisko naturalne[edytuj]

 Osobny artykuł: Rzeki w Łodzi.

Las Łagiewnicki – jeden z największych lasów miejskich w Europie

Ner na Lublinku

Łódź leży na wysokości od 163,6 m n.p.m. na terenie Grupowej Oczyszczalni Ścieków do 284,1 m n.p.m. w rejonie ulicy Kasprowicza (Nowosolna)^[13]. Teren zamknięty granicami administracyjnymi miasta opada w kierunku z północnego wschodu na południowy zachód, zgodnie z nachyleniem zachodniego stoku Garbu Łódzkiego, na dziale wodnym I rzędu Wisły i Odry.

Przez Łódź przepływa 19^[15] większych lub mniejszych rzek i strumieni: Ner, Łódka (dawniej nazywała się Ostroga) i jej dopływ Bałutka, Dobrzynka, Gadka, Jasień i jego dopływy: Karolewka, Olechówka (oraz jej dopływ Augustówka) i Lamus, Jasieniec – dopływy Neru, źródłowy odcinek Bzury i jej pierwszy prawobrzeżny dopływ Łagiewniczanka, Sokołówka (również dopływ Bzury) i jej dopływy: Brzoza, Aniołówka, Wrząca i Zimna Woda, a także – po włączeniu Nowosolnej – Miazga (dopływ Wolbórki). Są to niewielkie cieki i w centrum miasta w większości płyną ukryte w podziemnych kanałach.

Klimat[edytuj]

Nazwa miasta[edytuj]

Dewiza Łodzi: Ex navicula navis

Pochodzenie nazwy „Łódź” nie zostało dotąd przekonująco wyjaśnione. Istnieje kilka hipotez:

• wywodzi się od szlacheckiego nazwiska rodowego „Łodzic”, a herb miasta od jego wizerunku, na którym przedstawiona jest łódź;
• od staropolskiego imienia męskiego „Włodzisław”;
• od staropolskiego określenia wierzby szarej – „łozy”;
• zupełnie błędna wywodząca nazwę miasta od rzeki Łódki, bo to rzeka wzięła nazwę od miasta^[17]

„Poszczególni autorzy mocno różnili się w swoich poglądach na temat pochodzenia nazwy Łodzi. Byli natomiast zgodni co do jednego, iż nie wywodzi się ona od miejscowej rzeczki, Łódki jak to głosiła tutejsza tradycja”. Nazwa rzeki „pojawia się dopiero w XIX w., a poprzednio Łódka znana była jako Starowiejska lub Stara” czasem po prostu „rzeka” lub „Ostroga”^[18];

• od łodzi jako środka komunikacji.

Równie nieuzasadniona wydaje się ta ostatnia hipoteza choć przez Łódź przepływa aż 19 większych lub mniejszych rzek oraz strumieni, które obecnie pozostają niewidoczne z zewnątrz, ponieważ są niewielkimi ciekami i w większości płyną przez miasto ukryte w podziemnych kanałach. Odegrały one w przemysłowym rozwoju miasta istotną rolę. W 1822 roku w granicach Łodzi działało 15 młynów wodnych umiejscowionych na tych rzeczkach, a łatwy dostęp do wody stał się jedną z podstawowych przyczyn budowania na ich bazie foluszy, a później lokalizowania w mieście szeregu fabryk włókienniczych^[19].

„Szkopuł w tym, że na całym obszarze średniowiecznego miasteczka Łodzia nie można się doszukać akwenu ani nawet strumienia, mogącego posłużyć do transportu wodnego. Brak także jakichkolwiek śladów w starych dokumentach i rejestrach, aby ktokolwiek z mieszkańców trudnił się szkutnictwem, czy choćby nawet ciesielstwem związanym z dłubaniem w pniach drzew najprostszych czółen”^[20]. „Nazwa ta nie może być kojarzona z łodzią, obiektem pływającym po wodzie, gdyż żaden z funkcjonujących tam cieków nie nadawał się do spławu”^[21]. „Łódź nie leżała nad spławną rzeką”^[22].

Napływająca w XIX w. ludność niemiecka używała nazwy miasta w formie „Lodz” bądź „Lodsch”. W okresie II wojny światowej, po włączeniu miasta w granice III Rzeszy, okupant zmienił – 11 kwietnia 1940 – nazwę na Litzmannstadt^[23][24], na cześć Carla von Litzmanna, niemieckiego generała znanego ze zwycięskich działań w tzw. bitwie pod Łodzią w listopadzie 1914 r.

Łódź bywa nazywana „polskim Manchesterem” z racji dominującego tu niegdyś przemysłu tekstylnego^[25].

Historia[edytuj]

Kamień pamiątkowy odsłonięty 29 lipca 1998 z okazji 575 rocznicy nadania praw miejskich Łodzi – Stary Rynek^[26]

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi.

Pieczęć miejska Łodzi z 1577

Łódź rolnicza[edytuj]

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi (do roku 1820).

Łódź początkowo była małą wsią leżącą w granicach historycznej ziemi łęczyckiej władanej przez książąt łęczyckich. Pierwsza wzmianka znajduje się w dokumencie sygnowanym przez księcia ziemi łęczyckiej i dobrzyńskiej Władysława Garbatego^[27] z 1332 r., który związany był z nadaniem kilku wsi, w tym również wsi o nazwie Lodza („Łodzia”)^[28], w wieczyste posiadanie biskupom kujawskim^[27][29]. Prawa miejskie nadane zostały miejscowości w Przedborzu nad Pilicą 29 lipca 1423 r., a wraz z nimi pozwolenie na organizowanie targów^[30].

Do końca XVII w. Łódź rozwijała się jako małe miasteczko rolnicze, będące własnością biskupstwa włocławskiego^[31]. Stała się ona wtedy lokalnym ośrodkiem handlowym oraz rzemieślniczym. Mieściło się tu osiem młynów oraz warsztaty kołodziejów, bednarzy, szewców, cieśli i rzeźników. W 1424 r. biskup włocławski Jan Pella określił obowiązki i przywileje mieszkańców Łodzi, a od 1471 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg miejskich^[32]. W 1496 r. król Jan I Olbracht potwierdził przywileje królewskie na odbywanie dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu^[32] w mieście Lodzya. W szczytowym okresie rozwoju „Łodzi rolniczej”, na początku XVI wieku, miasto liczyło 70 rodzin mieszczańskich i około 30 domostw (1534 r. – pierwszy spis ludności)^[33].

Okres najazdów szwedzkich w połowie XVII w. doprowadził do upadku i częściowego wyludnienia. W 1739 r. w Łodzi mieszkało 97 rodzin. W 1777 r. Łódź liczyła 265 mieszkańców, a w mieście stało 66 domów^[32]. Do II rozbioru Polski Łódź znajdowała się w województwie łęczyckim^[34].

Po II rozbiorze Polski w 1793 r. Łódź trafia do zaboru pruskiego^[35][34]. W tym czasie liczyła jedynie 250 mieszkańców, a obszar zabudowany obejmował obecne Stare Miasto. Ze względu na niewielkie rozmiary pruskie władze w 1794 roku rozważały odebranie miejscowości praw miejskich i przekształcenie jej ponownie w wieś^[36]. W 1798 roku, wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych, stała się miastem rządowym^[35]. Od 1807 roku należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku do Królestwa Polskiego^[32][34].

Łódź przemysłowa[edytuj]

Dom Krystiana Wendischa,
ul. Przędzalniana 71

Dom Traugotta Grohmana,
ul. Targowa 81

Pierwsza monografia Łodzi z 1853 r. Oskara Flatta

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi (1821–1918).

W 1820^[37] na podstawie dokumentu z dnia 18 września, sygnowanego przez księcia namiestnika Józefa Zajączka, rząd Królestwa Polskiego włączył Łódź do grona osad przemysłowych w kalisko-mazowieckim okręgu przemysłowym i przeznaczył jej rolę ośrodka tkackiego i sukienniczego^[38]. Stało się to na wniosek ówczesnego prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego – Rajmunda Rembielińskiego^[39]. Za powstaniem osady fabrycznej przemawiały warunki naturalne i prawne:

• państwowa własność ziemi – możliwość wydzielania działek osadnikom,
• duże zalesienie – drewno jako materiał budowlany i opałowy^[37],
• liczne drobne rzeczki^[37] o dużym spadku (m.in. Ostroga/Łódka, Jasień, Olechówka) – energia do napędu maszyn.

Miasto liczyło wówczas ok. 800 mieszkańców, a decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”. Do Łodzi przybywali głównie niemieckojęzyczni tkacze z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, Brandenburgii i Moraw. Rejony te posiadały długą tradycję rzemiosła tkackiego, która jednak powoli chyliła się ku upadkowi wskutek procesów industrializacji, jak i utraty rynków zbytu związanej z nowym podziałem politycznym Europy po 1815.

Aby sprostać potrzebom osadników, władze miejskie – w latach 1821–1823 – rozplanowały i wytyczyły osadę sukienniczą „Nowe Miasto”^[40]. Ulokowano ją na południe od istniejącego „Starego Miasta”, a najważniejszym jej elementem był centralnie położony, ośmioboczny rynek, z czterema wylotowymi ulicami na jego osiach (Nowy Rynek – dzisiejszy plac Wolności)^[41]. Po regulacji fabryczna Łódź składała się z sześciu części rozlokowanych na pięciowiorstowej długości. W jej skład wchodziły: Stare Miasto, osada sukiennicza zwana „Nowym Miastem”, osada tkacka, osada prządnicza, Osada Szlązaki oraz Nowa Dzielnica^[42]. W latach 1824–1827 wytyczono osadę „Łódka”, położoną na południe od „Nowego Miasta”, wzdłuż osi, którą stanowiła ulica Piotrkowska^[40].

Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego wydana w 1827 informuje o 97 domach w Łodzi i 939 mieszkańcach miasta^[43]. Gwałtowny rozwój Łodzi przeobraził ją w ciągu kilkudziesięciu lat z małej mieściny (liczącej w 1830 r. 4 tys., a w 1865 r. 40 tys. ludności) w przemysłową metropolię z 300 tys. mieszkańców w 1900 r. i 500 tys. w 1914 r.^[41]

Łódź wielkoprzemysłowa[edytuj]

Początki Łodzi wielkoprzemysłowej związane są z powstaniem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, kiedy w mieście powstały wielkie manufaktury, m.in. kompleks fabryczny Ludwika Geyera, rozwijający się od 1828 r. – z pierwszą na terenach Królestwa Polskiego maszyną parową (1839 r.^[44] – znany dziś jako „Biała Fabryka”). W latach 30. XIX w. było to największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Królestwie Polskim. Łódź eksportowała swoje wyroby głównie do Rosji i Chin.

Reklama zakładów Salomona Barcińskiego położonych przy ul. Tylnej

Okres po upadku powstania listopadowego (1831 r.) przyniósł bariery celne i pewną stagnację. W 1850 miasto było już dość znaczne i funkcjonowali w nim liczni rzemieślnicy: „13 bednarzy, 2 brukarzy, 4 blacharzy, 7 felczerów, 6 cieśli, 6 czapników, 4 dekarzy, 1 folusznik, 3 garbarzy, 5 gwoździarzy, 2 introligatorów, 1 kominiarz, 1 konował, 1 kotlarz, 10 kowali, 48 krawców, 8 kołodziejów, 2 koszykarzy, 2 kapeluszników, 2 mechaników, 21 muzykantów, 4 modniarki, 22 młynarzy, 2 mosiężników, 4 mydlarzy, 9 murarzy, 32 piekarzy, 3 piernikarzy, 2 piwowarów, 10 powroźników, 4 praczki, 2 postrzygaczy, 2 pompiarzy, 8 rymarzy, 33 rzeźników, 1 rękawicznik, 10 ślusarzy, 5 szklarzy, 5 szwaczek, 39 szewców, 31 stolarzy, 7 sztycharzy, 3 szmuklerzy, szczotkarz, 10 tokarzy, 2 waciarzy, 3 zegarmistrzów, złotnik, 15 zdunów”. W sumie w mieście miało swoją siedzibę 18 cechów rzemieślniczych, a także dwie apteki, cukiernia, kawiarnia, trzech lekarzy oraz siedem ówczesnych hoteli – tzw. domów zajezdnych^[45].

