Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Warszawa
Na fotografiach (zgodnie z ruchem wskazówek zegara): ul. Emilii Plater nocą, bazylika św. Krzyża, Stadion Narodowy, pałac Kazimierzowski, Teatr Wielki i plac Zamkowy
Herb Warszawy Flaga Warszawy
Dewiza: Semper invicta (Zawsze niezwyciężona)
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	miasto na prawach powiatu
Aglomeracja	warszawska
Data założenia	XIII wiek
Prezydent	Hanna Gronkiewicz-Waltz
Powierzchnia	517,24 (1.01.2017)[1] km²
Wysokość	78–121 m n.p.m.
Populacja (1.01.2017) • liczba ludności • gęstość	1 753 977[1] 3391[1] os./km²
Strefa numeracyjna	22
Kod pocztowy	od 00-xxx do 04-xxx
Tablice rejestracyjne	WA, WB, WD, WE, WF, WH, WI, WJ, WK, WN, WT, WU, WW...A/C/E/X/Y, WW...F/G/H/J/W, WW...K/L/M/N/P/R/S/U/V, WX...Y/X, WX, WY
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Warszawa
Położenie na mapie Polski Warszawa
52°13′56″N 21°00′30″E/52,232222 21,008333
TERC (TERYT)	1465011
SIMC	0918123
Hasło promocyjne: Zakochaj się w Warszawie
Urząd miejski pl. Bankowy 3/5 00-950 Warszawa
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Warszawa, miasto stołeczne Warszawa^[2] (m.st. Warszawa) – stolica Polski i województwa mazowieckiego, największe miasto kraju, położone w jego środkowo-wschodniej części, na Nizinie Środkowomazowieckiej, na Mazowszu, nad Wisłą.

W 1569 mocą unii lubelskiej Warszawa została ustanowiona miejscem obrad sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów^[a]. Od 1573 odbywały się tam wolne elekcje, a w latach 1596–1611 do Warszawy przeniesiono dwór królewski i urzędy centralne.

Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 753 977 mieszkańców, stan na 1 stycznia 2017)^[1] i powierzchni (517,24 km² łącznie z Wisłą)^[1].

Jest jedynym polskim miastem, którego ustrój jest określony odrębną ustawą. Od 2002 Warszawa jest gminą miejską mającą status miasta na prawach powiatu^[3]. W jej skład wchodzi 18 jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy^[4].

Warszawa jest ważnym ośrodkiem naukowym, kulturalnym, politycznym oraz gospodarczym. Tutaj znajdują się siedziby m.in. Prezydenta, Sejmu i Senatu, Rady Ministrów oraz Narodowego Banku Polskiego. Warszawa jest także siedzibą agencji Frontex odpowiedzialnej za bezpieczeństwo granic zewnętrznych Unii Europejskiej oraz Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR), agendy OBWE.

Warszawa jest drugim (po Lwowie) polskim miastem wyróżnionym Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari. Została także wyróżniona Orderem Krzyża Grunwaldu I klasy^[5], Krzyżem Niepodległości z mieczami^[6] i Warszawskim Krzyżem Powstańczym^[7].

W 2010 think tank Globalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, uznał Warszawę za metropolię globalną (Alpha-)^[8]. W 2016 ocena ta została podwyższona do Alpha^[9].

Nazwa miasta[edytuj]

Nazwa pojawia się w XIV-wiecznych zapiskach jako Warseuiensis (1321), Varschewia (1342) i XV wieku jako Warschouia (1482). Średniowieczna nazwa brzmiała Warszewa, Warszowa. Najprawdopodobniej pochodzi od formy dzierżawczej imienia Warsz (skróconej formy popularnego wówczas staropolskiego imienia Warcisław, Wrocisław), używanego m.in. przez przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów) herbu Rawa, właścicieli części terenów w rejonie współczesnego Solca i Mariensztatu. Prawdopodobnie Warsz z rodu Rawów otrzymał w XIII wieku nadanie książęce, z którego powstała wieś nosząca jego imię^[10].

Zmiana nazwy na Warszawa wynikła z mazowieckiej wymowy dialektycznej. Do końca XV wieku samogłoska -a- przechodziła w -e- po spółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym -e- zaczęły być postrzegane jako gwarowe. Dlatego też zastępowano -e- przez -a-. Taka zmiana nie była uzasadniona etymologicznie, więc takie formy nazywa się hiperpoprawnymi (np. siadlisko, królawski). Tak też nastąpiła zmiana nazwy z Warszewa na Warszawa, która upowszechniła się w XVI wieku^[11].

Legendarna etymologia wywodzi nazwę od imion Warsa i jego żony Sawy^[12].

Położenie[edytuj]

Warszawa widziana z Międzynarodowej Stacji Kosmicznej

Aglomeracja warszawska

Warszawa leży w środkowym biegu Wisły, na Nizinie Środkowomazowieckiej, w odległości około 350 km od Karpat i Morza Bałtyckiego. Jest jedyną w Europie stolicą leżącą w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego^[13] (Kampinoski Park Narodowy).

Miasto leży po obu stronach Wisły i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). W obrębie miasta znajduje się 28 km biegu rzeki^[14]. Szerokość koryta Wisły waha się od 1000 m na południu do 600 m na północy, zwężając się w części środkowej w pobliżu mostu Śląsko-Dąbrowskiego do 350 m^[15].

Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona na Równinie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej, rejon zajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonie Filtrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego).

Pozostała część miasta leży w Dolinie Środkowej Wisły oraz na Równinie Wołomińskiej (częściowo dzielnice wschodnie) i w Kotlinie Warszawskiej (częściowo dzielnice północne). Na Bielanach, Białołęce, w Wawrze i Wesołej występują porośnięte lasem, wysokie na kilka-kilkanaście metrów wydmy śródlądowe, z najwyższym naturalnym punktem wysokościowym – 122,11 m n.p.m. (w rejonie planowanej ul. Stanisława Wigury na osiedlu Groszówka w Wesołej)^[16].

Stolica stanowi główne miasto monocentrycznej aglomeracji warszawskiej. Liczba jej mieszkańców, zależnie od sposobu zdefiniowania jej granic, wynosi od 2,6 do 3 mln. Jest to drugie, po aglomeracji śląskiej, największe skupisko ludności w Polsce^[17]. Na obszarze aglomeracji warszawskiej znajduje się około 20 miast.

Warunki naturalne[edytuj]

Rzeźba terenu[edytuj]

 Osobny artykuł: Geomorfologia Warszawy.

Charakterystyczna dla krajobrazu miasta jest wysoka na 6–25 m skarpa wiślana, stanowiąca lewobrzeżną krawędź erozyjną Równiny Warszawskiej^[18].

Na obszarze miasta znajduje się kilka wzgórz usypanych przez człowieka, m.in. Kopiec Powstania Warszawskiego (wysokość 121,0 m n.p.m.), Górka Szczęśliwicka (wysokość 152,0 m n.p.m. – najwyższy punkt wysokościowy w Warszawie), Kopa Cwila (wysokość 108 m n.p.m.), a także składowiska odpadów, m.in. Góra Śmieciowa na Radiowie (wysokość 144 m n.p.m.)^[19] czy hałda popiołów z Elektrociepłowni Siekierki na Siekierkach.

Najniżej w Warszawie położonym punktem jest brzeg Wisły przy granicy z Jabłonną (75,6 m n.p.m.)^[16].

Klimat[edytuj]

Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Warszawa leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera Warszawa leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego^[21].

Cechami charakterystycznymi klimatu Warszawy są dość równomierne opady o średniej wieloletniej około 519 mm/rok z maksimum w lipcu (73,2 mm) i minimum w lutym (22 mm). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +8,2 °C z maksimum w lipcu (+18,3 °C) i minimum w styczniu (–2,2 °C)^[22]. Okres wegetacyjny w Warszawie wynosi od 200 do 210 dni w roku. Warszawa jest najczęściej pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego (około 60% dni w roku) oraz polarno-kontynentalnego (około 30% dni w roku).

W Warszawie wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej na klimat (tzw. miejska wyspa ciepła)^[23]. Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, częstsze opady (nagrzanie powietrza powoduje powstawanie silnych prądów wstępujących i chmur konwekcyjnych, którym towarzyszą ulewne opady i burze). Badania przeprowadzone w latach 2001–2002 pokazały, że w ciepłej porze roku średnia intensywność miejskiej wyspy ciepła w centrum Warszawy dochodziła do 2,5–3,0 °C, natomiast w miesiącach zimowych 1,0–1,5 °C^[24]. Ze względu na większą szorstkość podłoża w centrum miasta zmniejsza się prędkość wiatru.

Z uwagi na wysoką zawartość aerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu, zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększenia promieniowania rozproszonego. Usłonecznienie w Warszawie wynosi ok. 1600 godzin/rok, z tym że w centrum miasta jest o 10% niższe^[22].

Historia[edytuj]

 Osobne artykuły: Historia Warszawy i Ziemia warszawska.

Historia Warszawy sięga nawet IX wieku. Zasadniczy układ urbanistyczny dzisiejszej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń po II wojnie światowej.

Średniowiecze[edytuj]

Pierwszymi osadami powstałymi na terenie dzisiejszej stolicy były Bródno (IX/X wiek) Kamion (ok. 1065), Solec i Jazdów (XII/XIII wiek). Po zdobyciu i zniszczeniu Jazdowa przez wojska Mendoga (1262), książę płocki Bolesław II mazowiecki założył ok. 4 km na północ od Jazdowa nową osadę Warszowa. Około 1300 nastąpiła lokacja miasta (Stara Warszawa) na prawie chełmińskim^[27].

Pierwsza wzmianka o Warszawie pochodzi z 23 kwietnia 1313, kiedy to miejscowość pojawiła się w tytulaturze książęcej Siemowita II^[27][28]. W 1339 Warszawa została wybrana na miejsce procesu polsko-krzyżackiego o Pomorze i Kujawy^[29].

Będąca ważnym ośrodkiem handlu i rybołówstwa, na początku XIV stulecia osada została jedną z siedzib książąt mazowieckich, zaś od 1413 stolicą Księstwa Mazowieckiego. Wcześniej, w związku z dynamicznym rozwojem Starej Warszawy, w 1408 na północ od miasta lokowano Nową Warszawę^[27].

XVI–XVIII wiek[edytuj]

Widok Warszawy z około 1573 roku

Hołd cara Wasyla IV Szujskiego przed Zygmuntem III Wazą na sejmie warszawskim 1611 roku

Bernardo Bellotto, Krakowskie Przedmieście od strony Bramy Krakowskiej, 1767–1768

Rizzi Zannoni, Plan de Varsovie, 1772

W 1526 Mazowsze wraz z Warszawą wcielono do Korony Królestwa Polskiego^[27]. W 1569 podczas sejmu walnego w Lublinie podjęto decyzję o stałym odbywaniu sejmów walnych w Warszawie, która była centralnie położona w stosunku do obydwu zjednoczonych państw. Ogółem w Warszawie odbyło się 145 sejmów walnych (w Piotrkowie 38, w Krakowie 29, a w Grodnie – 11)^[30].

Te same względy zadecydowały o wyznaczeniu Warszawy jako miejsca elekcji królów^[31]. W 1573 na polach wsi Kamion pod Warszawą miejsce pierwsza wolna elekcja. W tym samym roku miała miejsce konfederacja warszawska w sprawie uprawomocnienia tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej. Warszawa stała się ważnym łącznikiem między głównymi centrami politycznymi Polski i Litwy, Krakowem i Wilnem, co było jednym z powodów wyboru przez Zygmunta III Wazę miasta jako miejsca rezydencji królewskiej. Do Warszawy przeniesiono z Krakowa także urzędy centralne, tj. urząd marszałkowski, kanclerski i podskarbiński, które zostały umieszczone w rozbudowanym po 1598 na rozkaz króla Zamku Królewskim^[32]. Sam Zygmunt III Waza na stałe zamieszkał w Zamku w po powrocie z kampanii smoleńskiej w 1611^[33]. Warszawa, nazywana oficjalnie „miastem rezydencjonalnym Jego Królewskiej Mości”, stała się de facto stolicą państwa^[34]. Miasto miało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru królów^[35].

Okres szybkiego rozwoju Warszawy przerwała wojna polsko-szwedzka w latach 1655–1658. Zniszczone miasto odbudowano, a w okresie panowania Jana III Sobieskiego Warszawa stała się ważnym centrum artystycznym na skalę europejską w dobie baroku (wzniesiono m.in. pałac w Wilanowie, liczne rezydencje magnackie i kościoły). Pomimo kryzysu, chaosu i zniszczeń spowodowanych przez wojnę północną oraz klęsk elementarnych i kryzysu politycznego (konfederacja warszawska, wojna o sukcesję) stolica w okresie panowania Sasów przeżywała rozkwit kulturalny i artystyczny, m.in. przebudowano Zamek Królewski i założono Oś Saską.

W 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium. Siedem lat później, bracia biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy otworzyli dla publiczności bibliotekę, która była jednym z największych księgozbiorów w Europie. W 1767 powstał tam Teatr Narodowy i założono Szkołę Rycerską, a w 1773 powołano Komisję Edukacji Narodowej. Spośród wzniesionych wówczas klasycystycznych budowli wyróżnia się pałac Na Wyspie.

Mimo bardzo trudnej sytuacji politycznej kraju, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zwołano w Warszawie Sejm Czteroletni (1788–1792) zaś 3 maja 1791 uchwalono konstytucję Rzeczypospolitej.

1795–1918[edytuj]

Marcin Zaleski, Wzięcie Arsenału, 1831^[36]

Most Kierbedzia, pierwszy warszawski stalowy most na Wiśle, na fotografii Konrada Brandla (1873)

Filtry Lindleya, 1883–1886; hale filtrów powolnych (2009)

Po upadku Rzeczypospolitej Szlacheckiej w wyniku klęski insurekcji kościuszkowskiej (u jego schyłku miała miejsce rzeź ludności praskiej przez wojska rosyjskie) oraz III rozbioru w 1795 roku, Warszawę wcielono do Królestwa Prus. Oswobodzona przez wojska Napoleona w 1806 roku, stała się siedzibą Księstwa Warszawskiego. Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 roku obrano Warszawę jako stolicę Królestwa Kongresowego zależnego od cesarza rosyjskiego. W tym okresie powstały Aleje Jerozolimskie. W architekturze i sztuce dominował klasycyzm. Wzniesiono m.in. Teatr Wielki, Pałac Staszica i Belweder. W 1816 roku, dekretem cara Aleksandra I, powołany został Uniwersytet Warszawski z 5 wydziałami – teologii, prawa, medycyny, filozofii, nauki i sztuk pięknych. W mieście działały organizacje patriotyczne (m.in. Związek Wolnych Polaków, Towarzystwo Patriotyczne) i konspiracja przeciw zaborcy, który częstokroć łamał konstytucję.

Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały powstania narodowowyzwoleńcze: 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe, a w okresie 1863–1864 trwało powstanie styczniowe. W czasie powstania listopadowego 1830 Warszawa była siedzibą władz powstańczych (Rząd Tymczasowy). W 1831 wokół Warszawy miały miejsce nierozstrzygnięte i zwycięskie przez powstańców bitwy (m.in. pod Olszynką Grochowską, Wawrem, Białołęką) jednakże (m.in. po ataku na Wolę) powstanie zostało stłumione przez Rosjan wspartych posiłkami z Prus.

W okresie powstania styczniowego 23 stycznia 1863 roku Warszawa była siedzibą powstańczego Rządu Narodowego. Po upadku powstania zniesiono Sejm, wojsko polskie i konstytucję, konfiskowano dobra, więziono, zsyłano na Syberię, zamknięto Uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, wprowadzono stan wojenny. Warszawa stała się do 1905 roku twierdzą. Represjom towarzyszyła rusyfikacja. W Warszawie powstało kilka cerkwi prawosławnych, w tym największy sobór św. Aleksandra na placu Saskim. Jednocześnie rozbudowywano infrastrukturę. Warszawa stała się ważnym węzłem kolejowym na przecięciu europejskich magistral kolejowych: Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (1848), Kolei Warszawsko-Petersburskiej (1862), Kolei Warszawsko-Terespolskiej (1867) oraz Kolei Nadwiślańskiej (1877). Ponadto wybudowano także kolej obwodową i wąskotorową (do Piaseczna). Od 1856 zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych. Dostawy gazu zapewniała wybudowana w tym samym roku Gazownia Warszawska. W latach 1859–1864 budowano pierwszy stalowy most na Wiśle, most Kierbedzia. W 1881 uruchomiono pierwszą centralę telefoniczną. W 1881 z inicjatywy prezydenta miasta Sokratesa Starynkiewicza przystąpiono do budowy nowoczesnych wodociągów i kanalizacji według projektu Williama Lindleya. Od 1885 zaczęto instalować ogrzewanie wodne mieszkań i innych pomieszczeń. Wcześniej, w 1862 roku, powstało Muzeum Narodowe. W 1897 roku Warszawa liczyła 626 tys. mieszkańców i była największym po Petersburgu i Moskwie miastem w Cesarstwie Rosyjskim.

Podczas I wojny światowej wycofujące się na wschód wojska rosyjskie wysadziły 5 sierpnia 1915 wszystkie cztery warszawskie mosty (Kierbedzia, Poniatowskiego oraz obydwa mosty przy Cytadeli)^[37]. Do listopada 1918 roku Warszawa znajdowała się pod okupacją niemiecką. Pogorszeniu sytuacji gospodarczej towarzyszyło ożywienie życia politycznego i kulturalnego.

8 kwietnia 1916 generał-gubernator Hans Hartwig von Beseler wydał rozporządzenie zwiększające (od 1 kwietnia tego roku) ponad trzykrotnie powierzchnię miasta, z 3273 do 11 483 ha (bez Wisły, z rzeką – do 12 100 ha)^[38][39]. Do miasta przyłączono w całości dwie gminy: Mokotów i Czyste, a także Czerniaków i Siekierki (z gminy Wilanów), folwark Rakowiec (z gminy Pruszków), Młociny, Kaskadę, Marymont, Potok i Powązki (z gminy Młociny), Pelcowiznę, Ustronie, Nowe Bródno, Targówek i Utratę (z gminy Bródno) oraz Grochów I, Grochów II i Kępę Gocławską (z gminy Wawer)^[40].

1918–1939[edytuj]

11 listopada 1918 Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową w Warszawie (14 listopada 1918 również pełnię władz cywilnych w stolicy) i naczelne dowództwo sił zbrojnych. W konsekwencji Warszawa stała się stolicą II Rzeczypospolitej.

W okresie 13–26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej (mającej na celu m.in. podporządkowanie Polski ZSRR i ekspansję komunizmu na Zachód), na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała się Bitwa Warszawska. Punktem zwrotnym walk była bitwa pod Radzyminem, po której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie.

W okresie międzywojennym miał miejsce rozwój przestrzenny Warszawy, spowodowany m.in. koniecznością wzniesienia nowych gmachów publicznych na potrzeby administracji młodego państwa. W 1939 liczyła ona 1 mln 350 tys. mieszkańców. Szczególne zasługi dla rozwoju stolicy położył prezydent Stefan Starzyński; m.in. budowa ponad 100 tys. mieszkań z infrastrukturą (osiedla na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie), budowa nowej siedziby Muzeum Narodowego, renowacja Pałacu Blanka, Arsenału, Pałacu Brühla, odkrycie średniowiecznych murów Warszawy, założenie muzeum na Zamku Warszawskim i Muzeum Piłsudskiego w Belwederze, rozwój infrastruktury (rozbudowa komunikacji miejskiej, budowa lotniska na Okęciu, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja szpitali). Ponadto założono nowe parki (m.in. park Sowińskiego i park Dreszera).

II wojna światowa[edytuj]

Granice Warszawy współcześnie i w 1939

Powstanie warszawskie. 1 sierpnia 1944 godzina „W” (17:00), patrol por. Agatona

Powstanie warszawskie – moment trafienia Prudentialu dwutonowym pociskiem z moździerza Karl Gerät uwieczniony przez Sylwestra Brauna (28 sierpnia 1944)

Ruiny Starego i Nowego Miasta (1945)

Otwarcie Trasy W-Z, pierwszej dużej inwestycji komunikacyjnej w powojennej Warszawie (1949)

Uroczyste otwarcie Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (1952)

Gmach Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w latach 1991–2000 siedziba Giełdy Papierów Wartościowych

Wzniesiony w latach 1952–1955 Pałac Kultury i Nauki, najwyższy budynek w Warszawie i w Polsce

Msza odprawiona przez Jana Pawła II na placu Zwycięstwa (1979)

1 września 1939 niemiecka Luftwaffe rozpoczęła bombardowanie Warszawy. Dowództwo nad obroną stolicy powierzono gen. Walerianowi Czumie (od 3 września komendantowi obrony miasta) oraz gen. Juliuszowi Rómmlowi (od 8 września dowódcy Armii Warszawa). Komisarzem cywilnym przy Dowództwie Obrony Warszawy był prezydent Stefan Starzyński. Bohaterska obrona miasta z dużym udziałem ludności cywilnej trwała do 28 września.