Kolejny okres koniunktury napędził w drugiej połowie XIX w. rozwój rynku wewnętrznego, otwarcie w 1865 r. linii kolejowej Fabryczno-Łódzkiej^[46] do Koluszek na trasie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, napływ taniej siły roboczej (po uwłaszczeniu chłopstwa)^[46] i ponowne otwarcie eksportu po zniesieniu przez Rosję granicy celnej w 1851 r., oraz wprowadzenie w 1877 r. tzw. złotych ceł na granicy Cesarstwa Rosyjskiego.

Fabryka Izraela Poznańskiego, ul. Ogrodowa 17.

W tym czasie rosły fortuny przemysłowe Scheiblerów, Grohmanów, Poznańskich. Powstały pierwsze miejscowe banki (w 1872 r. z inicjatywy Karola Scheiblera – Bank Handlowy w Łodzi^[32] oraz Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Łodzi^[47]), udzielające głównie kredytów handlowych. Rósł też udział lokalnego kapitału w bankach warszawskich. Łódź stała się miejscem wielkich szans, głównie dla Żydów, Niemców, Polaków i Rosjan – przysłowiową Ziemią Obiecaną (jest to publicystyczne określenie Łodzi, będące tytułem powieści W. Reymonta). Ich ślady są ciągle czytelne w dzisiejszym mieście w postaci zespołów pofabrycznych, zabytków architektonicznych, świątyń czy cmentarzy. W roku 1902 uruchomiono prywatną Kolej Warszawsko-Kaliską, łączącą Łódź z Warszawą przez Łowicz na wschodzie oraz przez Sieradz z Kaliszem na zachodzie^[48]. Przedłużenie w 1906 linii z Kalisza do Ostrowa Wielkopolskiego dało Łodzi bezpośrednie połączenie z niemiecką siecią kolejową.

Mimo swoich rozmiarów i pojedynczych inwestycji Łódź pozostawała w ogromnej mierze ignorowana przez centralne władze rosyjskie i rażąco niedoinwestowana pod względem infrastruktury transportowej, technicznej i społecznej. Kilkusettysięczne miasto posiadało jedynie godność siedziby powiatu, podlegając gubernatorowi rezydującemu w kilkunastokrotnie mniejszym Piotrkowie^[32][34]. Nie istniały połączenia kolejowe w kierunku północno-zachodnim (Konin, Poznań), północnym (Kutno, Toruń) oraz południowym (Piotrków, Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie). Brak było sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, szkolnictwo stało na niskim poziomie.

Łódź podczas I wojny światowej[edytuj]

Ulica Piotrkowska w grudniu 1914

5 grudnia 1914, po klęsce poniesionej przez wojska rosyjskie w bitwie pod Łodzią, administracja rosyjska rozpoczęła ewakuację z miasta. 6 grudnia do Łodzi wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczynając niespełna czteroletni okres okupacji miasta^[49][32].

W dniu 15 lutego 1916 wizytował Łódź król saski Fryderyk August. Spotkał się tu z generałem gubernatorem Felixem von Barthem. Po dłuższej rozmowie z nim przespacerował się po tworzonym parku im. księcia J. Poniatowskiego, a następnie spotkał się na kolacji z przedstawicielami łódzkiego establishmentu w hotelu „Grand”^[50].

W wyniku grabieżczej polityki okupanta niemieckiego (m.in. rekwizycje metali kolorowych) doszło do ogromnej dewastacji łódzkich fabryk. W połączeniu z utratą wschodnich rynków zbytu przyczyniło się to do znaczącego upadku przemysłu włókienniczego; zaczął się on podnosić z tych zniszczeń dopiero około połowy lat 30.

Łódź – okres międzywojenny[edytuj]

Plac Henryka Dąbrowskiego w 1930

Stary Rynek w 1936

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi (1918–1939).

W listopadzie 1918 r. Łódź weszła w skład tworzącego się państwa polskiego. Stanowiąc drugi co do wielkości ośrodek miejski w Polsce, Łódź po raz pierwszy w historii uzyskała rangę ośrodka administracji regionalnej, stając się siedzibą władz wojewódzkich^[51][34]. W 1924 r. wybudowano brakujące połączenie kolejowe w kierunku północnym, łącząc Łódź z Toruniem i Gdańskiem przez Zgierz, Łęczycę i Kutno.

Ze względu na silną pozycję mniejszości narodowych w mieście (w 1931 r. wśród 357 tys. mieszkańców Łodzi było 59% Polaków, 31,7% Żydów oraz 8,9% Niemców) i jego przemysłowy charakter Łódź pozbawiona była poważniejszego wsparcia inwestycyjnego ze strony państwa polskiego, co zrzuciło cały ciężar rozwoju infrastruktury na barki lokalnego samorządu. Magistrat jako pierwszy wprowadził w 1919 r. powszechny obowiązek szkolny^[52][53], sfinansował budowę sieci szpitali i nowoczesnych szkół podstawowych, a w r. 1930 wydatnie wsparł utworzenie w Łodzi jednego z pierwszych w Europie muzeów sztuki współczesnej^[54]. Do 1939 r. nie ulokowano jednak w Łodzi uniwersytetu ani żadnej innej państwowej instytucji kulturalnej o większym znaczeniu. Jedną z głównych inwestycji transportowych kraju – magistralę węglową – wytyczono w latach 1928–1933 35 km na zachód od Łodzi, zaprzepaszczając szanse na dogodne połączenie miasta z południem kraju.

W okresie międzywojennym Łódź była jednym z miast, w których duże wpływy mieli komuniści. W 1934 roku na unieważnioną listę komunistyczną w wyborach do Rady Miejskiej oddanych zostało ok. 40 tys. głosów. Od początku 1936 roku dość dobrze układała się współpraca łódzkich organizacji PPS oraz nielegalnej KPP. W kolejnych wyborach do Rady Miejskiej we wrześniu 1936 roku na wspólną listę socjalistyczno-komunistyczną padło prawie 95 tys. głosów co dało 34 mandaty w 72 osobowej Radzie^[55].

W pierwszej połowie 1936 roku w mieście doszło do ekscesów o podłożu antysemickim^[56].

Łódź podczas II wojny światowej[edytuj]

„Z rozkazu Führera to miasto nazywa się Litzmannstadt” – tablica ustawiona w 1940 r. na Deutschlandplatz (pl. Wolności)

Siedziba Komisariatu Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny w okupowanej Łodzi, przy obecnej ul. Piotrkowskiej 133

Łódź, marzec 1944 – Arthur Greiser przemawia podczas uroczystości na cześć milionowego Niemca przesiedlonego do Kraju Warty ze wschodniej Europy

 Osobny artykuł: Historia Łodzi pod okupacją niemiecką.

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi (1939–1945).

Łódź została zajęta przez wojska niemieckie 8 września 1939 r.^[57].

Dekret kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera – z 8 października 1939 r.^[58] – o nowym podziale i administracji ziem zagarniętych Rzeczypospolitej Polskiej nie rozstrzygał losów Łodzi. Początkowo planowano stworzyć w Łodzi stolicę Generalnego Gubernatorstwa, lecz determinacja miejscowych Niemców, wsparta działaniami miejscowych niemieckich czynników partyjnych i gospodarczych, legła u podstaw decyzji Hitlera o wcieleniu miasta do Rzeszy. Uroczyste ogłoszenie tego aktu nastąpiło 9 listopada 1939 roku^[59]. Początkowo Łódź znalazła się w rejencji kaliskiej, ale już z początkiem 1940 r. otrzymała niemieckie prawa miejskiego samorządu oraz uprawnienia miasta wydzielonego^[60]. Również z Kalisza do Łodzi przeniesiono siedzibę rejencji, tworząc Rejencję łódzką^[34].

Z dniem 11 kwietnia 1940 r. zmieniona została nazwa miasta na Litzmannstadt, na cześć niemieckiego generała Carla von Litzmanna^[61], dzięki którego manewrowi w listopadzie 1914 r. wojska niemieckie odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Łodzią; była to jedna z trzech największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim (dwie pozostałe: pod Tannebergiem (Grunwaldem) oraz pod Gorlicami).

Po włączeniu Łodzi do Rzeszy (9 listopada 1939) ulice miasta otrzymały nowe, niemieckie nazewnictwo^[32] (korygowane później trzykrotnie: w 1940, 1941 i 1942). Między innymi po ucieczce Rudolfa Hessa do Anglii jego ulicę (ob. al. marsz. J. Piłsudskiego) zmieniono na Ostland Strasse^[62].

W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. okupanci przeprowadzili tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt będącą regionalną częścią akcji przeprowadzonej przez Niemców w całej okupowanej Polsce w ramach tzw. Intelligenzaktion – „Akcji Inteligencja”. Była ona wymierzona w polską elitę intelektualną mieszkającą w regionie łódzkim. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. w lasach lućmierskich rozstrzelano ok. 500 osób, a do grudnia w sumie wymordowano w nich około 1500 intelektualistów, urzędników oraz duchownych^[63]. W sumie podczas okupacji, w lesie koło Lućmierza, Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób. Byli to głównie więźniowie narodowości polskiej i żydowskiej z Radogoszcza i getta łódzkiego.

Nazistowska administracja odizolowała całą żydowską ludność miasta (ok. 160 tys. osób) w getcie utworzonym formalnie w lutym 1940 r. (ostatecznie zamkniętym 30 kwietnia) na Bałutach w północnej, najbardziej zaniedbanej dzielnicy^[61]. W 1941 wysiedlono do niego Żydów z okolicznych wsi i miasteczek, z gett tam likwidowanych oraz 20 000 Żydów z Europy zachodniej. Dodatkowo krótko umieszczono tu ok. 5000 Cyganów, którzy niedługo potem zostali wywiezieni i zgładzeni w Chełmnie n. Nerem. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 ludzi. W niezwykle trudnych warunkach bytowych, dziesiątkowani przez choroby i głód, zostali w dwóch etapach, w 1942 i w sierpniu 1944 niemal w całości wymordowani. Najpierw w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (1942), a podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 zgładzeni w komorach gazowych Auschwitz-Birkenau. Getto łódzkie było pierwszym w pełni odizolowanym od świata zewnętrznego gettem na terenie Polski (pierwsze w Piotrkowie Tryb; X 1939), największym po warszawskim (ok. 200 tys. – ok. 400 tys.) i ostatnim zlikwidowanym przez nazistów na ziemiach polskich (VIII 1944). Końca okupacji hitlerowskiej w Łodzi doczekało 877 osób, ale w innych miejscach około 10 000 i jest to największa liczba Żydów ocalałych z holocaustu.

Deportacje przesiedleńcze, wywózki na roboty przymusowe i prześladowania spotkały także ludność polską.

Wkroczenie Armii Czerwonej
do Łodzi (19 stycznia 1945)

W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się do 488 284 (styczeń 1945), wobec 680 000 (według stanu na 1 września 1939)^[64]. Pierwsze wysiedlenia z Łodzi miały miejsce już w październiku 1939 roku. Lokowano ich m.in. w obozie przesiedleńczym na Radogoszczu. W końcu grudnia okupant m.in. wysiedlił z osiedla im. „Montwiłła” Mireckiego część jego mieszkańców. Akcję powtórzono na przełomie 14-15 stycznia 1940 roku, kiedy to hitlerowcy wysiedlili ok. 5 tysięcy pozostałych mieszkańców osiedla^[65]. W miejsca po wysiedlonych Polakach naziści prowadzili zasiedlanie w ramach akcji zwanej „Heim ins Reich” Niemcami przywiezionymi z ZSRR, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii^[66].

W okresie okupacyjnym w mieście znajdowały się: system niemieckich obozów przesiedleńczych, getto dla Żydów, kilka więzień, w tym więzienie na Radogoszczu, obóz dla dzieci i młodzieży polskiej (tzw. obóz przy ul. Przemysłowej). Miejsca zbrodni nazistowskich dokonanych na Żydach i Polakach upamiętnia w regionie łódzkim Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa.

 Zobacz też: Wysiedlenia Polaków z rejencji łódzkiej (1939–1944).

Łódź powojenna[edytuj]

Tkalnia w jednej z łódzkich fabryk włókienniczych; początek lat 50.

Ulica Gdańska w 1991

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi (1945–1989).

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi (od roku 1989).

Zdobycie Łodzi przez wojska Armii Czerwonej nastąpiło 19 stycznia 1945 roku^[67][68] w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej. Miasto zostaje zajęte przez oddziały 8 Gwardyjskiej Armii wchodzącej w skład I Frontu Białoruskiego (dla ich uczczenia na cmentarzu żołnierzy radzieckich w parku im. Poniatowskiego przy ul. Żeromskiego wzniesiono Pomnik Wdzięczności)^[69]. Z uwagi na mniejsze zniszczenia oraz centralne położenie miasta, w nowych granicach Polski, Łódź pełniła tymczasową funkcję stolicy, co było spowodowane całkowitym zniszczeniem Warszawy.