W październiku 1939 Warszawa stała się siedzibą władz dystryktu warszawskiego, jednej z pięciu jednostek administracyjnych Generalnego Gubernatorstwa ze stolicą w Krakowie. Celem Niemców było całkowite zgermanizowanie miasta (m.in. tzw. plan Pabsta), czego środkiem była masowa eksterminacja warszawian (egzekucje, wysyłki do obozów koncentracyjnych, obozu zagłady w Treblince i na roboty do Rzeszy).

W 1939 Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie oraz drugim – po Nowym Jorku – na świecie^[41]. Według spisu ludności żydowskiej przeprowadzonego 28 października 1939 w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów^[42]. W pierwszych latach okupacji stali się oni głównym celem niemieckiego terroru. W listopadzie 1940 utworzono getto. W 1942 80% mieszkańców getta wywieziono i wymordowano w komorach gazowych obozu zagłady w Treblince. W 1943 po powstaniu getto zostało zlikwidowane, pozostałych przy życiu mieszkańców wymordowano lub wywieziono do obozów w dystrykcie lubelskim, a cały teren dzielnicy zamkniętej zrównano z ziemią.

 Osobne artykuły: Getto warszawskie i powstanie w getcie warszawskim.

Mimo hitlerowskiego terroru od początku okupacji Warszawa była wielkim centrum ruchu oporu i walki z okupantem. Intensywność i różnorodność form, m.in. formowanie wojska, masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie dzieł sztuki, działalność rozmaitych ośrodków kierowniczych i działających w konspiracji stronnictw i grup politycznych uczyniły Warszawę siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego i Komendy Głównej Armii Krajowej.

Terror okupanta niemieckiego z jednej i niebezpieczeństwo ekspansji dyktatury stalinowskiej z drugiej strony były powodem zorganizowania przez AK w ramach akcji „Burza” powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i objęło całą lewobrzeżną Warszawę. Trwało ono 63 dni, oprócz powstańców z okupantem bohatersko walczyła także znaczna część ludności cywilnej. O upadku zdecydowała oprócz dostatecznego braku pomocy z zewnątrz, wzmożona eksterminacja ludności przez nazistów (m.in. rzezie na Woli i Ochocie).

 Osobny artykuł: Powstanie warszawskie.

Po kapitulacji powstania, Niemcy nakazali opuszczenie miasta, a zabudowę systematycznie niszczyli. Po stronie polskiej zginęło 16 tys. powstańców i około 150 tys. ludności cywilnej. Ogółem podczas wojny, zginęło ok. 700 tys. warszawian^[43].

14 września 1944 roku Armia Czerwona wraz z 1 Armią Wojska Polskiego wyzwoliły prawobrzeżną Warszawę. 17 stycznia 1945 wojska radzieckie i Ludowe Wojsko Polskie zajęły lewobrzeżną Warszawę, kończąc niemiecką okupację miasta.

W 1944 ze względu na zniszczenie miasta rozważano przeniesienie stolicy państwa do Krakowa, Łodzi lub Poznania^[44]. W grudniu 1944 w Lublinie podjęto uchwałę o odbudowie Warszawy^[45]. 14 lutego 1945 utworzono Biuro Odbudowy Stolicy^[46], 3 maja 1945 otwarto wystawę Warszawa oskarża^[47] a 11 czerwca 1945 utworzono Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy^[48].

Według szacunków historyków, podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 zniszczono ok. 10% zabudowy miasta, ok. 12% w czasie likwidacji getta w 1943, ok. 25% podczas powstania warszawskiego, a kolejne ok. 30% w wyniku burzenia miasta już po kapitulacji powstania^[49]. Zagładzie uległo 782 z 957 zabytków architektury, a 141 zostało uszkodzonych^[50].

Po 1945 roku[edytuj]

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 w art. 90 jako pierwsza określiła Warszawę jako stolicę Polski^[51]. Warszawa stała się głównym centrum administracyjnym i politycznym kraju.

W pełni historycznie odbudowano Stare i Nowe Miasto, Trakt Królewski wraz z okolicami i większość pojedynczych obiektów. W pozostałych przypadkach budowano w duchu modernizmu i socrealizmu, czego przykładem jest Pałac Kultury i Nauki. Odbudowano mosty, unowocześniono sieć transportową (m.in. Trasa W-Z). Kolejne inwestycje prowadzono w dalszych latach. Warszawa otrzymała sieć nowych arterii komunikacyjnych (m.in. Wisłostradę, Trasę Łazienkowską, Trasę Toruńską), wzniesiono Dworzec Centralny. Nastąpiła silna industrializacja (m.in. przemysł samochodowy, metalurgiczny, elektroniczny, farmaceutyczny, budowlany, odzieżowy, spożywczy) i urbanizacja (osiedla mieszkaniowe m.in. Bródno, Jelonki, Tarchomin, Targówek, Ursynów-Natolin-Kabaty). 14 maja 1955 roku został podpisany Układ Warszawski.

Przez cały okres PRL-u w Warszawie kształtował się ruch opozycyjny. Rozwijała się współczesna awangarda w sztuce, oprócz „Zachęty” nowymi wielkimi centrami sztuki nowoczesnej stały się m.in. Centrum Sztuki Współczesnej w Zamku Ujazdowskim, Galeria Foksal. W 1973 roku rozpoczęła się odbudowa Zamku Królewskiego. 2 czerwca 1979 w Warszawie rozpoczęła się pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II w Polsce. Od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie odbyły się obrady Okrągłego Stołu, które zapoczątkowały transformację ustrojową. Powołano lokalny samorząd i dokonano demokratyczne wybory przedstawicieli rad siedmiu dzielnic (Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Śródmieście, Praga-Północ, Praga-Południe). W 1994 roku dokonano reformy administracyjnej stolicy. Pierwszymi prezydentami miasta po okresie PRL byli kolejno Stanisław Wyganowski, Mieczysław Bareja, Marcin Święcicki, Paweł Piskorski i Wojciech Kozak. Po uchwaleniu w 2002 nowej tzw. ustawy warszawskiej, Warszawa stała się jednolitą gminą miejską na prawach powiatu, która jest częścią województwa mazowieckiego składającą się z 18 dzielnic. Pierwszym prezydentem Warszawy według nowego ustroju został Lech Kaczyński, następnie przez krótki okres Mirosław Kochalski i Kazimierz Marcinkiewicz. Od 2006 funkcję tę pełni Hanna Gronkiewicz-Waltz. Po 1990 roku nastąpił boom budowlany, miasto stało się ważnym centrum finansowym i siedzibą inwestorów krajowych i zagranicznych. Spośród wielu inwestycji do największych zalicza się m.in. budowę metra (pierwsza linia oddana do użytku w 1995 a centralny odcinek drugiej linii w 2015), Stadionu Narodowego, Muzeum Powstania Warszawskiego, obwodnicy Warszawy, odbudowę historycznej zabudowy placu Teatralnego, renowację Krakowskiego Przedmieścia i przebudowę Lotniska Chopina.

Demografia[edytuj]

Fragment Śródmieścia z hotelem InterContinental i biurowcem Warsaw Financial Center

 Osobny artykuł: Ludność Warszawy.

Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 753 977 mieszkańców według stanu z 1 stycznia 2017^[1]) i powierzchni (517,24 km²)4828^[1]. Ludność Warszawy stanowi około 4,5% mieszkańców całego kraju. Liczba ludności systematycznie nieznacznie wzrasta, na co niewielki wpływ ma przyrost naturalny – w 2008 wynoszący 0,4‰, a w dużo większym stopniu dodatnie saldo migracji – 2,1‰^[52].

45,94% mieszkańców miasta (790 436) stanowią mężczyźni, 54,06% (929 962) – kobiety^[53]. Warszawa jest jednym z najbardziej sfeminizowanych miast w kraju (11. miejsce w 2008)^[52].

Dużą część faktycznych mieszkańców stanowi ludność niezameldowana. Szacowana całkowita liczba mieszkańców spędzająca noc w mieście wynosi w przybliżeniu 1,91–1,96 mln osób^[54]. Również według szacunków Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego z 2014 liczba ludności Warszawy była wyższa o 118–221 tys. od danych w rejestrach^[55]. Ponadto wiele osób codziennie dojeżdża do Warszawy z obszaru metropolitalnego, Łodzi i Radomia. Liczba ludności przebywająca w granicach miasta w ciągu dnia szacowana jest na 2,41–2,46 mln^[54].

Warszawa poniosła duże straty ludnościowe w wyniku II wojny światowej z 1289 tys. mieszkańców w 1939 roku do 478 755 w 1946^[56]. Na początku lat 50. XX wieku przyrost ludności rocznie wynosił ok. 5–7% (ok. 45–60 tys. osób wobec 41 tys. nowych mieszkań w ramach planu sześcioletniego oddanych w latach 1950–1955), wprowadzono więc ograniczenia meldunkowe obowiązujące w Warszawie, w których wyniku tempo migracji spadło (w 1976 wynosiło 22 tys. ludzi)^[57]. W okresie ograniczeń meldunkowych po liberalizacji przepisów^[58] możliwe stało się meldowanie m.in. współmałżonków stałych mieszkańców miasta, wybitnych fachowców itp. Ograniczenia te wpłynęły na rozwój miejscowości podwarszawskich, gdzie osiedlali się ludzie przybywający z całej Polski i niespełniający wymagań ustawowych. Usunięcie ograniczeń meldunkowych spowodowało ponowny niekontrolowany napływ ludności do miasta.

Rozwój demograficzny miasta[edytuj]

Wykres liczby ludności miasta Warszawa na przestrzeni 3 ostatnich stuleci (w tys.)^[59]:

Piramida wieku mieszkańców Warszawy w 2014 roku^[60]:

Administracja[edytuj]

Urząd Dzielnicy Ursynów, jednej z 18 dzielnic – jednostek pomocniczych m.st. Warszawy

Symbole Warszawy[edytuj]

Od 1938 herbem m.st. Warszawy jest wizerunek syreny^[61].

 Osobny artykuł: Warszawska Syrenka.

Barwami m.st. Warszawy są kolory: żółty i czerwony^[61].

Samorząd[edytuj]

 Osobny artykuł: Ustrój miasta stołecznego Warszawy.

Warszawa jest jedynym dużym polskim miastem, którego ustrój jest określony odrębną ustawą^[62].

 Osobny artykuł: Ustawa warszawska.

18 maja 1990 Sejm uchwalił ustawę o ustroju Warszawy. 27 maja 1990 wyborach samorządowych mieszkańcy Warszawy wybrali swoich przedstawicieli do siedmiu gmin-dzielnic. Na prezydenta Rada m.st. Warszawy wybrała urbanistę Stanisława Wyganowskiego, który pełnił już tę funkcję od 27 stycznia 1990 na mocy decyzji premiera Tadeusza Mazowieckiego.

25 marca 1994 Sejm uchwalił kolejną ustawę o ustroju miasta stołecznego, wprowadzającą w stolicy podział na 11 niezależnych gmin, a największa z nich – gmina Warszawa-Centrum – dzieliła się dodatkowo na 7 dzielnic. Władzę stanowiącą prawo i pełniącą funkcję kontrolną stanowiło 19 rad: Rada Warszawy, 11 rad gmin i 7 rad dzielnic, do których wraz z wejściem w życie w 1999 reformy podziału administracyjnego kraju i utworzeniem powiatu warszawskiego doszła kolejna – rada powiatu.

Po kolejnej nowelizacji tzw. ustawy warszawskiej z 2002 Warszawa stała się jednolitą gminą na prawach powiatu, składającą się z 18 jednostek pomocniczych – dzielnic. Prezydent Warszawy jest odtąd wybierany nie przez Radę m.st. Warszawy, ale w wyborach bezpośrednich, przez mieszkańców. Pierwszym prezydentem wybranym w ten sposób i pełniącym tę funkcję w nowym ustroju miasta był Lech Kaczyński. Burmistrzowie dzielnic są wybierani przez rady dzielnic.

Zakres działania władz miasta, władz dzielnic i zasady gospodarki finansowej określa Statut m.st. Warszawy, przyjęty przez Radę Warszawy w dniu 10 stycznia 2008^[63].

Warszawa jest członkiem Związku Miast Polskich.

Prezydent Warszawy[edytuj]

Pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu – siedziba Prezydenta m.st. Warszawy i Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego

 Osobny artykuł: Prezydenci Warszawy.

Prezydent m.st. Warszawy jest wybierany bezpośrednio przez mieszkańców stolicy na podstawie Kodeksu wyborczego^[64]. Do prerogatyw prezydenta należy m.in. zarządzanie własnością miejską oraz nadzorowanie pracy wszystkich podległych mu samorządów dzielnicowych – zakres obowiązków określa tzw. ustawa warszawska z 15 marca 2002^[65].

• Prezydent Warszawy od 2 grudnia 2006
  • Hanna Gronkiewicz-Waltz, PO
• zastępcy prezydenta:
  • Włodzimierz Paszyński – od 5 grudnia 2006
  • Michał Olszewski – od 13 października 2011^[66],
  • Witold Pahl – od 8 września 2016
  • Renata Kaznowska – od 14 września 2016
• byli zastępcy prezydenta:
  • Jerzy Miller – od 5 grudnia 2006 do 29 listopada 2007
  • Jacek Wojciechowicz – od 5 grudnia 2006 do 8 września 2016
  • Andrzej Jakubiak – od 5 grudnia 2006 do 12 października 2011
  • Jarosław Kochaniak – do 5 czerwca 2013
  • Jarosław Jan Dąbrowski – od 7 czerwca 2013^[67] do 22 kwietnia 2014^[68]
  • Jarosław Jóźwiak – od 4 grudnia 2014 do 8 września 2016

Rada m.st. Warszawy i rady dzielnic[edytuj]

Sala Warszawska w Pałacu Kultury i Nauki – miejsce obrad Rady m.st. Warszawy

Ustawa warszawska zniosła poprzednio istniejące gminy i ustanowiła w Warszawie jeden organizm miejski na prawach powiatu, z Radą miasta stołecznego Warszawy jako organem stanowiącym prawo i sprawującym kontrolę^[63].

W Radzie m.st. Warszawy zasiada 60 radnych, którzy są wybierani w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych co 4 lata. W Radzie utworzono kilkanaście komisji, których zadaniem jest nadzór nad poszczególnymi dziedzinami życia. Przewodniczącą Rady jest Ewa Malinowska-Grupińska^[69].

Wszystkie decyzje Rady podejmowane są zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu Rady.

Każda z 18 dzielnic Warszawy posiada własną radę dzielnicy. Pełnią one funkcje stanowiące i kontrolne oraz zarządzają szkołami i własnością miejską na podległym im obszarze^[63]. Na czele rady dzielnicy stoi przewodniczący, ponadto wybiera ona burmistrza. Łącznie w radach warszawskich dzielnic i w Radzie m.st. Warszawy zasiada 469 radnych.

Ulica Ząbkowska na Pradze-Północ

Młodzieżowa Rada m.st. Warszawy[edytuj]

Z dniem 1 grudnia 2009 Rada m.st. Warszawy powołała Młodzieżową Radę m.st. Warszawy^[74].

Młodzieżową Radę m.st. Warszawy tworzą uczniowie – przedstawiciele młodzieżowych rad z 18 dzielnic miasta wybierani co 2 lata. Każdej z dzielnic przysługują 2 mandaty w Radzie. Swoich 2 przedstawicieli delegują do niej także przedstawiciele szkół i placówek oświatowych, w stosunku, do których zadania organu prowadzącego wykonuje Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy^[75].

Celem działania Rady jest m.in. podejmowanie działań na rzecz zaspokajania potrzeb i oczekiwań młodych mieszkańców miasta, integrowanie środowisk młodzieżowych oraz upowszechnianie idei społeczeństwa obywatelskiego wśród młodzieży. Rada m.in. przedstawia swoje opinie w sprawach dotyczących młodzieży wobec organów administracji samorządowej. Ma także prawo do wyrażania opinii o projektach uchwał Rady m.st. Warszawy oraz kierowania wniosków do komisji Rady w sprawach dotyczących najmłodszych mieszkańców stolicy^[76]. .

Podział administracyjny[edytuj]

Miejski System Informacji – przykład oznakowania skrzyżowania

Panorama Gocławia

Bemowo, Wola i Śródmieście widziane z Góry Śmieciowej na Radiowie

 Osobne artykuły: Podział administracyjny Warszawy i Miejski System Informacji (Warszawa).

Podobnie jak przed wojną, Warszawa była, poczynając od 1945, miastem wydzielonym, czyli tzw. województwem miejskim; od początku lat 60. XX w. utrwalił się podział na 7 dzielnic (w randze powiatów: Mokotów, Ochota, Praga-Południe, Praga-Północ, Śródmieście, Wola i Żoliborz).

Po reformie administracyjnej w 1975 w Warszawie – podobnie jak w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu – zachowano podział na dzielnice. Po wydarzeniach czerwcowych do dzielnicy Ochota włączono w ramach represji zbuntowany Ursus.

Od kwietnia 1990 dotychczasowych 7 dzielnic warszawskich uzyskało status gmin miejskich i nowe nazwy, przy czym gminy te nie były osobnymi miastami, a łącznie tworzyły jedno miasto. W 1994 dokonano zmiany gmin-dzielnic – 7 dotychczasowych zastępując 11.

W wyniku zmian wprowadzonych przez tzw. ustawę warszawską z 2002, Warszawa stanowi obecnie jedną gminę mającą status miasta na prawach powiatu. Istniejące wcześniej dzielnice gminy Warszawa-Centrum, gminy warszawskie oraz przyłączona do stolicy gmina Wesoła zostały przekształcone w 18 jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy^[4]. Dzielnice, chociaż są wyodrębnione instytucjonalnie i funkcjonalnie, posiadają ograniczone kompetencje samorządowe i nie posiadają osobowości prawnej. Nazwę każdej dzielnicy, jej granice, zadania i kompetencje oraz zasady i tryb funkcjonowania jej organów określa statut nadany przez Radę m.st. Warszawy^[77].

Najgęściej zaludnioną dzielnicą jest Ochota (8600 osób/km²), a najrzadziej – Wawer (940 osób/km²). Średnia dla całego miasta wynosi 3391 osób/km² (stan na 1 stycznia 2017)^[1].

Inne instytucje[edytuj]

Sala Posiedzeń Sejmu

Gmach Sądu Najwyższego

Warszawa jako stolica kraju jest siedzibą większości centralnych krajowych organów władzy, ministerstw, urzędów i instytucji centralnych.

Jest także siedzibą agencji Frontex odpowiedzialnej za bezpieczeństwo granic zewnętrznych Unii Europejskiej, Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR), agendy OBWE, a także przedstawicielstw dyplomatyczno-konsularnych.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Placówki dyplomatyczne i konsularne w Polsce.

Urbanistyka i architektura[edytuj]

Plac Zamkowy

Rynek Starego Miasta w Warszawie, strona Dekerta i Barassa

Fotografia laureatka konkursu w Kampanii promocji Miasta St. Warszawy, „Tak widzę Warszawę” – Warszawa-Rynek Starego Miasta, 2007

 Osobny artykuł: Urbanistyka i architektura Warszawy.

Historyczna zabudowa Warszawy wielokrotnie była niszczona podczas wojen. Szczególnie ucierpiała podczas II wojny światowej. Miasto odbudowano dużym wysiłkiem społeczeństwa całego kraju. Za wzorcową uznaje się rekonstrukcję Starego Miasta, które 2 września 1980 roku zostało umieszczone na liście światowego dziedzictwa UNESCO jako wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego^[78]. Rekonstrukcję prowadziło Biuro Odbudowy Stolicy, którego akta (14 679 teczek) w 2011 wpisano na listę Pamięć Świata prowadzoną przez UNESCO^[79][80].

 Osobne artykuły: Stare Miasto w Warszawie i Biuro Odbudowy Stolicy.

Władze komunistyczne przyczyniły się jednak do dalszych zniszczeń – burzono całe kwartały zabudowy (rejon Pałacu Kultury i Nauki), wyburzano dobrze zachowane budynki z XIX i początków XX wieku, a elewacje pozbawiano zdobień, uznawanych za burżuazyjny przeżytek. Niejednokrotnie zniekształcano przedwojenny układ urbanistyczny. W późniejszym okresie kolejnym władzom brakowało wizji rozwoju przestrzennego miasta i konsekwencji w planowaniu przestrzennym.

Własność gruntów i dekret Bieruta[edytuj]

 Osobny artykuł: Dekret Bieruta.