W czasie II wojny światowej ludność Łodzi zmniejszyła się z 670 do 300 tys. mieszkańców, co było spowodowane wymordowaniem przez hitlerowców ludności żydowskiej i wysiedleniem dużej części Polaków oraz powojennymi wyjazdami Niemców.

Znacznym zniszczeniom uległ przemysł, zniszczonych było wiele budynków, a maszyny zniszczone lub rozkradzione. Mimo trudności reaktywowano produkcję w łódzkich zakładach w szybkim tempie^[70]. Miasto ponownie stało się siedzibą władz województwa.

Dopiero w okresie powojennym w Łodzi utworzono pierwsze uczelnie akademickie. Dekretami władz państwowych z dnia 24 maja 1945 roku powołano do życia Uniwersytet Łódzki^[71] i Politechnikę Łódzką^[72]. W roku 1945 założono także Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych w Łodzi^[73] oraz Państwowe Konserwatorium Muzyczne – od 1946 działające jako Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna, a od 1982 Akademia Muzyczna^[74]. W 1949 r. wyłączono z uniwersytetu wydziały stomatologiczny, lekarski i farmaceutyczny, tworząc Akademię Medyczną.

W latach 1958–2002 działała w Łodzi Wojskowa Akademia Medyczna (WAM)^[75], kształcąca oficerów służby zdrowia (lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów i psychologów) dla potrzeb wojska. Akademia stała się jedną z największych na świecie tego typu placówek, wyróżniając się spośród innych uczelni medycznych specyficzną atmosferą, łączącą dyscyplinę wojskową z wysokim poziomem nauczania.

W 1958 utworzono Państwową Wyższą Szkołę Teatralną i Filmową im. Leona Schillera^[75]. Placówkę uruchomiono w wyniku połączenia dwóch łódzkich uczelni – Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, powstałej w 1948 r. i Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej (powstałej w 1949 r. w miejsce Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie z siedzibą w Łodzi, przemianowanej w 1954 r. na Państwową Wyższą Szkołę Teatralną im. Leona Schillera).

W 1945 powstała Wytwórnia Filmów Fabularnych (WFF), która wkrótce stała się największym ośrodkiem produkcji filmowej w Polsce^[76]. W 1967 otwarto Powszechny Dom Towarowy „Uniwersal”, a w 1972 Spółdzielczy Dom Handlowy „Central”^[77].

W latach 1945–1989 (m.in. w ramach „Programu Rozwoju i Modernizacji Łodzi” z 1973 r.) zmodernizowano ponad 140 łódzkich zakładów przemysłowych. Oddano do użytku 70 dużych inwestycji – to np. zakłady: tekstylne „Vera”, „Teofilów”, produkujący dywany „Dywilan”, przemysłu odzieżowego „Próchnik”, „Wólczanka”, włókien sztucznych „Anilana”, aparatury radiowej „Unitra-Fonica”, fabryka zegarków „Poltik”, fabryka osprzętu samochodowego „Polmo”, zakłady farmaceutyczne „Polfa”, zakłady przemysłu gumowego „Stomil”, fabryka transformatorów i aparatury trakcyjnej „Elta”^[78][79].

Status Łodzi[edytuj]

Demografia[edytuj]

Rozwój demograficzny[edytuj]

 Osobny artykuł: Ludność Łodzi.

Wskaźniki demograficzne Łodzi
Rozwój demograficzny	Liczba ludności	Przyrost naturalny	Ruch naturalny	Prognoza ludności

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście, wzrastała także liczba mieszkańców Łodzi. Z małej osady jeszcze na początku XIX wieku, Łódź stała się w 1850 roku drugim po Warszawie miastem, pod względem liczby mieszkańców w Królestwie Polskim. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi 600-krotnie, z niecałego tysiąca w 1815 do 600 tys. w 1915 roku (po dołączeniu stutysięcznych Bałut). Tak szybki wzrost demograficzny w XIX wieku, jest nieporównywalny w skali całej Europy.

Największą populację Łódź odnotowała w 1988 r. – według danych GUS 854003 mieszkańców^[b]. Rok później, po wyborach parlamentarnych w Polsce i wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej nastąpiła likwidacja wielu zakładów pracy^[80]. Ujemne saldo migracji^[81] w połączeniu z występującym od 1985 ujemnym przyrostem naturalnym^[82] skutkuje systematycznym spadkiem liczby ludności^[83].

Według corocznego zestawienia GUS, m.in. wszystkich miast Polski, Łódź jest trzecim miastem w kraju pod względem liczby ludności i czwartym pod względem powierzchni^[2][1].

• Wykres liczby ludności miasta Łódź na przestrzeni lat

• Piramida wieku mieszkańców Łodzi w 2014 roku^[84]:

Podział administracyjny[edytuj]

Dzielnice (do 1992) oraz najwyższy i najniższy punkt Łodzi:
1. Bałuty
2. Widzew
3. Śródmieście
4. Polesie
5. Górna

Łódź pod względem administracyjnym jest jednolitą gminą miejską na prawach powiatu. W Łodzi nie ma dzielnic – dla celów administracyjnej obsługi ludności do 2012 r. istniał podział na 5 rejonów działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi, który w zasadzie pokrywał się z istniejącym w latach 1960–1992 podziałem na 5 dzielnic administracyjnych – ich powierzchnie przedstawia tabela (stan na 31 grudnia 2003).

Po reformie organizacyjnej Urzędu Miasta Łodzi z 21 marca 2012 r. dotychczasowe delegatury zostały włączone do struktury organizacyjnej urzędu jako Oddział ds. Obsługi Mieszkańców w ramach Wydziału Zarządzania Kontaktami z Mieszkańcami w Departamencie Obsługi i Administracji^[85][86].

¹ Rejon działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi

Obecnie na obszarze Łodzi istnieje 36 osiedli administracyjnych stanowiących jednostki pomocnicze gminy, nieposiadające osobowości prawnej^[88].

Administracja[edytuj]

 Osobny artykuł: Administratorzy Łodzi.

Jednostką organizacyjną miasta Łodzi jest Urząd Miasta Łodzi^[89]. Przedmiotem działalności urzędu jest świadczenie pomocy prezydentowi Miasta Łodzi w zakresie realizacji uchwał Rady Miejskiej w Łodzi i zadań miasta Łodzi określonych przepisami prawa.

Strukturę organizacyjną i zasady funkcjonowania Urzędu określa regulamin organizacyjny nadany przez prezydenta miasta w drodze zarządzenia.

Kierownikiem Urzędu jest prezydent Miasta Łodzi. W skład Urzędu wchodzą: departamenty, wydziały i równorzędne komórki organizacyjne; w skład wydziałów wchodzą oddziały, zespoły i samodzielne stanowiska pracy.

Siedziba[edytuj]

Siedzibą Urzędu Miasta Łodzi jest były pałac Juliusza Heinzla, przy ul. Piotrkowskiej 104, wybudowany w 1880 według projektu Otto Gehliga^[90]. W 1952 roku budynek przy ul. Piotrkowskiej 104 został wywłaszczony przez komunistyczne władze, a nieruchomość przekazana do dyspozycji Skarbu Państwa, który w 1990 roku oddał budynek gminie Łódź.

Architektura[edytuj]

 Osobne artykuły: Pomniki w Łodzi, Wieżowce w Łodzi i Nowe Centrum Łodzi.

Widok na śródmiejską dzielnicę Łodzi, w oddali z prawej Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa w Łodzi

„Ławeczka Tuwima” przed Urzędem Miasta Łodzi

Krajobraz przemysłowej Łodzi pomnikiem historii – tablica przy ul. Piotrkowskiej 104

Zabytki[edytuj]

Łódź nie należy do miast o długiej historii. Co prawda prawa miejskie nadano jej za czasów panowania króla Władysława Jagiełły w 1423, jednak dopiero zaliczenie Łodzi do grona osad fabrycznych w 1820, spowodowało przemianę dotąd rolniczego miasta. Do Łodzi przybyli przedsiębiorcy i w krótkim czasie nastąpił niebywały rozwój urbanistyczny miasta i jego architektury.

Wbrew pozorom jest dziś w mieście bardzo dużo obiektów uznanych za zabytkowe, w rejestrze zabytków znajduje się ich ponad 350, a w gminnej ewidencji zabytków prawie 2 tys. Zdecydowana większość wywodzi się z XIX oraz XX wieku. Zlokalizowane są w wielu różnych miejscach, choćby przy ul. Piotrkowskiej, reprezentacyjnej ulicy Łodzi, która sama znajduje się w rejestrze zabytków. Wzdłuż niej znaleźć można m.in. klasycystyczną „Białą Fabrykę Geyera” (obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa), uznaną w 2013 przez miesięcznik National Geographic Traveler za jeden z „7 nowych cudów Polski”, neogotycką bazylikę archikatedralną (jeden z najwyższych kościołów w Polsce, ponad 100 m wysokości), wzorowaną na niemieckiej katedrze w Ulm, czy eklektyczny pałac Juliusza Heinzla, w którym znajduje się Urząd Miasta Łodzi.

Warto też zobaczyć zespoły pofabryczne rodzin Poznańskich i Scheiblerów. W tym pierwszym usytuowane są m.in. niezwykły neobarokowy pałac Izraela Poznańskiego (zwany „łódzkim Luwrem”, obecnie Muzeum Miasta Łodzi), jego była monumentalna przędzalnia (teraz Hotel Andel’s) oraz reszta obiektów pofabrycznych (dziś Centrum Manufaktura). W drugim kompleksie podziwiać można potężną przędzalnię na Księżym Młynie (obecnie lofty), przypominającą olbrzymie zamczysko, czy neorenesansowy pałac Edwarda Herbsta (Muzeum Sztuki w Łodzi), w którym obejrzeć można oryginalne wnętrza i wyposażenie mieszkalne, typowe dla łódzkiej elity przemysłowej przełomu XIX i XX wieku.

W marcu 2015 decyzją Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego krajobraz Łodzi trafił na listę „Pomników historii” jako „wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego” ^(Wikinews). Łódzki „pomnik historii” obejmuje: układy urbanistyczne pl. Wolności, ul. S. Moniuszki i ul. Piotrkowskiej wraz z zespołem fabryczno-rezydencjonalnym Ludwika Geyera, części zespołu fabryczno-rezydencjonalno-mieszkalnego Karola Wilhelma Scheiblera (Księży Młyn), część zespołu fabryczno-rezydencjonalnego Izraela Poznańskiego oraz zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej i cmentarz żydowski przy ul. Brackiej^[6][91]. „Pomniki historii” ustanawiane są w Polsce od 1994 roku. Przed Łodzią to wyróżnienie nadano 58 najcenniejszym zabytkom.

Założenia urbanistyczne[edytuj]

Plac Wolności – punkt odniesienia w numeracji łódzkich ulic

• Nowe Miasto z l. 20. XIX w. z centralnie położonym placem Wolności w kształcie ośmiokąta foremnego i otaczającymi go z 4 stron ulicami – Północną, Zachodnią, Południową (dziś ul. Rewolucji 1905 r. i ul. A. Próchnika) oraz Wschodnią
• Ulica Piotrkowska – jeden z najdłuższych deptaków Europy, a wzdłuż niego eklektyczne i modernistyczne kamienice z XIX i XX w.
• Pasaż Meyera – prywatna ulica z eklektycznymi rezydencjami z 1886 r. (obecnie ul. Stanisława Moniuszki)
• Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego z l. 1928–1931 – jedno z pierwszych osiedli socjalnych w Polsce wzniesionych według zasad architektury i urbanistyki modernistycznej

Architektura sakralna[edytuj]

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Kościół św. Józefa w Łodzi

 Osobny artykuł: Synagogi w Łodzi.