26 października 1945 roku wydany został Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy^[81], potocznie nazywany Dekretem Bieruta. Na mocy dekretu na własność gminy m.st. Warszawy przechodziły wszelkie grunty w przedwojennych granicach miasta (ok. 14,146 ha)^[82]. Dekret w założeniach miał ułatwić odbudowę stolicy. Dotychczasowi właściciele mogli składać wnioski o przyznanie wieczystej dzierżawy, jednak nie wszyscy zdołali złożyć takie wnioski, a niektórych wniosków nie rozpatrywano^[82] i ich własność odbierano, łamiąc dekret^[83]. W praktyce odebrano ok. 25 tys.^[83] prywatnych właścicieli (według różnych źródeł) od 20^[84] do 40^{[potrzebny przypis]} tys. nieruchomości. Całość odebranego dekretem mienia po odbudowie miasta według cen nieruchomości po 2000 roku szacowana jest na ok. 40 mld zł^{[potrzebny przypis]}.

Po upadku PRL dekret Bieruta pozostał w mocy, nie przeprowadzono systemowej reprywatyzacji, poszczególne nieruchomości były i są zwracane po długotrwałych procesach sądowych. Wskutek braku ustawy reprywatyzacyjnej w Warszawie skupowano roszczenia od przedwojennych właścicieli. Obecnie ok. 2/3 gruntów w przedwojennych granicach miasta objęte są ujawnionymi lub potencjalnymi roszczeniami. Nieuregulowanie własności gruntów bardzo utrudnia procesy inwestycyjne i rozwój miasta^[82].

Do rozwiązania kwestii własnościowej niezbędne jest zaangażowanie władz państwowych i środków z budżetu państwa (dekret Bieruta był aktem prawa stanowionym przez ówczesną władzę ustawodawczą – prezydenta Krajowej Rady Narodowej). Wartość przewidywanych odszkodowań (przy wysokości 20% wartości utraconych nieruchomości) szacuje się obecnie na ok. 15 mld zł^[84], co znacznie przekracza roczny budżet miasta. Tylko w ciągu 5 miesięcy 2012 roku wojewoda mazowiecki wypłacił 52 mln zł odszkodowań, a Urząd m.st. Warszawy – 70 mln^[83]. W latach 1990–2015 złożono ponad 7 tys. wniosków reprywatyzacyjnych, dokonano ponad 4 tys. zwrotów, a miasto wypłaciło na odszkodowania ponad 1,13 mld zł^[85].

Prace nad ustawą reprywatyzacyjną zapowiadano od początku transformacji ustrojowej w Polsce (w 2001 projekt ustawy uchwalony przez Sejm RP został zawetowany przez ówczesnego Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego) i kilkakrotnie wstrzymywano^[86]. Dopiero w 2016 uchwalono tzw. małą ustawę prywatyzacyjną^[87].

Po kilku głośnych sprawach, w których decyzje reprywatyzacyjne budziły kontrowersje, powołana została Komisja do spraw usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości warszawskich, wydanych z naruszeniem prawa.

Najwyższe budynki i budowle[edytuj]

 Osobny artykuł: Lista najwyższych budynków w Warszawie.

Historia wysokościowców w Warszawie sięga początku XX w., kiedy to wzniesiono wysoki na 51 m budynek PAST-y.W latach 1931–1933 zbudowano Prudential. W latach 1952–1955 wzniesiono Pałac Kultury i Nauki, który pozostaje najwyższym budynkiem w Warszawie i w Polsce. Współczesne wysokościowce, takie jak Intraco I i budynek Elektrimu, zaczęto budować w latach 70. XX w.

W Warszawie znajduje się około 60 budynków mających ponad 65 m wysokości. Warszawskie wieżowce to nie tylko największe budowle w Polsce, ale prezentują one również wysoką zabudowę w skali europejskiej. Najwyższym budynkiem stolicy, mierzącym 237 m (z iglicą), jest Pałac Kultury i Nauki. Dwa kolejne pod względem wysokości to Warsaw Spire (220 m) i Warsaw Trade Tower z (208 m).

Najwyższą budowlą w Warszawie jest komin Ciepłowni Kawęczyn (300 metrów)^[88].

Widok na wieżowce z prawobrzeżnej Warszawy widziane nocą

Zabytki[edytuj]

Zamek Królewski

Arkady Kubickiego

Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela na Starym Mieście. Na dalszym planie kościół Jezuitów – sanktuarium Matki Bożej Łaskawej

 Osobny artykuł: Zabytki Warszawy.

Historyczne centrum Warszawy zostało w 1980 wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Do rejestru zabytków wpisano natomiast m.in. układy urbanistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody oraz zabytki archeologiczne. W rejestrze zabytków nieruchomych w 2006 wpisanych było ok. 1300 obiektów z obszaru Warszawy^[89].

Większość zniszczonych podczas wojny zabytków odbudowano, choć niekiedy zmieniono ich wygląd względem przedwojennego. Do takich budynków należy m.in. Zamek Królewski. Istnieje jednak w stolicy wiele cennych budynków, które przetrwały wojnę bez większych zniszczeń, jak Pałac w Wilanowie, kościół Wizytek i kościół pokarmelicki pw. Wniebowzięcia NMP przy Krakowskim Przedmieściu czy Pałac Prezydencki.

Zamek Królewski i plac Zamkowy[edytuj]

 Osobne artykuły: Zamek Królewski w Warszawie i Plac Zamkowy w Warszawie.

Zamek Królewski, będący wcześniej jedną z głównych rezydencji książąt mazowieckich w obecnym stanie jest wierną rekonstrukcją barokowej budowli z XVII i XVIII wieku, dzieła m.in. Matteo Castellego, następnie Joachima Jaucha, Gaetana Chiaveriego, Carla Friedricha Pöppelmanna, Dominika Merliniego. Pomimo zniszczeń w latach 1939 i 1944, dzięki systematycznym ewakuacjom zachował się bogaty wystrój sal (m.in. Balowa, Audiencjalna, Tronowa, Marmurowa) z XVIII wieku, w tym liczne dzieła sztuki związane z dworem króla Stanisława Augusta (m.in. zespół wedut Canaletta, poczet królów Polski Marcella Bacciarellego, ponadto obrazy Rembrandta Uczony przy pulpicie i Dziewczyna w kapeluszu). Od strony południowej do Zamku przylega barokowy pałac Pod Blachą, dzieło Jakuba Fontany budowane do 1730 roku. Przed zamkiem wznosi się kolumna Zygmunta III Wazy ustawiona w 1644 (Clemente Molli, Augustyn Locci, i Constantino Tencalla). W obrębie placu zachowały się kamienice z XVI-XVIII wieku m.in. zespół czterech kamienic pod np. 1/13, Mansjonaria i kilka innych.

Stare Miasto[edytuj]

 Osobny artykuł: Stare Miasto w Warszawie.

Z okresu średniowiecza, do dziś zachował się zespół zabytków z późnego średniowiecza (w znacznym stopniu odbudowane i zrekonstruowane). Zachował się układ urbanistyczny z regularnym układem ulic i centralnie położonym rynkiem. W jego obrębie gotycka archikatedra (wcześniej fara staromiejska i kolegiata) Świętego Jana Chrzciciela, wielokrotnie rozbudowywana, przebudowywana, po ostatniej wojnie zrekonstruowana w stylu gotyku mazowieckiego. Wewnątrz ocalał późnogotycki krucyfiks z początku XVI wieku, ponadto fragmenty wystroju (m.in. kaplica Baryczkowska) z XVII i XVIII wieku. Miejsce pochówku książąt mazowieckich, królów, prezydentów i ważnych osobistości Polski (m.in. Stanisław August Poniatowski, Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski, August Hlond, Stefan Wyszyński). Obok barokowy dawny kościół Jezuitów, z najwyższą na Starówce wieżą. Ponadto dawny kościół Augustianów pw. św. Marcina, przebudowany w XVIII wieku w duchu baroku.

Na terenie Starego Miasta powstawała zwarta zabudowa dla miejskiego patrycjatu, z XV-XVIII wieku charakteryzująca się spójnością form architektonicznych. Tworzą ją kamienice, głównie trzy- i czterokondygnacyjne z trzema traktami wewnątrz i dwu-, trój- i czteroosiowymi elewacjami z prostokątnymi oknami i ozdobnymi portalami (wiele z nich ocalało zawieruchę wojenną). Ponadto kamienice charakteryzują się wysokimi dachami z lukarnami na poddaszu, ponadto część z nich dodatkowe nadbudówki (tzw. latarnie) służące do oświetlenia schodów mieszczących się w środkowym trakcie. Część elewacji kamienic zachowała dekorację elewacji. Najwięcej tego typu dzieł znajduje się przy Rynku Starego Miasta (m.in. kamienice Winklerowska, Fukierów, pod Świętą Anną, Falkiewicza, Baryczków, Długoszowa) oraz przy innych ulicach np. kamienice Pod Okrętem, zespół kamienic przy ulicy Kanonia.

Stare Miasto otoczone jest murami obronnymi (XIII-XVI wiek) z basztą Prochową i Barbakanem.

Nowe Miasto[edytuj]

Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, najstarsza zachowana świątynia na Nowym Mieście

 Osobny artykuł: Nowe Miasto (Warszawa).

Lokowane w roku 1408 Nowe Miasto zachowało do dziś późnogotycką farę NMP (XV wiek) wraz z wolnostojącą dzwonnicą. Pozostałe kościoły Nowego Miasta wzniesiono w stylu barokowym. Kościół Świętego Jacka (Dominikanów) posiada XVII-wieczne prezbiterium o formach gotyckich. Wewnątrz zachował się częściowo wystrój barokowy (m.in. kaplica Kotowskich proj. Tylmana z Gameren, zespół rzeźb, w tym Ecce Homo Antoniego Osińskiego). Przy Rynku Nowego Miasta kościół i klasztor sakramentek proj. Tylmana z Gameren (w kościele zachował się nagrobek Marii Karoliny z Sobieskich). Kościół Franciszkanów (proj. Karol Bay, Jakub Fontana i inni) zachował XVIII ołtarze z XVII-wiecznymi obrazami (m.in. przeniesiony z Lubiąża Chrystus w Ogrójcu Michaela Willmanna). Z dawnych rezydencji magnackich zachowały się barokowe pałace Raczyńskich z 1786 roku (proj. Jan Chrystian Kamsetzer), Sapiehów z 1731–1736 roku (proj. Jan Zygmunt Deybel) oraz klasycystyczny pałac Sierakowskiego (proj. Jakub Kubicki). Z zabudowy mieszkalnej m.in. kamienice przy ul. Freta.