• Kościół rzymskokatolicki św. Doroty w Mileszkach, wzniesiony po 1543 r., przebudowany w 1766 r., drewniany, spalony w 2015 – ul. Pomorska 445
• Zespół kaplic drewnianych – ul. Wycieczkowa 75:
  • Kaplica św. Antoniego, 1676 r.
  • Kaplica św. Rocha, początek XVIII w.
• Zespół klasztorny oo. Franciszkanów – ul. Okólna 185:
  • Kościół św. Antoniego, 1723 r., barokowy
  • Klasztor oo. Franciszkanów, 1746 r., barokowy
• Kościół rzymskokatolicki św. Józefa, 1768 r., drewniany – ul. Ogrodowa 22 (w 1888 r. przeniesiony ze Starego Miasta)
• Kościół rzymskokatolicki Podwyższenia Świętego Krzyża, 1880 r., neoromański – ul. Sienkiewicza 38
• Sobór św. Aleksandra Newskiego, 1884 r., neobizantyjska – ul. Kilińskiego 56
• Kościół rzymskokatolicki Najświętszego Imienia Jezus oo. jezuitów (do 1945 r. kościół luterański św. Jana), 1884 r., neoromański – ul. Sienkiewicza 60
• Kościół rzymskokatolicki Zesłania Ducha Świętego (do 1945 r. kościół luterański św. Trójcy), 1891 r., neorenesansowy – pl. Wolności
• Kościół rzymskokatolicki Wniebowzięcia NMP, 1897 r., neogotycki – pl. Kościelny
• Rzymskokatolicka Archikatedra św. Stanisława Kostki, 1901–1912 r. (wieża 1927 r.), neogotycka – ul. Piotrkowska 265
• Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Mateusza, 1909–1928 r., neoromański – ul. Piotrkowska 283
• Kościół rzymskokatolicki św. Kazimierza, 1925–1936 r. (fasady 2001–2005 r.), neoklasycystyczny – ul. Niciarniana 7
• Kościół rzymskokatolicki Matki Boskiej Zwycięskiej, 1926–1938 r. (wieża 1950 r.), modernistyczno-neoklasycystyczny – ul. Łąkowa 42
• Kościół rzymskokatolicki św. Teresy, 1950–1963 r., modernistyczno-neoklasycystyczny – ul. Kopcińskiego 1/3
• Kościół starokatolicki mariawitów pw. św. Franciszka z Asyżu, 1907 w stylu neogotyckim – ul. Franciszkańska 27
• Kościół św. Wojciecha Biskupa Męczennika w Łodzi – 1902–1924 r. (wieże wzorowane na Kościele Mariackim skończone w 1938 r.), neogotycki – ul. Rzgowska 242

 Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe kościoły w Łodzi.

Architektura rezydencjonalna[edytuj]

Pałac Izraela Poznańskiego przy ul. Ogrodowej 15

Zrewitalizowany fragment kompleksu produkcyjnego Ludwika Grohmana przy ul. Tymienieckiego, obecnie siedziba Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej

Kamienica pod Gutenbergiem, ul. Piotrkowska 86

Siedziba Banku Handlowego, ul. Piotrkowska 74.

• Pałace rodziny Poznańskich:
  • Pałac Izraela Poznańskiego, 1898 r., neobarokowy – ul. Ogrodowa 15 (obecnie Muzeum Miasta Łodzi)
  • Pałac Maurycego Poznańskiego, 1896 r., neorenesansowy – ul. Więckowskiego 36 (obecnie Muzeum Sztuki w Łodzi)
  • Pałac Karola Poznańskiego, 1904 r., eklektyczny – ul. Gdańska 32 (obecnie Akademia Muzyczna w Łodzi)
• Pałac Maksymiliana Goldfedera, 1892 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 77
• Pałac Juliusza Kindermanna, 1907 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 137/139
• Pałac Gustawa Adolfa Kindermanna, 1910 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 151
• Pałac Ewalda Kerna, 1896–1898 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 179
• Pałac Juliusza Heinzla, 1882 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 104 (obecnie siedziba Urzędu Miasta Łodzi)
• Pałac Roberta Schweikerta, 1913 r., neobarokowo-modernistyczny – ul. Piotrkowska 262/264 (obecnie Instytut Europejski)
• Pałac Scheiblerów, wzniesiony w stylu klasycystycznym 1844 r., przebudowany w stylu neorenesansowym w l. 1891, 1894 i 1897 – ul. Piotrkowska 266/268
• Pałac braci Steinertów, 1896 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 272.
• Pałac Karola Scheiblera, 1865 r., neorenesansowy – pl. Zwycięstwa 1 (obecnie Muzeum Kinematografii w Łodzi)
• Rezydencja Edwarda Herbsta, 1876 r., neorenesansowa – ul. Przędzalniana 72 (obecnie filia Muzeum Sztuki w Łodzi)
• Pałac Roberta Biedermanna, 1878 r., neorenesansowy – ul. Kilińskiego 2
• Pałac biskupi, 1924 r., neoklasycystyczny – ul. ks. Skorupki 1
• Pałac Arnolda Stillera, 1893 r., w stylu neorenesansu północnego – ul. Jaracza 45
• Pałac Jakuba Hertza, 1892 r., przebudowany po 1945 r. – al. Kościuszki 4 (obecnie rektorat Uniwersytetu Medycznego)
• Pałac Rudolfa Kellera, 1890 r., neorenesansowy – ul. Gdańska 49/51
• Dom Reinharda Bennicha z 1904 r. przy ul. Gdańskiej 89
• Secesyjny pałacyk Elektrowni Łódzkiej przy ul. Gdańskiej 107
• Willa Teodora Milscha przy ul. Kopernika 46
• Secesyjna willa Reinholda Richtera z 1904 r. przy ul. ks. Skorupki 6/8 (obecnie rektorat Politechniki Łódzkiej)
• Secesyjna willa Leopolda Kindermanna z 1903 r. przy ul. Wólczańskiej 31/33 (obecnie siedziba Miejskiej Galerii Sztuki)
• Neorenesansowa willa Henryka Grohmana z 1892 r. przy ul. Tymienieckiego 24/26 (obecnie Muzeum Książki Artystycznej)
• Willa Jakuba Kestenberga, 1903 r., secesyjna – ul. Sterlinga 26
• Secesyjna willa Leona Kaufmana z 1911 r. przy ul. Żeromskiego 96
• Dworek Ludwika Geyera z 1833 r. przy ul. Piotrkowskiej 286
• Kamienica Scheiblerów – Piotrkowska 11
• Kamienica Dawida Sendrowicza – Piotrkowska 12
• Dom bankowy Wilhelma Landaua – Piotrkowska 29
• Kamienica Dawida Szmulewicza – Piotrkowska 37
• Kamienica Oszera Kohna – Piotrkowska 43
• Kamienica Hermana Konstadta – Piotrkowska 53
• Dom Towarzystwa Akcyjnego Ludwika Geyera – Piotrkowska 74
• Kamienica pod Gutenbergiem Jana Petersilgego, 1896 r., eklektyczna – ul. Piotrkowska 86
• Kamienica Teodora Steigerta – Piotrkowska 90
• Biurowiec Siemensa – Piotrkowska 96
• Magazyn Konfekcyjny Emila Schmechela – Piotrkowska 98
• Kamienica Szai Goldbluma – Piotrkowska 99
• Esplanada – Piotrkowska 100a
• Kamienica Schychtów – ul. Piotrkowska 128
• Dom firmy „Krusche – Ender” – ul. Piotrkowska 143
• Kamienica Schmidtów – ul. Piotrkowska 225
• Kamienica Karla Königa – ul. Piotrkowska 252/254
• Kamienica „Solidarności” – Piotrkowska 260
• Kamienica Jana Starowicza „Pod Góralem” – ul. Piotrkowska 292

Realizowany od 2011 projekt Mia100 kamienic zakłada sukcesywną modernizację i odnowienie łódzkich kamienic^[92].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe kamienice w Łodzi.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe wille w Łodzi.

Architektura przemysłowa[edytuj]

Biała Fabryka Ludwika Geyera, ul. Piotrkowska 282.

• Tkalnia Ludwika Geyera z lat 1835–1837, tzw. Biała Fabryka – ul. Piotrkowska 282/284 (obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa)
• Zespół fabryczny Izraela Poznańskiego z lat 1872–1897 – ul. Ogrodowa (obecnie centrum handlowe „Manufaktura”)
• Eklektyczne zespoły fabryczne Karola Scheiblera z lat 1855–1914 na pl. Zwycięstwa 2, przy ul. ks. W. Tymienieckiego oraz Kilińskiego

Remiza strażacka na Księżym Młynie

• Zespół osiedli robotniczych Karola Scheiblera z lat 1873–1900; tzw. Księży Młyn przy ul. Księży Młyn, Przędzalnianej, Fabrycznej, ks. W. Tymienieckiego
• Elektrownia EC1 przy ul. Targowej 1/3 – pierwsza miejska elektrownia w Łodzi uruchomiona w 1907 r.
• Fabryka Fryderyka Wilhelma Schweikerta – ul. Wólczańska 215
• „Beczki Grohmana” – ul. Targowa 46; brama prowadząca do eklektycznej tkalni Grohmana (1896 r.)
• Fabryka Adolfa Daube – ul. Wólczańska 128/130
• Browar Anstadta – ul. Pomorska 34
• Fabryka Franciszka Ramischa – ul. Piotrkowska 138/140 (Off Piotrkowska)
• Dom Tytusa Kopischa – ul. Tymienieckiego 5 (obecnie wydział Urzędu Miasta Łodzi), najstarszy zachowany obiekt fabryczny w Łodzi
• Fabryka Adama Ossera – ul. Kilińskiego 222
• Fabryka Markusa Silbersteina – ul. Piotrkowska 242/250
• Fabryka Winklera i Gaertnera – ul. Sienkiewicza 82/84
• Dom robotników Juliusza Heinzla – ul. Tuwima 23/25
• Fabryka Ernesta Wevera – ul. Kopernika 1/3

•  Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe fabryki w Łodzi.

Budynki użyteczności publicznej[edytuj]

I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika

• Ratusz miejski, 1827 r., klasycystyczny – pl. Wolności 1 (obecnie Archiwum Państwowe)
• Zespół budynków straży pożarnej z 1878 r. przy ul. ks. W. Tymienieckiego 30
• Lecznica „Pod koniem” – pierwsza placówka tego typu w Polsce, założona w 1891 roku przez Hugo Warrikoffa oraz Alberta Kwaśniewskiego
• Bank Państwa w Łodzi, 1906–1908 r., eklektyczny – al. Kościuszki 14 (obecnie NBP)
• Szkoła Zgromadzenia Kupców, 1907–1910 r., secesyjny, jeden z pierwszych betonowych budynków w Królestwie Kongresowym – ul. Narutowicza 68 (obecnie siedziba rektoratu Uniwersytetu Łódzkiego)
• Bank Handlowy, 1910–1912 r., eklektyczny – al. Kościuszki 15 (obecnie PKO)
• I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika, 1909 – ul. Stanisława Więckowskiego 41

Kaplica Karola Scheiblera
na Starym Cmentarzu

Cmentarze[edytuj]

W Łodzi znajduje się wiele cmentarzy. Najstarsze, z dużą ilością cennej architektury sepulkralnej, to zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej (katolicki, prawosławny i ewangelicki)^[93] oraz położona w północnej części miasta nekropolia żydowska (42 ha, ponad 200 tys. pochowanych), z największą na świecie żydowską budowlą cmentarną jednego z czołowych łódzkich fabrykantów XIX wieku (Mauzoleum Izraela Poznańskiego).

 Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze w Łodzi.

Zieleń miejska[edytuj]

Łódzki Ogród Botaniczny

 Osobny artykuł: Parki w Łodzi.

Najstarszym parkiem w Łodzi jest park Źródliska o powierzchni 17,2 ha, który założono w 1840 roku. Na terenie parku Źródliska zlokalizowana jest łódzka palmiarnia będąca organizacyjnie częścią Łódzkiego Ogrodu Botanicznego – położonego w pobliżu parku im. Józefa Piłsudskiego^[94]. Na terenie miasta znajdują się również lasy komunalne zarządzane przez „Leśnictwo Miejskie Łódź”, m.in. Las Łagiewnicki oraz lasy na Lublinku i w Rudzie Pabianickiej^[95]. Las Łagiewnicki jest częścią Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. W Łagiewnikach istnieje jeden z dwóch łódzkich rezerwatów przyrody – rezerwat „Las Łagiewnicki”. Drugim rezerwatem jest leżący na Polesiu rezerwat „Polesie Konstantynowskie”.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Przyroda w Łodzi.

Turystyka[edytuj]

 Osobny artykuł: Centrum Informacji Turystycznej w Łodzi.