Śródmieście[edytuj]

Ulica Nowy Świat, fragment Traktu Królewskiego

W obrębie Śródmieścia zachowały się do dziś zespoły zabytkowe tworzące poszczególne ulice (m.in. Trakt Królewski, Długa, Miodowa) i place (m.in. Teatralny, Bankowy, Krasińskich). Zespoły te składają się z obiektów sakralnych, rezydencjonalnych i mieszkalnych, pochodzących głównie z okresu baroku i klasycyzmu.

Trakt Królewski[edytuj]

Pałac Czapskich i pomnik Bartolomeo Colleoniego

 Osobny artykuł: Trakt Królewski w Warszawie.

Trakt Królewski rozpoczyna się od placu Zamkowego, biegnie ulicami Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Alejami Ujazdowskimi i prowadzi do rezydencji królewskich na Łazienkach i na Wilanowie. Przy Krakowskim Przedmieściu, przeważa zabudowa barokowa z XVII-XVIII wieku (kościoły i rezydencje magnackie), a ponadto zachował się cenny zespół budowli klasycystycznych (głównie pałace) i eklektycznych (hotele i kamienice czynszowe) z XIX stulecia. Jednolity, klasycystyczny charakter nadano zabudowie ulicy Nowy Świat (do Alei Jerozolimskich). Kościół Świętej Anny (dawny kościół bernardynów, obecnie kościół akademicki) barokowo-klasycystyczny zachował fragmenty gotyckie (sklepienia kryształowe w dawnych zabudowaniach klasztornych, fragmenty prezbiterium) i renesansowe (kaplice boczne). Kościół karmelitów bosych (seminaryjny) barokowy (proj. Isidoro Affaita i Efraim Szreger) zachował niemal kompletny barokowy wystrój wnętrza z XVII-XVIII wieku. Kościół Wizytek z XVIII w. (proj. m.in. Gaetano Chiaveri, Efraim Szreger i Jakub Fontana) z bogato zdobioną fasadą i wystrojem wnętrza (rzeźby Jana Jerzego Plerscha, obrazy Tadeusza Kuntzego). Monumentalny kościół Świętego Krzyża (Misjonarzy) z XVIII wieku (proj. m.in. Józef Szymon Bellotti, Jakub Fontana), późnobarokowy zachował mimo zniszczeń wystrój z XVIII wieku. Zespół epitafiów znanych Polaków (m.in. Stanisława Małachowskiego, Władysława Reymonta i Fryderyka Chopina). Przed fasadą figura Chrystusa niosącego krzyż z 1858 roku (autor Andrzej Pruszyński). Pośrodku placu Trzech Krzyży klasycystyczny kościół Świętego Aleksandra (proj. Piotr Aigner). Spośród dzieł architektury rezydencjonalnej wyróżniają się barokowe i klasycystyczne pałace: Czapskich (1680–1707, przebudowany w XVIII i XIX wieku), Potockich (XVIII wiek), Koniecpolskich (1643, Constantino Tencalla, przebudowany przez Piotra Aignera w XIX wieku), zespół budynków Uniwersytetu Warszawskiego, z pałacami Kazimierzowskim (XVII i XIX wiek, projekt Giovanni Trevano przebudowany przez Dominika Merliniego), Tyszkiewiczów (schyłek XVIII wieku, według projektu Stanisława Zawadzkiego) i Uruskich (1844–1847 rok, projekt Andrzej Gołoński). Przy Nowym Świecie wznosi się Pałac Staszica (1820–1823 rok, projekt Antonio Corazzi). Spośród budynków mieszkalnych wyróżnia się zespół barokowych kamienic w końcowym ciągu Krakowskiego Przedmieścia nieopodal placu Zamkowego, m.in. Roesena (nr 83), Wilhelma Duponta (nr 85), Prażmowskich (nr 87), oraz kamienica Aleksandra Johna. Cennym przykładem historyzmu są dwa neorenesansowe hotele: Europejski i Bristol (projektu Henryka i Władysława Marconiego). Przy Królewskim Trakcie zachowały się także zabytkowe pomniki: barokowa figura Matki Boskiej Pasawskiej w Warszawie z XVII wieku, księcia Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika, wykonane przez Berthela Thorvaldsena oraz Adama Mickiewicza autorstwa Cypriana Godebskiego.

Oś Saska[edytuj]

Cennym przykładem barokowej i klasycystycznej architektury i urbanistyki jest Oś Saska powstała na zlecenie króla Augusta II Sasa, w znacznym stopniu przekształcona w XIX wieku i podczas odbudowy po ostatniej wojnie. Dawny, barokowy Pałac Saski (1713–1748 r. proj. Carl Friedrich Pöppelmann i Joachim Daniel Jauch) przebudowany w stylu klasycystycznym w latach 1839–1842 przez Adama Idźkowskiego zachował się do dziś fragmentarycznie (Grób Nieznanego Żołnierza). W zachodniej części na placu Za Żelazną Bramą klasycystyczny Pałac Lubomirskich w Warszawie (lata 1791–1793, proj. Joachim Hempel). W obrębie ogrodu 21 barokowych rzeźb muz i cnót (Jan Jerzy Plersch).

Plac Teatralny i okolice[edytuj]

Pałac Jabłonowskich, dawny ratusz miasta Warszawy. Zrekonstruowany w 1997 i przeznaczony na siedzibę banków

Plac Teatralny jest cennym zespołem zabytkowym z okresu klasycyzmu, powstały na miejscu barokowego Marywilu – zespołu zabudowań z rezydencją dla królowej Marii Kazimiery. Zachodnią część zamyka bryła teatru zaprojektowana przez Antonia Corazziego i wzniesiona w latach 1825–1833 mieszcząca Operę Narodową i Teatr Narodowy. Naprzeciwko m.in. późnobarokowy Pałac Jabłonowskich i dawny kościół Kanoniczek zbudowany w stylu klasycystycznym. W obecnym stanie pierzeja, przy której wznoszą się oba obiekty, jest wierną rekonstrukcją z lat 90. XX w. W okolicach m.in. przy ulicy Senatorskiej dawny kościół Reformatów (XVII-XVIII w.), pałace Błękitny (XVIII i XIX w.), Blanka (XVIII w. proj. Szymon Bogumił Zug), Mniszchów (XVIII-XIX w.), Małachowskich (XVIII-XIX w.), Biskupów Krakowskich (XVIII w.), Prymasowski (XVII-XVIII wiek).

Plac Bankowy[edytuj]

 Osobny artykuł: Plac Bankowy w Warszawie.

Po wojnie na placu odbudowano trzy klasycystyczne monumentalne gmachy wniesione w latach 20. XIX wieku według projektu Antonia Corazziego: budynek Giełdy i Banku Polskiego oraz pałace: Ministra Skarbu i Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.

Powiśle i Solec[edytuj]

Bulwary wiślane

Zamek Ostrogskich, siedziba Muzeum Fryderyka Chopina

Obszar pomiędzy Traktem Królewskim a Wisłą od XVII wieku był zabudowywany przez rody szlacheckie, zaś w XIX wieku tereny te zamieszkiwali drobni rzemieślnicy i biedota. Z zachowanej do dziś zabudowy rezydencjonalnej wyróżnia się pałac Ostrogskich (proj. Tylman z Gameren). Ponadto renesansowy pałac Zamoyskiego (1870 r. proj. Leandro Marconi). W północnej części Powiśla, osiedle mieszkaniowe Mariensztat z lat 40. i 50. XX wieku. Na Solcu m.in. późnobarokowy pałac Symonowiczów w Warszawie i klasycystyczny pałacyk Branickich-Lubomirskich (po roku 1779, proj. Szymon Bogumił Zug). Przy Rynku Soleckim stoi barokowy dawny kościół Trynitarzy z 1726 roku. Jego metryka sięga XIV wieku. Wewnątrz m.in. obraz Michaela Willmanna „Męczeństwo św. Bartłomieja”.

Ujazdów i Łazienki Królewskie[edytuj]

Park Ujazdowski

Pałac Na Wyspie w Łazienkach Królewskich

Gmach główny zespołu Korpusu Kadetów im. Aleksandra Suworowa, obecnie siedziba Kancelarii Prezesa Rady Ministrów

Głównym zabytkiem historycznego Ujazdowa jest barokowy Zamek Ujazdowski wzniesiony w roku 1624 przez Matteo Castellego na miejscu starszej rezydencji książęcej. Obecnie w Zamku ma swoją siedzibę Centrum Sztuki Współczesnej. Nieopodal, na Agrykoli, znajduje się pomnik Jana III Sobieskiego dłuta Franciszka Pincka z 1788.

Łazienki Królewskie założone zostały w drugiej połowie w XVIII wieku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Całe założenie było zrealizowane przez architektów królewskich: Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera, kolejne zabudowania w pierwszej tercji XIX wieku zaprojektował Jakub Kubicki. Centrum założenia tworzy pałac Na Wyspie, z zachowanym w dużej części wystrojem wnętrz (m.in. Sala balowa, Gabinet Króla, Galeria Obrazów). Dekorację malarską i rzeźbiarską wykonali m.in. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch. Klasycystyczny wystrój wnętrz i wyposażenie zachował również Pałac Myślewicki (m.in. Sypialnia i Sala Jadalna) i Biały Domek (m.in. Pokój Bawialny, Sala Jadalna). W Starej Pomarańczarni mieści się Galeria Rzeźby Polskiej. Ponadto na terenie Łazienek znajdują się m.in. Ermitaż, Stara i Nowa Kordegarda, Amfiteatr i Podchorążówka. Z XIX-wiecznej zabudowy Łazienek wyróżnia się Belweder wzniesiony w latach 1818–1822 według projektu Jakuba Kubickiego. Tenże architekt wzniósł także m.in. Świątynię Egipską i stajnię.

Bielany i Żoliborz[edytuj]

Plac Konfederacji na Bielanach

Najcenniejszymi zabytkami na terenie dzielnic Bielany i Żoliborz są Kościół Matki Bożej Królowej Polski na Marymoncie (XVII-XIX w. proj. m.in. Tylman z Gameren), kościół św. Marii Magdaleny na Wawrzyszewie (XVII-XIX w.), zespół kościelno-klasztorny Kamedułów (XVIII wiek) oraz Pałac Brühla na Młocinach. Wszystkie cztery obiekty cechuje styl późnobarokowy. Z obiektów militarnych do najcenniejszych obiektów zalicza się m.in. zabudowania warszawskiej Cytadeli oraz fortyfikacje Twierdzy Warszawa (m.in. fort Wawrzyszew). W centrum Żoliborza zachowała się modernistyczna zabudowa z okresu międzywojennego. Są to osiedla Żoliborz Dziennikarski, Żoliborz Oficerski i Żoliborz Urzędniczy, wzniesione w latach 20. i 30. XX wieku, według projektów m.in. Tadeusza Tołwińskiego, Kazimierza Tołłoczki, Aleksandra Bojemskiego i Romualda Gutta.