Atrakcje turystyczne[edytuj]

Manufaktura – widok na rynek

Rekordowe graffiti przy Piotrkowskiej

Kamień upamiętniający pierwszy mecz ligowy na ziemiach polskich, ul. Wodna

• Ulica Piotrkowska (dług. 4 km), szczególnie na odcinku od pl. Wolności do skrzyżowania z al. J. Piłsudskiego. Układ urbanistyczny ulicy Piotrkowskiej jest wpisany do rejestru zabytków^[96].
• Księży Młyn – dzielnica, która przetrwała w sposób niemal kompletny w stanie z okresu rozkwitu przemysłowej Łodzi; między ul. Tymienieckiego, Przędzalnianą, Fabryczną, Kilińskiego
• Centrum Manufaktura – największy obiekt handlowo-usługowo-rozrywkowo-kulturalny w Polsce
• Pałac Izraela K. Poznańskiego (Muzeum Miasta Łodzi) – największa rezydencja fabrykancka w Polsce
• Cmentarz Żydowski – jedna z największych nekropoli żydowskich w Europie
• Off Piotrkowska (ul. Piotrkowska 138/140)
• Muzeum Kanału „Dętka” – podziemny, owalny zbiornik na wodę, wybudowany w 1926 r. z myślą o płukaniu sieci kanalizacyjnej w centrum miasta
• Biała Fabryka L. Geyera (Centralne Muzeum Włókiennictwa) oraz znajdujący się obok Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej
• Wielkoformatowe murale – Galeria Urban Forms
• Galeria Wielkich Łodzian – grupa plenerowych rzeźb z brązu w ciągu ul. Piotrkowskiej (pomiędzy pl. Wolności a al. J. Piłsudskiego), upamiętniających sławne osoby związane z Łodzią, według zamysłu i realizacji łódzkiego performera – Marcela Szytenchelma,
• Aleja Gwiazd, na chodniku po obu stronach ul. Piotrkowskiej, pomiędzy ulicą 6 Sierpnia a pasażem Rubinsteina.
• Pomnik Łodzian Przełomu Tysiącleci, w ciągu bruku fragmentu ul. Piotrkowskiej (od ul. J. Tuwima do al. J. Piłsudskiego).
• Aquapark Fala – największy aquapark w Polsce.
• Łódzkie ZOO – założone w 1938 r. na terenach będących pozostałością Puszczy Łódzkiej.
• Łódź Bajkowa – szlak spacerowy śladami małych pomników przedstawiających postaci z seriali dla dzieci Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for.
• Łódzki Ogród Botaniczny – gdzie na powierzchni 64 ha rosną gatunki flory rodzimej oraz liczne rośliny obcego pochodzenia, zebrane w 9 działach tematycznych: flora polska, ogród japoński, systematyka roślin zielonych, alpinarium, arboretum, rośliny ozdobne, rośliny lecznicze i przemysłowe, biologia roślin i dział zieleni parkowej.
• Palmiarnia Łódzka – zlokalizowana w najstarszym parku miejskim w Łodzi (Źródliska). Spadkobierczyni kolekcji roślin – przede wszystkim palm – z oranżerii fabrykantów i carskich urzędników.
• Las Łagiewnicki – las miejski, położony na powierzchni 1205,45 ha, z wydzielonym fragmentem mającym status rezerwatu i ośrodkiem rekreacyjno-wypoczynkowym „Arturówek” oraz szlakami dla turystów. Jeden z największych kompleksów leśnych znajdującym się w granicach miasta w Europie.
• Parki w Łodzi – w Łodzi znajduje się ponad 30 parków, które pełnią wiele niezwykle ważnych funkcji ekologicznych i społecznych i są nieocenionym elementem struktury miasta.
• Rudzka Góra – z trasami dla rowerów górskich, 800-metrowym torem saneczkowym i znajdującą się u jej podnóża stylową bacówką.
• Jedno z największych graffiti na świecie, umieszczone na ścianie budynku przy ul. Piotrkowskiej 152. W momencie ukończenia (w 2001) największe na świecie; wpisane do Księgi Rekordów Guinnessa.
• Podmiejskie linie tramwajowe
  • 43 (łącząca Łódź z Konstantynowem Łódzkim i Lutomierskiem) – przebiegająca wśród pól i wzniesień, z przejazdem przez jeden z nielicznych w Polsce kratownicowy most tramwajowy z lat 30. XX w. na rzece Ner przed Lutomierskiem (zdjęcia), w letnie niedziele obsługiwana taborem zabytkowym^[97],
  • 46 (łącząca Łódź ze Zgierzem i Ozorkowem) – najdłuższa w Polsce i druga z najdłuższych w Europie (długość 29 km), również ciekawy widokowo most tramwajowy w Ozorkowie (zdjęcie).
• Kamień upamiętniający pierwszy mecz ligowy na ziemiach polskich (3 kwietnia 1927), rozegrany między ŁKS i Klubem Turystów przy ul. Wodnej 4, zakończony wynikiem 2:0 dla ŁKS.

Hotele[edytuj]

Hotel Polonia Palast, ul. G. Narutowicza 38.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Hotele w Łodzi.

Gospodarka[edytuj]

Red Tower – siedziba mBanku

Biurowiec Infosys przy ulicy Pomorskiej

 Osobny artykuł: Gospodarka Łodzi.

Przemysł włókienniczy, który stworzył potęgę Łodzi, ma coraz mniejsze znaczenie. Z liczących się w tej branży, pozostały m.in. Redan S.A., Monnari i Zakłady Tekstylno-Konfekcyjne Teofilów.

Obecnie szczególne znaczenie dla miasta mają rozwój nowych technologii, infrastruktury oraz pozyskiwanie inwestorów w trzech branżach: centra usług dla zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Outsourcing), logistyka i AGD.

Swoje siedziby w Łodzi mają firmy należące do mBank, centra usług biurowych GE Money Bank i Infosys. W Łodzi powstała i działa Grupa Atlas.

Łódzką domeną stała się produkcja sprzętu AGD. W Łodzi zainwestowali m.in. Merloni Indesit i Bosch/Siemens oraz ich poddostawcy.

W ciągu ostatnich lat w Łodzi zainwestowali też: Gillette (największa na świecie fabryka tej firmy jest w Łodzi), VF Corporation, ABB, Pelion Healthcare Group (wcześniej działająca pod nazwą Polska Grupa Farmaceutyczna)^[98], Hutchinson, Ericpol, TP SA czy Comarch. Accenture utworzyło w Łodzi swoje centrum^[99], a bank Citi Handlowy Centrum Operacji^[100]. W 2007 roku amerykańska firma informatyczna Dell wybudowała w mieście fabrykę.

Powstały też centra handlowo-rekreacyjne, m.in. „M1”, „Galeria Łódzka”, „Sukcesja” i „Manufaktura” (zajmująca powierzchnię 27 ha). W marcu 2010 roku otwarto centrum handlowe „Port Łódź”, którego głównym najemcą jest IKEA. „Manufaktura” i „Port Łódź” należą do największych centrów handlowych w Polsce.

• Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna
• Łódzki Okręg Przemysłowy

 Z tym tematem związana jest kategoria: Gospodarka Łodzi.

Transport[edytuj]

Docelowy układ dróg wokół Łodzi

Ul. Andrzeja Struga; na pierwszym planie skrzyżowanie z ul. Wólczańską, w głębi skrzyżowanie z al. Kościuszki

Dworce autobusowe

Dworzec Autobusowy Łódź Kaliska (rok 2015)

Dworzec Autobusowy Łódź Fabryczna (rok 2016)

Stacje kolejowe

Dworzec Łódź Fabryczna (rok 2016)

Pociąg ŁKA na podziemnej stacji Łódź Fabryczna (rok 2016)

Przystanek Łódź Niciarniana (rok 2016)

Dworzec Łódź Widzew (rok 2015)

Dworzec Łódź Kaliska – hala (rok 2015)

Pociągi na stacji Łódź Kaliska (rok 2016)

Dworzec Łódź Żabieniec (rok 2006)

Dworzec Łódź Chojny (rok 2015)

Transport drogowy[edytuj]

Łódź stanowi ważny węzeł komunikacyjny. Przez miasto i w jego pobliżu przebiegają autostrady, drogi ekspresowe i drogi krajowe:

• A1: Gdańsk – Toruń – Łódź – Częstochowa – GOP – granica państwa (Cieszyn)
• A2: granica państwa (Świecko) – Poznań – Łódź – Warszawa
• S8: Wrocław – Sieradz – Łódź – Piotrków Trybunalski – Warszawa – Białystok
• S14: Pabianice – Konstantynów Łódzki – Aleksandrów Łódzki – Zgierz
• DK14: Łowicz – Stryków – Łódź – Zduńska Wola – Sieradz – Złoczew – Walichnowy
• DK72: Konin – Turek – Poddębice – Łódź – Brzeziny – Rawa Mazowiecka

 Osobny artykuł: Obwodnica Łodzi.

Dworce autobusowe

• Dworzec Autobusowy Centralny (nieistniejący, obecnie zastępuje go dworzec kolejowo-autobusowy Łódź Fabryczna)
• Dworzec Autobusowy Łódź Kaliska
• Dworzec Autobusowy Północny

Transport kolejowy[edytuj]

Pierwszą „łódzką” stacją były Rokiciny na Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej otwarte w 1846 roku. Była to najbliższa stacja kolejowa w okolicach Łodzi. Komunikację z oddalonymi o 30 km Rokicinami zapewniały wozy konne. Na terenie miasta pociągi pojawiły się w 1866 roku, na tak zwanej linii fabryczno-łódzkiej – odnodze Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej od stacji w Koluszkach. W Łodzi znajduje się 18 stacji i przystanków kolejowych. Najbardziej znane to Łódź Fabryczna i Łódź Kaliska. Jedynym łódzkim dworcem czołowym jest Łódź Fabryczna, pozostałe to przelotowo-czołowe lub przelotowe. Od 16 października 2011 roku do 11 grudnia 2016 roku dworzec Łódź Fabryczna, w związku z przebudową na stację podziemną, był zamknięty^[101][102].

Stacje i przystanki kolejowe

Na terenie województwa łódzkiego działa Łódzka Kolej Aglomeracyjna (ŁKA). Przewoźnik rozpoczął swoją działalność w 2014 r. Linie ŁKA są obsługiwane przez składy typu Flirt 3.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Transport kolejowy w Łodzi.

Transport miejski[edytuj]

PESA Swing 122NaL na Dworcu Tramwajowym Centrum

Mercedes Conecto LF

Terminal I lotniska Łódź-Lublinek (rok 2012)

Podstawą komunikacji miejskiej jest 58 linii autobusowych (w tym 7 nocnych) i 19 linii tramwajowych (w tym 3 podmiejskie). Tabor autobusowy jest niemal w 90% niskopodłogowy, w dodatku relatywnie nowy – w zasadzie co roku dochodzi do wymiany części pojazdów co sprawia, że autobusy jeżdżące w barwach MPK Łódź są jednymi z najmłodszych w Polsce (średni wiek wszystkich pojazdów to ca. 7 lat). Po ulicach Łodzi jeździ także 47 całkowicie niskopodłogowych tramwajów typu Bombardier Cityrunner, Pesa Tramicus 122N i Pesa Swing 122NaL, które obsługują trzy linie tramwajowe – 10, 11 i 12. Większość taboru tramwajowego stanowią pojazdy Konstal 805Na, z których część przeszła modernizację w Zakładzie Techniki MPK-Łódź (najświeższy projekt i wzór wagonu zaprezentowano w czerwcu 2011 roku).

Łódzkie tramwaje należą do najstarszych w Polsce. W momencie ich uruchomienia 23 grudnia 1898 r. były pierwszymi elektrycznymi na obszarze zaboru rosyjskiego i dziesiątymi na obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. W Łodzi nigdy nie kursowały tramwaje konne, choć były takie plany^[103].

Od 1 lipca 2008 roku kursuje Łódzki Tramwaj Regionalny (na osi północ-południe), który działa w granicach miasta, a docelowo miał połączyć Zgierz, Łódź i Pabianice. Ze względów finansowych sąsiednie gminy wycofały się z inwestycji. Całkowity jej koszt może przekroczyć 265 mln zł – połowę tej sumy wyłożył Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, jednak nadal pozostałe koszty okazały się zbyt duże dla budżetów Zgierza i Pabianic. Drugą osią jest Trasa W-Z (wschód-zachód). Punktem przesiadkowym dla obu ciągów tramwajowych jest Dworzec Tramwajowy Centrum.

 Osobne artykuły: Tramwaje w Łodzi i Autobusy w Łodzi.

Transport lotniczy[edytuj]

Miasto posiada lotnisko międzynarodowe – port lotniczy Łódź-Lublinek im. Władysława Reymonta.

W 1991 przy ul. Rzgowskiej oddano do użytku sanitarne lądowisko Łódź, a w 2008 przy ul. Pabianickiej również sanitarne lądowisko Łódź-Szpital im. Mikołaja Kopernika.

Drogi i szlaki rowerowe[edytuj]

Długość dróg rowerowych w Łodzi wynosi około 130 km, a długość ścieżek dla rowerzystów na terenach parków i w lasach miejskich około 14 km (1 stycznia 2015)^[104]. Przez obszar miasta przebiegają trasy ośmiu szlaków rowerowych^[105], m.in. szlaku po Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich i Łódzkiej Magistrali Rowerowej.

Bezpieczeństwo publiczne[edytuj]

Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 i Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Łodzi

W Łodzi znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999^[106].

Opieka zdrowotna[edytuj]

Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki, ul. Rzgowska 281/289

Przychodnia zdrowia
przy ul. Curie-Skłodowskiej

Łódź jest jednym z większych ośrodków medycznych w Polsce. Posiada szpitale i kliniki o znaczeniu krajowym (w tym Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki oraz kierowany przez UM Centralny Szpital Weteranów) oraz znaczną liczbę państwowych i prywatnych przychodni i ośrodków zdrowia.

Wykaz szpitali państwowych i publicznych^[107] (2015):

• Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki, ul. Rzgowska 281/289
  • Szpital Ginekologiczno-Położniczy
  • Szpital Pediatryczny
• Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera, ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8
  • Szpital Instytutu Medycyny Pracy
• Szpital MSWiA, ul. Północna 42
• Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Czechosłowacka 8/10
  • Instytut Stomatologii (d. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 6), ul. Pomorska 251
• Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 1 im. Norberta Barlickiego, ul. Kopcińskiego 22
• Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. WAM w Łodzi - Centralny Szpital Weteranów, ul. Żeromskiego 113
  • Szpital Kliniczny im. gen. dyw. B. Szareckiego (d. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 5 im. gen. dyw. Szareckiego), pl. Hallera 1
  • Szpital Kliniczny im. dr. Seweryna Sterlinga (d. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 3 im. dr. Sterlinga), ul. Sterlinga 1/3
• Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 4 im. Marii Konopnickiej, ul. Sporna 36/50
• Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. dr. Władysława Biegańskiego, ul. Kniaziewicza 1/5
• Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. Mikołaja Pirogowa, ul. Wólczańska 195
  • ul. Wileńska 37 (dawny szpital im. Maurycego Madurowicza)
• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Mikołaja Kopernika, ul. Pabianicka 62
  • Ośrodek Pediatryczny im. Janusza Korczaka, al. Piłsudskiego 71
  • Regionalny Ośrodek Onkologiczny, ul. Paderewskiego 4
• Specjalistyczny Psychiatryczny Zespół Opieki Zdrowotnej, ul. Aleksandrowska 159
• Wojewódzki Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej Centrum Leczenia Chorób Płuc i Rehabilitacji w Łodzi, ul. Okólna 181 (zob. Las Łagiewnicki)
• Centrum Ortopedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu im. dr. Zygmunta Radlińskiego, ul. Drewnowska 75 – działające od 2014 w strukturach Centralnego Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
• I Szpital Miejski im. dr. Emanuela Sonnenberga, ul. Pieniny 30 – włączony w strukturę USK nr 2 im. WAM w Łodzi
• II Szpital Miejski im. dr. Ludwika Rydygiera, ul. Sterlinga 13
• III Szpital Miejski im. dr. Karola Jonschera, ul. Milionowa 14
• IV Szpital Miejski im. dr. Henryka Jordana, ul. Przyrodnicza 7/9
• ZOZ dla Szkół Wyższych PaLMA, ul. Lumumby 14

 Z tym tematem związana jest kategoria: Szpitale w Łodzi.

Kultura[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Kultura w Łodzi.

Filharmonia Łódzka, ul. G. Narutowicza 20.

Fontanna na pl. Dąbrowskiego

Ulica Piotrkowska w czasie festiwalu kinetycznej sztuki światła „Light Move Festival”

Koncert w „podziemnej katedrze” – „Festiwal Łódź Czterech Kultur”

Siedziba Opus Film przy ulicy Łąkowej

Międzynarodowy Festiwal Komiksu i Gier w Łódzkim Domu Kultury

Łódź to również ośrodek kulturalny, pełen różnego rodzaju imprez muzycznych, teatralnych, literackich, plastycznych i filmowych. Tu rokrocznie odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów (m.in. Explorers Festiwal czy Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki).

W mieście funkcjonuje 20 placówek muzealnych, z unikalnym w Europie Centralnym Muzeum Włókiennictwa, oraz Muzeum Sztuki – posiadającym najbogatsze w Polsce zbiory sztuki współczesnej. Działa też wiele teatrów (m.in. Teatr Wielki, Teatr Muzyczny, teatry dramatyczne, teatry dla dzieci), Filharmonia (w wybudowanym w 2004 futurystycznym gmachu, nawiązującym jednak fasadą do dawnego budynku filharmonii), kina i galerie.

Licznie odwiedzanym przez publiczność wydarzeniem artystycznym są Łódzkie Spotkania Baletowe. Co dwa lata – na scenie łódzkiego Teatru Wielkiego – prezentowane są najnowsze trendy w światowym balecie.

Centrum kulturalnym miasta jest linia ulic Piłsudskiego – Piotrkowska – Kościuszki/Zachodnia, aż do Pałacu Poznańskiego i usytuowanej tuż za nim – na terenach dawnego imperium włókienniczego fabrykanta Izraela Poznańskiego – „Manufaktury”. W tych starych budynkach z czerwonej cegły powstało centrum handlu, usług, biznesu, nauki, mody, kultury i sztuki.

Na Piotrkowskiej, wraz z przecinającymi ją ulicami, obok dużej liczby małych pubów i restauracji, a latem ogródków piwnych, których tradycje sięgają XIX w., znajdują się salony mody, kina, teatry, filharmonia, galerie sztuki, muzea. Coraz więcej jest także luksusowych sklepów i banków.

Łódź kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 (w 2010 nie została zakwalifikowana do II etapu konkursu).

Łódzkie galerie sztuki (np. Galeria Wschodnia, Atlas Sztuki, Galeria Willa lub Ośrodek Propagandy Sztuki) prezentują sztukę różnych dyscyplin, m.in. sztukę akcji, performance, instalacje, sztukę wideo, multimedia, fotografie, film, sztukę obiektu.

 Osobny artykuł: Centrum Informacji Kulturalnej w Łodzi.

Łódź w kulturze i sztuce[edytuj]

Łodzi swoją twórczość poświęciło wielu polskich poetów i pisarzy, m.in.^[108]:

• Miastu Łodzi swoje wiersze z cyklu Kwiaty polskie poświęcił poeta Julian Tuwim,
• Władysław Broniewski wiersz „Łódź”,
• Mieczysław Jastrun wiersze „Łódź” oraz „Radogoszcz”,
• Jarosław Iwaszkiewicz wiersz „Zamieć w Łodzi”,
• Wiktor Dłużniewski poświęcił wiersz pt. „Paweł Łodzia Kubowicz”,
• Tadeusz Chróścielewski poświęcił miastu wiersze „Narodziny miasta”, „Młodość miasta” oraz „Wywód o ziemi obiecanej”,
• Jan Sztaudynger zadedykował jej wiersze „Łódzka mitologia”, „Do Łodzi”, „Łódzkie gorzkie powietrze”, „Łódź czeka kogoś”, „O rachityczna Łodzi”,
• Konrad Frejdlich poświęcił miastu wiersz „Łódź”,
• Marian Piechal wiersze „Do Łodzi”, „Plac wolności w Łodzi”, „Radogoszcz”,
• Tadeusz Peiper wiersz „Kronika dnia”,
• Konstanty Dobrzyński wiersze „Łódź w nocy”, „Na Chojnach” oraz „Dwa miasta”,
• Grzegorz Timofiejew wiersz „Łódź”.

Łodzi poświęconych zostało także wiele powieści. Najsłynniejszą jest Ziemia obiecana Władysława Reymonta. Z kolei Israel Joszua Singer przedstawił Łódź z perspektywy żydowskiej w powieści Bracia Aszkenazy.

Łódzkie legendy[edytuj]

• Legenda o Januszu Piotrowicu – legenda o powstaniu Łodzi^[109]
• Legenda o rycerzu pustelniku – legenda o powstaniu herbu Łodzi^[110]
• Legenda o Janie Mulinowiczu – legenda związana z ulicą Kolumny^[111]

Muzyka[edytuj]

Duże koncerty muzyczne urządza się głównie w Atlas Arenie, Klubie Wytwórnia czy na obszarze Off Piotrkowska. Mniejsze koncerty odbywają się natomiast w wielu klubach muzycznych, pubach lub w plenerze (np. na ul. 6 Sierpnia)^[112]. Przez wiele lat, w okresie 2001-2014, jednym z najbardziej znaczących klubów muzycznych była znajdująca się na ul. Limanowskiego Dekompresja.

Od roku 1886 do dziś funkcjonuje Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”, które reprezentuje Łódź na wielu koncertach w Polsce, jak i na świecie (np. w czerwcu 2007 wyjechali na koncerty do Austrii, w listopadzie 2009 do Czech).

Od 1915 na terenie Łodzi działała Łódzka Orkiestra Symfoniczna, następnie przekształcona w 1949 w Filharmonię Łódzką im. Artura Rubinsteina.

Na terenie Łodzi odbywa się rocznie wiele konkursów i festiwali muzycznych, do większych można zaliczyć:

• Rubinstein Piano Festival
• Letnia Akademia Jazzu
• Soundedit
• Domoffon Festiwal
• Vena Festival
• Międzynarodowy Konkurs i Festiwal Indywidualności Muzycznych im. Aleksandra Tansmana
• Festiwal Muzyki w Starym Klasztorze
• Ogólnopolski Studencki Przegląd Piosenki Turystycznej Yapa
• Łódzkie Spotkania z Piosenką Żeglarską „Kubryk”

Zespoły muzyczne[edytuj]

Z Łodzi pochodzi wiele znanych zespołów muzycznych, między innymi:

Chóry[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Muzyka w Łodzi.

Literatura[edytuj]

W mieście działa Dom Literatury w Łodzi, który regularnie organizuje spotkania z autorami, spotkania poetyckie, warsztaty pisarskie, spotkania dyskusyjne, koncerty muzyczne i podobne^[113]. Odbywają się również regularnie festiwale i konkursy związane z literaturą, m.in Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Jacka Bierezina, Puls Literatury^[114] czy Salon Ciekawej Książki^[115]. Co roku wręczana jest Nagroda Literacka im. Juliana Tuwima.

Festiwale i przeglądy[edytuj]

 Osobny artykuł: Festiwale i przeglądy w Łodzi.

Rokrocznie w Łodzi odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów, m.in.: Łódzkie Spotkania Baletowe, Festiwal Łódź Czterech Kultur, Międzynarodowy Festiwal Fotografii, Light Move Festival, Międzynarodowy Festiwal Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych, Łódź Biennale, Międzynarodowy Festiwal Komiksu i Gier, Łódź Design Festival, Forum Kina Europejskiego „Cinergia”, Transatlantyk.

Kinematografia[edytuj]

Miasto określane jest mianem „HollyŁódź”^[116]. W Wytwórni Filmów Fabularnych zrealizowano w drugiej połowie XX w. większość polskich filmów fabularnych. Tradycje, tej zlikwidowanej wytwórni, z powodzeniem kontynuuje studio Opus Film. W Wytwórni Filmów Oświatowych powstają filmy edukacyjne i znakomite dokumenty np. nagrodzony Europejską Nagrodą Filmową Felix Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa. W słynnym Studio Małych Form Filmowych Se-ma-for powstawały znakomite animowane seriale dla dzieci Miś Uszatek, Colargol, Zaczarowany ołówek, Kot Filemon. W Se-ma-forze Zbigniew Rybczyński zrealizował film Tango, za który otrzymał Oscara. Po likwidacji państwowego Semafora, jego tradycje przejęła spółka realizatorów Se-ma-for Produkcja Filmowa. Powstał tu między innymi znakomicie przyjęty na całym świecie lalkowy film Piotruś i wilk. Film ten zdobył Oscara w kategorii animowanego krótkiego metrażu za rok 2007^[117].

Tu istnieje Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, gdzie pierwsze swoje zawodowe kroki stawiali m.in. Andrzej Wajda, Roman Polański, Krzysztof Kieślowski, Jan Machulski i Jerzy Antczak.