Wola, Bemowo i Włochy[edytuj]

Na terenie przemysłowej Woli zachowała się częściowo zabudowa z okresu XIX-wiecznej industrializacji Warszawy. Są to m.in. zakład Platerniczy Norblinów, neoromańska elektrownia Tramwajów Miejskich w Warszawie (obecnie siedziba Muzeum Powstania Warszawskiego), dawna gazownia z neoromańskimi zbiornikami gazu w formie rotundy, wieżą ciśnień i zabudowaniami (obecnie Muzeum Gazownictwa), fabryka Lilpop, Rau i Loewenstein. Z zabytków o charakterze militarnym m.in. fragmenty zabudowań twierdzy Warszawa: forty P, Blizne, Chrzanów. Sztukę sakralną Woli egzemplifikują neoromański kościół św. Augustyna na Nowolipkach(proj. Edward Cichocki i Józef Huss), neogotycki kościół Świętych Stanisława i Wojciecha (proj. Konstantyn Wojciechowski) ponadto cerkiew prawosławna św. Jana Klimaka. We wschodniej części dzielnicy Cmentarz Powązkowski z licznymi zabytkowymi nagrobkami i rzeźbami gł. z XIX i XX w.

Ochota[edytuj]

Budynki Wydziału Fizyki przy ul. Pasteura 5 na Ochocie

Na obszarze Ochoty zachowały się głównie zabytki architektury mieszkaniowej i przemysłowej z XIX i XX wieku. Do najcenniejszych zaliczane są Filtry Lindleya wzniesione w latach 1883–1886 według projektu Williama Heerleina Lindleya. Zachował się komplet zabudowań, m.in. siedziba dyrekcji, wieża ciśnień, hale filtrów powolnych, zakład filtrów pospiesznych, zbiorniki wodne i komory podziemne. Przy Alejach Jerozolimskich i pl. Narutowicza kilka eklektycznych kamienic czynszowych. W centrum Ochoty, przy pl. Narutowicza eklektyczny Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (proj. Oskar Sosnowski) wybudowany w latach 1911–1918 oraz przy ul. Barskiej Gmach Izb Rzemieślniczych im. św. Antoniego (tzw. Antonin) wybudowany w latach 1910–1913. Z okresu międzywojennego zachował się duży zespół osiedli mieszkaniowych (m.in. Kolonia Staszica, Kolonia Lubeckiego), willi oraz budynków użyteczności publicznej (m.in. Gmach Ministerstwa Komunikacji, XXI LO).

Mokotów, Wilanów i Ursynów[edytuj]

Pałac w Wilanowie

Ulica Kabacki Dukt na Ursynowie

W południowej części Warszawy (Mokotów, Wilanów i Ursynów) zachowało się kilka zabytków architektury sakralnej i rezydencjonalnej z XVII-XIX wieku o wysokiej klasie artystycznej i historycznej. Z okresu panowania Jana III Sobieskiego zachował się kościół Bernardynów na Czerniakowie (proj. Tylman z Gameren) oraz zespół pałacowo-parkowy na Wilanowie, którego pałac (1670–1686, proj. Augustyn Locci) z zachowanymi barokowymi komnatami (m.in. Wielki Salon Karmazynowy) i wystrojem (m.in. malowidła Jerzego Eleutera Siemiginowskiego) pełnił funkcję rezydencji zwycięzcy odsieczy wiedeńskiej. Z okresu klasycyzmu pochodzą Królikarnia na Mokotowie (proj. Dominik Merlini), Pałac Krasińskich na Ursynowie (proj. Piotr Aigner) oraz Pałac Potockich na Natolinie (proj. Szymon Bogumił Zug), klasycystyczny dwór Ksawerego Pusłowskiego, neogotycki Pałac Szustra i eklektyczna Żółta Karczma (proj. Francesco Maria Lanci, obecnie Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego). Z architektury militarnej zachowały się zabudowania Twierdzy Warszawa (m.in. forty Mokotów, Służew, Służew).

Praga-Północ, Praga-Południe, Białołęka, Targówek, Wawer, Rembertów i Wesoła[edytuj]

Park Skaryszewski im. Ignacego Jana Paderewskiego na Pradze-Południe

Najstarszym zabytkiem na terenie prawobrzeżnej Warszawy jest kościół św. Jakuba na Białołęce, gotycki, z XIV i XV wieku. Cennym zabytkiem pozostaje drewniana willa letniskowa zbudowana w stylu nadświdrzańskim zlokalizowana na osiedlu Płudy. Pozostałe cenne zabytki sakralne znajdują się w centrum Pragi: barokowy kościół Najświętszej Matki Bożej Loretańskiej (1642 r. proj. Constantino Tencalla) oraz neogotycka katedra św. Michała i św. Floriana (1887–1904, Józef Pius Dziekoński) i cerkiew Marii Magdaleny (1867–1869, proj. Nikołaj Syczew). W obrębie centrum Pragi zachowała się wielkomiejska zabudowa mieszkaniowa z XIX/XX wieku. Ponadto klasycystyczny gmach dawnej Komory Wodnej (proj. Antonio Corazzi). W południowej części Pragi zachowały się zabytki klasycystyczne: Rogatki Grochowskie (proj. Jakub Kubicki) oraz Dworek Grochowski (proj. Fryderyk Albert Lessel). Z okresu międzywojennej awangardy najcenniejszym zespołem architektonicznych jest zabudowa Saskiej Kępy, a ponadto wille w Wawrze, Aninie i Międzylesiu. Z zabudowy militarnej ocalał Fort Śliwickiego na Pradze-Północ.

Gospodarka[edytuj]

Historia[edytuj]

Od XIV w. funkcjonowało w Warszawie rzemiosło, z którego w 2. połowie XVIII w. rozwinął się przemysł manufakturowy – przed rozbiorami istniało kilkadziesiąt manufaktur. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i rozbiorach ponowny rozwój przemysłu nastąpił w okresie Królestwa Polskiego, gdy do Warszawy przybyło wielu przedsiębiorców z Europy Zachodniej, zaczęły też powstawać fabryki wyposażone w maszyny parowe, z częściowo zmechanizowanym procesem produkcyjnym. W strukturze przemysłu dominował przemysł włókienniczy, ponadto maszynowo-metalowy i spożywczy. Rozwój przemysłu ponownie zahamowały zniszczenia i represje celne po powstaniu listopadowym. W latach 60. XIX w. rozwinął się transport kolejowy, co umożliwiło zbyt towarów w całym Cesarstwie Rosyjskim. Budowa kolei obwodowej i mostu kolejowego pod Cytadelą przyspieszyła proces uprzemysłowienia Pragi umożliwiając dostarczanie do fabryk na prawym brzegu Wisły węgla oraz innych surowców z Zagłębia Dąbrowskiego^[90].

Przed I wojną światową do największych zakładów należały Lilpop, Rau i Loewenstein, K. Rudzki i S-ka, Borman, Szwede i Spółka, Wulkan i Labor, istniało też bardzo wiele drobnych zakładów. Dominował przemysł maszynowo-metalowy (41% zatrudnionych). Największymi skupiskami przemysłu było Powiśle, Wola i Praga.

W okresie międzywojennym wybudowano wiele nowoczesnych zakładów. Do największych należały: Lilpop, Rau i Loewenstein, Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne, Fabryka Samochodów Osobowych i Półciężarowych Państwowych Zakładów Inżynierii, Państwowa Fabryka Karabinów oraz zakłady związane z lotnictwem. W 1938 w przemyśle Warszawy zatrudnionych było 108 tys. pracowników.

W obu wojnach światowych przemysł Warszawy poniósł olbrzymie straty – w I wojnie z powodu ewakuacji urządzeń produkcyjnych, w II wojnie wskutek bombardowań i wywozu urządzeń i materiałów przez okupanta.

Po II wojnie światowej władze komunistyczne przeprowadziły nacjonalizację przemysłu, w rękach prywatnych pozostały tylko zakłady rzemieślnicze. Produkcję skoncentrowano w wielkich fabrykach, z których największymi były Huta Warszawa w obecnej dzielnicy Bielany, ZPC Ursus oraz Fabryka Samochodów Osobowych (FSO) na Pradze-Północ. Dużymi skupiskami przemysłu były też Wola i Służewiec. Do lat 80. XX w. dominował przemysł maszynowo-metalurgiczny^[91]. Po 1989 rozpoczął się proces prywatyzacji przemysłu, niektóre zakłady upadły z powodu niskiej konkurencyjności wyrobów, inne rozwijały się dzięki inwestycjom firm zagranicznych.

Warszawa jest największym rynkiem nowoczesnej powierzchni biurowej w Polsce (ponad 5 milionów metrów kwadratowych powierzchni biurowej)^[92].

Budżet miasta[edytuj]

W 2015 dochody miasta wyniosły 14,313 mld zł, a wydatki 12,894 mld zł^[93]. Odnotowano nadwyżkę budżetową w wysokości 1,419 mld zł^[94].

W planie budżetu na 2016 dochody Warszawy zaplanowano w wysokości 14,483 mld zł, a wydatki 14,686 mld zł^[95].

Od 2007 miasto wdraża budżet zadaniowy^[96].

Usługi biznesowe[edytuj]

Warszawa jest drugim (po Krakowie) największym centrum nowoczesnych usług biznesowych w Polsce^[97]. Według danych Związku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) w I kwartale 2017 w Warszawie prowadziło działaność 167 firm z tego sektora, które zatrudniały ogółem ok. 42,6 tys. pracowników^[98].

W stolicy działają centra BPO, ITO oraz centra usług wspólnych m.in. firm Accenture, Avon, BNP Paribas, Colgate-Palmolive, CBRE, Citibank, Roche i Royal Bank of Scotland^[99]. Największe centra badawczo-rozwojowe należą do koncernów: Samsung oraz General Electric (Engineering Design Center – wspólnie z Instytutem Lotnictwa)^[100].

Przemysł[edytuj]

W Warszawie znajdują się zakłady produkcyjne należące m.in. do spółek: Procter & Gamble, ArcelorMittal, LOTTE Wedel, Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, Polfa Tarchomin, Polpharma, Servier (Anpharm), Coca-Cola, Smurfit Kappa, Novartis i Essilor. W mieście działa podstrefa Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej^[101]. Została nią objęta część kompleksu produkcyjnego spółki Procter & Gamble w dzielnicy Targówek^[102].