Kina[edytuj]

Dawne kino Bałtyk, ul. G. Narutowicza 20 (w poprzecznej oficynie)

1 sierpnia 1896 na terenie parku Helenów miał miejsce pierwszy łódzki pokaz filmowy. W 1899 w kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 120 powstało pierwsze stałe łódzkie kino. W 1908 zbudowano pierwszy obiekt od początku przeznaczony dla potrzeb pokazów filmowych – kino Odeon^[118][119]. W 1913 w parku Helenów otworzono pierwsze kino „w plenerze”, a w 1929 Splendid został pierwszym w Łodzi stałym kinem dźwiękowym^[120][121]. W 1914 było w Łodzi siedemnaście stałych kin, pod koniec okresu międzywojennego trzydzieści, a w roku 1973 trzydzieści pięć^[122]. W 1960 powstał Miejski Zarząd Kin w Łodzi^[121]. Pierwszy łódzki multipleks rozpoczął działalność w 2001 (Silver Screen)^[122].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Kina w Łodzi.

Teatry[edytuj]

 Osobny artykuł: Teatry w Łodzi.

Teatr Wielki na pl. H. Dąbrowskiego

W Łodzi w wielu miejscach można obcować ze sztuką teatralną. Działają tu teatry dramatyczne, muzyczne, eksperymentalne, lalkowe. Znajduje się tu także Teatr Wielki, będący drugim pod względem wielkości gmachem operowym w kraju i jednym z największych w Europie – ponad 1300 miejsc na widowni. Zainaugurował on swoją działalność w 1967 r. i do tej pory przygotował ponad 240 premier. W bieżącym repertuarze Teatru Wielkiego znajduje się kilkanaście oper, baletów, operetek – od klasyki po dzieła współczesne.

Muzea[edytuj]

 Osobny artykuł: Muzea w Łodzi.

Muzeum Sztuki – oddział w pałacu Edwarda Herbsta

Wśród licznych placówek muzealnych, które znajdują się w Łodzi, są m.in.:

Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne

• Muzeum Sztuki – z unikatową w skali Europy, gromadzoną od lat 30. XX w. kolekcją sztuki nowoczesnej
• Centralne Muzeum Włókiennictwa – posiadające (w zabytkowym gmachu Białej Fabryki Ludwika Geyera) największą w Polsce kolekcję tkaniny artystycznej
• Muzeum Miasta Łodzi (w pałacu Izraela Poznańskiego, jednego ze współtwórców XIX-wiecznej potęgi przemysłowej miasta)
• Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne – z zabytkami regionu łódzkiego oraz kolekcją numizmatyczną – z monetami, wśród których wiele prezentowanych ocalało tylko w kilku lub kilkunastu egzemplarzach na świecie
• jedyne w Polsce Muzeum Kinematografii, prezentujące na wystawie stałej zabytkowy sprzęt filmowy, rekwizyty ze słynnych filmów oraz lalki i rysunki montażowe znanej polskiej wytwórni filmów rysunkowych i lalkowych – Se-ma-fora; samym w sobie jest ciekawe miejsce funkcjonowania tego muzeum – pałac Karola Scheiblera
• działające przy studiu filmowym Se-ma-for Muzeum Animacji, w którym można obejrzeć lalki, dekoracje, sprzęt zdjęciowy, aranżację planów filmowych lalkowych i rysunkowych oraz pójść na projekcję filmową^[123]
• jedno z nielicznych w Polsce muzeum komunikacji miejskiej, posiadające liczny zabytkowy tabor oraz bogate zbiory zdjęć i dokumentów; część zabytkowego taboru jest eksploatowana w przejazdach turystycznych
• dla zainteresowanych dziejami Łodzi podczas II wojny światowej, Holocaustu łódzkich Żydów i Romów, są trzy oddziały Muzeum Tradycji Niepodległościowych – oddział „Radogoszcz”, w okupacyjnym więzieniu policyjnym, miejscu największej zbrodni nazistowskiej podczas przechodzenia wojsk rosyjskich przez obszar Polski (styczeń 1945), oddział „stacja Radegast”, miejsce, które spełniało tę samą rolę co warszawski Umschlagplatz, oraz „Kuźnia Romów”, pozostałość po obozie „Cyganów” z pogranicza austro-węgierskiego (tzw. Burgenland) krótko funkcjonującego na terenie łódzkiego getta, których po kilku miesiącach wywieziono do miejsca zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof an Nehr).

Oświata i nauka[edytuj]

 Osobne artykuły: Uczelnie w Łodzi i Łódzkie Towarzystwo Naukowe.

Willa Oskara Zieglera – siedziba Łódzkiego Towarzystwa Naukowego

Willa Reinholda Richtera – obecnie rektorat Politechniki Łódzkiej

W Łodzi funkcjonuje oddział Polskiej Akademii Nauk^[124]. W mieście istnieje obecnie (2012) 28 uczelni (6 państwowych i 22 niepubliczne) oraz szereg instytutów badawczo-naukowych.

• Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN
• Instytut Biologii Medycznej PAN
• Instytut Archeologii i Etnologii PAN – Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami
• Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki
• Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera
• Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii – placówka PAN pod auspicjami UNESCO
• Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Gastronomicznego i Artykułów Spożywczych
• Instytut Biopolimerów i Włókien Chemicznych
• Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego – Zakład Jakości Żywności i Zakład Technologii i Techniki Chłodnictwa
• Instytut Energetyki – Oddział Techniki Cieplnej
• Instytut Przemysłu Skórzanego
• Instytut Technologii Bezpieczeństwa „Moratex”
• Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn Włókienniczych „Polmatex-Cenaro”
• Instytut Włókiennictwa
• Wojskowy Ośrodek Badawczo-Wdrożeniowy Służby Mundurowej
• Narodowy Instytut Samorządu Terytorialnego
• Zakład Astrofizyki Narodowego Centrum Badań Jądrowych (Pracownia Fizyki Promieniowania Kosmicznego)
• Oddział Instytutu Pamięci Narodowej
• Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny („Technopark Łódź”)

Biblioteki[edytuj]

Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego

Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego

Na terenie miasta działają biblioteki prowadzone przez szkoły, instytucje naukowe, samorząd województwa łódzkiego, a także samorząd Łodzi^[125]. Część łódzkich bibliotek tworzy Łódzką Akademicką Sieć Biblioteczną^[126].

Lista bibliotek szkół wyższych:

• Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego,
• Biblioteka Politechniki Łódzkiej,
• Biblioteka Uniwersytetu Medycznego,
• Biblioteka Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej,
• Biblioteka Akademii Muzycznej,
• Biblioteka Akademii Sztuk Pięknych,
• Biblioteka i Ośrodek Informacji Filmowej PWSFTviT; prowadzi internetową bazę danych poświęconą kinematografii polskiej – filmpolski.pl,
• Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego.

Lista innych bibliotek:

• Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi,
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Łodzi,
• Biblioteka Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN,
• Biblioteka Instytutu Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera,
• Miejskie biblioteki publiczne: Łódź-Bałuty im. Stanisława Czernika, Łódź-Górna im. Władysława Stanisława Reymonta, Łódź-Polesie, Łódź-Śródmieście im. Andrzeja Struga, Łódź-Widzew im. Lucjana Rudnickiego^[127].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Biblioteki w Łodzi.

Religia[edytuj]

Budowle sakralne

Bazylika archikatedralna św. Stanisława Kostki

Sobór św. Aleksandra Newskiego

Mariawicki kościół diecezjalny pw. św. Franciszka z Asyżu

Kościół ewangelicko-augsburski św. Mateusza

Kościół parafii ewangelicko-reformowanej

Synagoga Reicherów

Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów

Sala Zgromadzeń Świadków Jehowy

 Osobny artykuł: Kościoły i związki wyznaniowe w Łodzi.

Łódź jest siedzibą metropolii łódzkiej kościoła rzymskokatolickiego. W Łodzi swoją siedzibę ma również diecezja łódzko-poznańska kościoła prawosławnego – jedna z 6 diecezji w Polsce, utworzona w 1948 roku (zajmuje największą powierzchnię). W Łodzi znajduje się także siedziba diecezji śląsko-łódzkiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów.

Oprócz tego na terenie miasta znajdują się także parafie i zbory innych wyznań katolickich i protestanckich, siedziba gminy żydowskiej, ośrodki zen szkoły Kwan Um, buddyzmu Diamentowej Drogi oraz innych związków wyznaniowych. W mieście działa również 29 zborów Świadków Jehowy^[128].

Wiele kościołów zostało wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych Łodzi.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Kościoły w Łodzi.

Sport[edytuj]

Plakat reklamujący imprezy sportowe w czasie łódzkiego okręgowego Zlotu Sokołów w Zgierzu w 1928 roku

Hala Sportowa MOSiR (1991)

Atlas Arena – hala widowiskowo-sportowa

Maraton w Łodzi (2013)

Mecz ligowy w rugby union – finał 2009/2010, Budowlani Łódź – Lechia Gdańsk

Pierwsze organizacje sportowe w Łodzi tworzyły się już w XIX wieku. W 1824 powstało Łódzkie Towarzystwo Strzeleckie, założone przez niemieckich majstrów i rzemieślników – w 1845 w parku Źródliska otworzono stałą strzelnicę. W 1886 miłośnicy jazdy na welocypedach stworzyli Towarzystwo Cyklistów, a w 1892 w parku helenowskim zbudowano tor kolarski. W 1906 powstał tam tor o długości 400 m, który zaczął konkurować z podobnym obiektem na Dynasach, stając się szybko wiodącym centrum sportów rowerowych. Wkrótce został uznany za najnowocześniejszy i największy tor kolarski w zaborze rosyjskim (z tego względu zorganizowano tam 8 września 1912 międzynarodowe zawody kolarskie z udziałem rowerzystów z Niemiec, Francji, Stanów Zjednoczonych i Związku Południowej Afryki)^[129]. W latach 90. XIX wieku powstały również kluby gimnastyczne (Towarzystwo Gimnastyczne „Siła” w 1896, Stowarzyszenie Sportowe „Union” w 1897) oraz Towarzystwo Zachęty Wyścigów Konnych (od 1907 w Rudzie Pabianickiej – w pobliżu obecnej ulicy Konnej – istniał tor wyścigów konnych)^[130]. W 1903 założono Łódzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej^[131]. Do pionierów łódzkiej gimnastyki należał Aleksander Surowiecki, który prowadził lekcje w prywatnym zakładzie gimnastyki mieszczącym się przy ówczesnej ul. Mikołajewskiej, a obecnie Sienkiewicza. Jedną z pierwszych organizacji sportowych, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Łodzi założyli członkowie Towarzystwa Krzewienia Oświaty 20 grudnia 1905 roku^[132]. Jej celem była popularyzacja sportu oraz aktywności fizycznej wśród szerokich kręgów społeczeństwa polskiego. W dwudziestoleciu międzywojennym wychowankami łódzkiego Sokoła byli m.in. mistrz Europy w boksie z 1937 roku Henryk Chmielewski oraz Józef Pisarski, wielokrotny mistrz Polski w boksie i wicemistrz Europy z 1939 roku, olimpijczyk^[133].

16 maja 1912 został otwarty nowy stadion Łódzkiego Klubu Sportowego, na którym zorganizowano masową imprezę sportową pd nazwą „Igrzyska Olimpijskie w Łodzi”. Wybuch I wojny światowej nie ograniczył rozwoju sportu w Łodzi. W marcu 1915 środowisko kupieckie niemieckich mieszkańców miasta powołało Towarzystwo Sportowe „Sturm”, w ramach którego działały sekcje lekkiej atletyki i piłki nożnej. W czerwcu 1916 niemieckie mieszczaństwo zorganizowało również Łódzkie Towarzystwo Gimnastyczne „Polonia” z sekcjami gimnastyczną i piłki nożnej. Dużą aktywność na polu sportu przejawiała też łódzka społeczność żydowska. 1 kwietnia 1915 założone zostało Żydowskie Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne „1913 Roku”, liczące ok. 800 członków – głównie młodzież. Uprawiano tam gimnastykę, piłkę nożną, kolarstwo i tenis ziemny. W dniach 25-26 grudnia 1916 w hali Hazomir odbył się I Zjazd Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych, podczas którego powołano Centralny Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych z siedzibą w Łodzi. Środowisko polskie natomiast zorganizowało 7 sierpnia 1916 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne, w ramach którego uprawiano gimnastykę, lekkoatletykę, kolarstwo, łyżwiarstwo, szermierkę i tenis^[129].

Kluby sportowe działające w Łodzi:

Z Łodzią związany był polski szachista, Akiba Rubinstein.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Sport w Łodzi.

Ludzie związani z Łodzią^[134][edytuj]

 Osobny artykuł: Łodzianin Roku.

 Z tym tematem związane są kategorie: Ludzie związani z Łodzią, Organizacje w Łodzi.

Laureaci Nagród Miasta Łodzi[edytuj]

Nagroda Miasta Łodzi jest przyznawana od 1927 roku.

• 1927: Aleksander Świętochowski
• 1928: Julian Tuwim (poeta)
• 1929: Zofia Nałkowska (pisarka)
• 1930: Aleksander Brückner
• 1931: nie przyznana z powodu zmiany statutu
• 1932: Władysław Strzemiński (malarz)
• 1933: Andrzej Strug (pisarz)
• 1934: nie przyznana z powodu braku pieniędzy w kasie miejskiej
• 1935: Czesław Witoszyński (profesor Politechniki Warszawskiej i Politechniki Łódzkiej; „ojciec polskiego lotnictwa”)
• 1936: Kazimierz Twardowski (filozof i psycholog; twórca warszawsko-lwowskiej szkoły filozofii)
• 1937: Tadeusz Kulisiewicz (plastyk; za całokształt twórczości w dziedzinie drzeworytów i grafiki)
• 1946:
  • Mieczysław Jastrun (literat)
  • Władysław Broniewski (poeta; według „Polski Zbrojnej”, V 1946, nr 103, s. 5; 2 V 1946, nr 104, s. 4)
  • Mieczysław Jastrun (poeta; według „Dziennika Łódzkiego”, 13 III 1997)
• 1947: Helena Kijeńska-Dobkiewiczowa (muzyk; współtwórczyni Akademii Muzycznej w Łodzi)
• 1948: Leon Schiller (reżyser teatralny)

Źródło: Strona BIP Urzędu Miasta Łodzi: Nagrody Miasta Łodzi^[135]

 Zobacz też: Nagroda Literacka im. Juliana Tuwima.

Honorowi Obywatele Miasta Łodzi[edytuj]

Lista osób, którym nadano tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi^[136]:

Łodzianie – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata[edytuj]

(lista niepełna)

• Andrzeja Górska
• Jan Karski
• Zofia Libich
• Michał Lityński
• Franciszek Walicki

Miasta partnerskie[edytuj]

Spis miast, które zawarły porozumienie o partnerstwie z Łodzią^[137]:

Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Barreiro	Portugalia	1996-09-03
Chemnitz	Niemcy	2003-04-11[c]
Chengdu	Chiny	2015-06-29
Iwanowo	Rosja	1992-01-21
Kaliningrad	Rosja	2002-03-06
Kanton	Chiny	2014-08-20
Lwów	Ukraina	2003-11-28
Lyon	Francja	1991-07-18
Mińsk	Białoruś	1992-01-18
Murcja	Hiszpania	1999-10-14
Odessa	Ukraina	1993-05-07
Örebro	Szwecja	2001-08-25
Puebla	Meksyk	1996-07-11
Rustawi	Gruzja	1995-06-27
Segedyn	Węgry	2008-05-19
Stuttgart	Niemcy	1988-09-26
Tampere	Finlandia	1996-10-28
Tel Awiw-Jafa	Izrael	1994-09-13
Tiencin	Chiny	1994-10-11
Wilno	Litwa	1991-01-22

Zobacz też[edytuj]

• hejnał Łodzi
• gwara łódzka
• powiat łódzki
• wykaz zabytków w Łodzi
• Portal Łódź

Uwagi

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół nr 39\520\0 obejmujący lata 1938–1944
• Łódź. Dzieje miasta, red. Ryszard Rosin, t. 1: do roku 1918, red. Bohdan Baranowski, Jan Fijłek. Łódź-Warszawa: PWN, 1980, wyd. 2 1989. ​ISBN 83-01-02161-6​.
• Waldemar Bieżanowski: Łódka i inne rzeki łódzkie. Łódź: Zora, 2003. ​ISBN 83-88638-13-0​.
• Waldemar Bieżanowski: Z dziejów kanalizacji i wodociągów łódzkich. Łódź: Zora, 2005. ​ISBN 83-88638-23-8​.
• Andrzej Bogusz: Sokolstwo łódzkie 1905–1995. Łódź: 1995. ISBN 83-901851-5-6.
• Tadeusz Bojanowski: Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego (powielany, nakład 100 egz.; praca habilitacyjna), 1992. ISBN 837016630X.
• Oskar Flatt: Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym. Warszawa: Drukarnia Gazety Codziennej, 1853
• Mirosław Jaskulski: Stare fabryki Łodzi. Łódź: Zora, 1995. ​ISBN 83-86699-01-9​.
• Wisława Jordan: W kręgu łódzkiej secesji. Łódź: Wydawnictwo Literatura, 2006. ​ISBN 83-60638-13-6​.
• Grażyna Kobojek: Księży Młyn. Łódź: 1998. ​ISBN 83-86699-11-6​.
• Grażyna Kobojek: Łódź – Kalendarium XX wieku. Łódź: Wydawnictwo Piątek Trzynastego i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 2005. ISBN 8374150602.
• Łódź. Monografia miasta, red. Stanisław Liszewski. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2009. ​ISBN 978-83-60655-29-0​.
• Jakub Mowszowicz (red.): Parki Łodzi. Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
• Joanna Orzechowska: Podwórka Piotrkowskiej. Łódź: CIR „Regio”, 2011. ISBN 978-83-931488-0-6.
• Andrzej Rukowiecki: Łódź 1939–1945. Kronika okupacji. Łódź: Wydawnictwo „Księży Młyn”, 2012. ​ISBN 978-83-7729-069-9​.
• Leszek Skrzydło: Rody fabrykanckie. Łódź: 1999
• Leszek Skrzydło: Rody fabrykanckie II. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 2000. ​ISBN 83-87522-23-6​.
• Krzysztof Stefański: Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi. Łódź: Zora, 2000. ​ISBN 83-86699-45-0​.
• Krzysztof Stefański: Ludzie którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta (do 1939 roku). Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2009. ​ISBN 978-83-61253-44-0​.
• Mirosław Zbigniew Wojalski: Działo się w Łodzi..., wyd. II. Łódź: Zora, 1996. ​ISBN 83-86699-00-0​.
• Praca zbiorowa, Łódź 2000. W drodze do przyszłości. Łódź: 1997. ​ISBN 83-902586-4-1​.
• Praca zbiorowa, Łódź – Księży Młyn. Historia ludzi, miejsca i kultury. Łódź: Muzeum Sztuki, 1998. ​ISBN 83-906130-2-6​.
• Wojciech Źródlak (i inni): Łódzkie tramwaje 1898–1998. Łódź: Wyd. EMI-PRESS, 1998. ​ISBN 83-904079-3-0​.
• Wojciech Źródlak (i inni): Łódzka podmiejska komunikacja tramwajowa 1901–2001. Łódź: Wyd. EMI-PRESS, 2001. ​ISBN 83-904079-8-1​.
• Dorota Berbelska: Willa Herbsta w Łodzi – odtworzenie rezydencji przemysłowca z przełomu XIX/XX wieku [w:] „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, z. 29 (326), 1998, s. 157-170
• „Kocham Łódź”; piątkowy dodatek do dziennika „Dziennik Łódzki”; dostępny również w wydaniach internetowych
• „Kronika Miasta Łodzi”, kwartalnik społeczno-kulturalno-historyczny
• Henryk Woch: Ruch oporu w Łodzi w latach II wojny światowej, „histmag.org”, 1 grudnia 2008

Linki zewnętrzne[edytuj]

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Cytaty w Wikicytatach

Wiadomości w Wikinews

Informacje w Wikipodróżach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• www.turystyczna.lodz
• cit.lodz.pl – Centrum Informacji Turystycznej w Łodzi
• Historie Łódzkie – łódzka strona historyczna
• Secesyjna Łódź
• Nieistniejące budowle Łodzi
• Mapa Łodzi
• Łódź w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. V: Kutowa Wola – Malczyce. Warszawa, 1884.
• Łódź w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska. Warszawa, 1902.
• Wirtualny spacer po Łodzi
• Forum społecznościowe Łodzi – lodz.naszemiasto.pl
• Miastograf – „Cyfrowe Archiwum Łodzian”
• Łódź – centrum polskiego przemysłu bawełnianego – kronika PAT w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
• The Łódź Post – portal w języku angielskim

p • d • e Województwo łódzkie Miasta na prawach powiatu Łódź (siedziba) • Piotrków Trybunalski • Skierniewice Powiaty bełchatowski • brzeziński • kutnowski • łaski • łęczycki • łowicki • łódzki wschodni • opoczyński • pabianicki • pajęczański • piotrkowski • poddębicki • radomszczański • rawski • sieradzki • skierniewicki • tomaszowski • wieluński • wieruszowski • zduńskowolski • zgierski Inne zagadnienia Podział administracyjny • Herb • Flaga

p • d • e Podział administracyjny Polski Województwa dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Siedziby wojewodów i sejmików Białystok • Bydgoszcz • Gdańsk • Gorzów Wielkopolski • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Łódź • Olsztyn • Opole • Poznań • Rzeszów • Szczecin • Toruń • Warszawa • Wrocław • Zielona Góra Podziały administracyjne województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Herby województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Flagi województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Województwa proponowane staropolskie • środkowopolskie • środkowopomorskie • Warszawa Inne jednostki podziału powiaty • gminy

p • d • e Miasta województwa łódzkiego Miasta powiatowe Bełchatów • Brzeziny • Kutno • Łask • Łęczyca • Łowicz • Łódź • Opoczno • Pabianice • Pajęczno • Piotrków Trybunalski • Poddębice • Radomsko • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skierniewice • Tomaszów Mazowiecki • Wieluń • Wieruszów • Zduńska Wola • Zgierz Miasta gminne Aleksandrów Łódzki • Biała Rawska • Błaszki • Drzewica • Działoszyn • Głowno • Kamieńsk • Koluszki • Konstantynów Łódzki • Krośniewice • Ozorków • Przedbórz • Rzgów • Stryków • Sulejów • Szadek • Tuszyn • Uniejów • Warta • Wolbórz • Zelów • Złoczew • Żychlin

p • d • e Łódź Osiedla administracyjne Bałuty Bałuty-Centrum • Bałuty-Doły • Bałuty Zachodnie • Julianów-Marysin-Rogi • Łagiewniki • Radogoszcz • Teofilów-Wielkopolska • Osiedle Wzniesień Łódzkich Górna Chojny • Chojny-Dąbrowa • Górniak • Nad Nerem • Piastów-Kurak • Rokicie • Ruda • Wiskitno Polesie Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego • Karolew-Retkinia Wschód • Koziny • Lublinek-Pienista • Retkinia Zachód-Smulsko • Stare Polesie • Zdrowie-Mania • Złotno Śródmieście Śródmieście-Wschód • Osiedle Katedralna Widzew Andrzejów • Dolina Łódki • Mileszki • Nowosolna • Olechów-Janów • Stary Widzew • Stoki • Widzew-Wschód • Zarzew • Osiedle nr 33 Obszary Systemu Informacji Miejskiej Bałuty Doły • Helenów • Julianów • Kochanówka • Łagiewniki • Marysin • Marysin Doły • Radogoszcz • Rogi • Romanów • Stare Miasto • Stare Bałuty • Teofilów • Teofilów Przemysłowy • Wzniesienia Łódzkie • Żabieniec • Żubardź Górna Chocianowice • Chojny • Dąbrowa • Górniak • Kurak • Łaskowice • Nowe Rokicie • Rokicie • Ruda Pabianicka • Stare Chojny • Wiskitno Polesie Brus • Karolew • Koziny • Lublinek • Nowe Sady • Politechniczna • Retkinia • Smulsko • Stare Polesie • Zdrowie • Złotno Śródmieście Centrum • Fabryczna • Radiostacja Widzew Andrzejów • Fabryczna Widzew • Feliksin • Księży Młyn • Mileszki • Niciarniana • Nowosolna • Olechów • Sikawa • Stare Moskule • Stary Widzew • Stoki • Widzew Wschód • Zarzew

p • d • e Dzielnice Łodzi (1960–1992) Bałuty  •  Górna  •  Polesie  •  Śródmieście  •  Widzew

p • d • e Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Białystok • Brześć nad Bugiem • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Lwów • Łódź • Łuck • Nowogródek • Poznań • Stanisławów • Tarnopol • Toruń • Warszawa • Wilno