Handel[edytuj]

Centrum handlowe Złote Tarasy

Centrum handlowe Sadyba Best Mall

W 1994 przy ul. Górczewskiej otwarto pierwszy hipermarket należący do niemieckiej sieci HIT (w 2002 przejęty przez brytyjskie Tesco)^[103].

Do największych centrów handlowo-rozrywkowych należą: Arkadia (największe pod względem powierzchni), Blue City, Galeria Mokotów, Promenada, Sadyba Best Mall, Wola Park oraz Złote Tarasy. Największym centrum handlu detalicznego i hurtowego w granicach administracyjnych Warszawy jest centrum handlowe Marywilska44.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Centra handlowe w Warszawie.

Turystyka i wizerunek miasta[edytuj]

W 2016 Warszawę odwiedziło 9,6 mln turystów^[104]. W mieście działało 83 hotele^[104].

Władze miasta stosują marketing terytorialny. Budowaniu wizerunku marki miasta służą: własny system identyfikacji wizualnej, logo i hasło Zakochaj się w Warszawie^[105]. Według badania opinii Polaków TNS Polska z 2013 roku Warszawa ma najsilniejszą markę wśród wszystkich polskich miast (118 pkt na 300 możliwych). Na drugim miejscu sklasyfikowano Kraków (107 pkt), natomiast 3 miejsce zajął Gdańsk (89 pkt)^[106].

Stopa bezrobocia[edytuj]

W końcu 2016 liczba zarejestrowanych bezrobotnych wynosiła 33 212 osób, a stopa bezrobocia wynosiła 2,8%^[107].

Stopa bezrobocia rejestrowanego w Warszawie w latach 2004–2016^[108]

Transport[edytuj]

Docelowy układ dróg klas S i GP w Warszawie

Trasa Armii Krajowej, fragment Ekspresowej Obwodnicy Warszawy

Na znajdującym się w granicach miasta 28-kilometrowym odcinku Wisły zbudowano 10 stałych mostów: 8 drogowych i 2 kolejowe. Most Poniatowskiego, w oddali most Świętokrzyski

Warszawa jest największym w Polsce węzłem komunikacyjnym w zakresie pasażerskiego ruchu samochodowego, kolejowego i lotniczego^[109].

Transport drogowy[edytuj]

Miasto jest głównym węzłem transportowym Mazowsza. Obecnie przez miasto przebiegają trzy drogi ekspresowe: S2, S8, S79; 6 dróg krajowych: DK2, DK7, DK8, DK17, DK61 i DK79 oraz 14 dróg wojewódzkich: DW580, DW629, DW631, DW633, DW634, DW637, DW638, DW706, DW711, DW717, DW719, DW724, DW801 i DW898. Po zniszczeniach II wojny światowej, powstania warszawskiego i powojennych rozbiórkach kamienic w mieście poprowadzono i poszerzono kilka ciągów transportowych. Jednak przez kolejne dziesięciolecia, aż do lat 90. XX wieku inwestycje transportowe były daleko niewystarczające – Warszawa długo była jedną z nielicznych stolic europejskich pozbawioną metra, nadal brakuje kilku połączeń mostowych. Obecnie istnieje około 30 km ekspresowej obwodnicy Warszawy. Planowo całość obwodnicy ma mieć długość ok. 80 km. Ponadto w odległości ok. 30 km od Warszawy biegnie obwodnica śladem DK50.

Jednym z głównych zadań miasta jest rozwój sieci transportu miejskiego, mogącego stać się alternatywą dla prywatnego transportu samochodowego, którego rola w centrum miasta będzie ograniczana. W 1999 powstała strefa płatnego parkowania w śródmieściu, w przyszłości rozważa się wprowadzenie opłat za wjazd do centrum^[110]. Jednocześnie od początku XXI w. prowadzone są działania mające na celu zintegrowanie różnych środków transportu: przy dużych węzłach przesiadkowych powstają parkingi typu Parkuj i Jedź (Park and Ride), uruchomiono wspólny bilet ZTM-KM rozszerzając następnie jego zasięg na kolejne gminy podwarszawskie, wydłużono sieć autobusów podmiejskich, na ciągach ulic pozbawionych transportu szynowego powstają wydzielone pasy dla autobusów, następuje też sukcesywna wymiana taboru i modernizacja linii tramwajowych i kolejowych.

Tranzyt[edytuj]

 Osobne artykuły: Ekspresowa obwodnica Warszawy, Obwodnica etapowa Warszawy i Obwodnica śródmiejska w Warszawie.

Projektowane są trzy obwodnice – Obwodnica etapowa Warszawy, z której docelowo ma powstać Obwodnica Miejska (przez most Skłodowskiej-Curie (Północny) i Siekierkowski) oraz Ekspresowa obwodnica Warszawy prowadząca ruch tranzytowy z autostrady A2 (Berlin – Moskwa) i dróg ekspresowych S8 (Wrocław – Suwałki) i S17 (Warszawa – Lublin), przez most Grota i Południowy. Jej odcinek przez osiedla mieszkaniowe dzielnicy Ursynów zostanie poprowadzony w tunelu^[111].

Mosty[edytuj]

 Osobny artykuł: Mosty w Warszawie.

W historii miasta istniało wiele przepraw tymczasowych m.in. sezonowe mosty łyżwowe, jakie jak most Ponińskiego, a w XX wieku – dwa mosty wysokowodne zbudowane w 1945 przez radzieckich saperów, a w latach 1985–2000 most Syreny. Pierwszy stały most (most Zygmunta Augusta), którego budowę zakończono w 1573, został zniszczony przez krę w 1603. W sierpniu 1915 oraz we wrześniu 1944 wszystkie warszawskie przeprawy zostały wysadzone.

Obecnie na znajdującym się w granicach administracyjnych miasta 28-kilometrowym odcinku Wisły istnieje 10 stałych mostów: 8 drogowych (Skłodowskiej-Curie, Grota-Roweckiego, Gdański, Śląsko-Dąbrowski, Świętokrzyski, Poniatowskiego, Łazienkowski i Siekierkowski) oraz 2 kolejowe – most przy Cytadeli i most średnicowy. W 2017 rozpoczęła się budowa 9. mostu drogowego – Południowego^[112].

Władze miasta planują w przyszłości budowę kolejnych mostów i kładek: Krasińskiego, Na Zaporze oraz mostów dla ruchu lokalnego -– na przedłużeniu ulic Ratuszowej^[89] oraz kładki na Wiśle na wysokości ulic: Karowej i Stefana Okrzei^[113].

Transport kolejowy[edytuj]

Warszawa Wschodnia, jeden z głównych dworców kolejowych Warszawy

Pasażerowie na peronie 3. dworca Warszawa Centralna

Pociąg ER75 FLIRT Kolei Mazowieckich na stacji Warszawa Stadion

Warszawski węzeł kolejowy skupia 8 linii dalekobieżnych oraz podmiejskie koleje dojazdowe wykorzystujące, z wyjątkiem Warszawskiej Kolei Dojazdowej, tę samą infrastrukturę. Jest on w całości zelektryfikowany^[109].

Pierwszą linię kolejową w Warszawie otwarto w 1845 (Kolej Warszawsko-Wiedeńska). Zespół stacji i przystanków kolejowych tworzy Warszawski Węzeł Kolejowy. Cechuje go układ gwiaździsty, w obrębie miast równoleżnikowy z liniami: średnicową dla ruchu osobowego oraz obwodową dla ruchu towarowego i tranzytowego^[109].

W Warszawie znajduje się 6 dużych dworców kolejowych – Warszawa Centralna, Warszawa Gdańska, Warszawa Śródmieście, Warszawa Wileńska, Warszawa Wschodnia i Warszawa Zachodnia – oraz ponad 40 mniejszych stacji i przystanków osobowych, z których korzystają pociągi Szybkiej Kolei Miejskiej i Kolei Mazowieckich. W ostatnich latach oddano do użytku sześć nowych stacji kolejowych: Warszawa Aleje Jerozolimskie (2008), Warszawa Żwirki i Wigury (2008), Warszawa Lotnisko Chopina (2012), Warszawa Zacisze Wilno (2013), Warszawa Ursus Niedźwiadek (2014) oraz Warszawa Mokry Ług (2016).

Szybka Kolej Miejska[edytuj]

 Osobny artykuł: Szybka Kolej Miejska w Warszawie.

Linie SKM Warszawa

Szybka Kolej Miejska to naziemna sieć kolei łączącej centrum Warszawy z jej przedmieściami i sąsiednimi miejscowościami. Ma być uzupełnieniem metra i alternatywą dla transportu autobusowego. SKM kursuje po torach należących do PKP Polskich Linii Kolejowych. Pierwsza linia S1 ruszyła w 2005 na trasie do Falenicy. Obecnie kursują 4 linie, łączące Warszawę z Sulejówkiem Miłosną, Pruszkowem, Otwockiem i Wieliszewem, a także Lotniskiem Chopina (linią uruchomioną w czerwcu 2012).

Koleje dojazdowe[edytuj]

 Osobny artykuł: Warszawska Kolej Dojazdowa.

Na terenie aglomeracji warszawskiej funkcjonowało w przeszłości kilka dojazdowych kolei wąskotorowych: Jabłonowsko-Karczewska, Piaseczyńsko-Wilanowska, Marecka i Łomiankowska, zlikwidowanych w latach 60. i 70. XX wieku. Obecnie funkcjonuje jedynie normalnotorowa Warszawska Kolej Dojazdowa (WKD) działająca od 1925, pierwotnie jako Elektryczne Koleje Dojazdowe. Wykonuje ona przewozy pasażerskie na trasie Warszawa Śródmieście – Podkowa Leśna – Grodzisk Mazowiecki z odgałęzieniem Podkowa Leśna – Milanówek.

Transport miejski[edytuj]

 Osobny artykuł: Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie.

System transportu miejskiego w Warszawie składa się z linii autobusowych, tramwajowych, metra oraz Szybkiej Kolei Miejskiej. Wszystkie linie koordynowane są przez Zarząd Transportu Miejskiego. Do przejazdów środkami komunikacji miejskiej uprawniają bilety z paskiem magnetycznym i Warszawska Karta Miejska.

W 2015 miejskim transportem zbiorowym realizowanych było 46,8% podróży^[114]. Najwięcej przewozów wykonywanych jest autobusami (573,5 mln pasażerów w 2015), o ok. połowę mniej – tramwajami (271,6 mln), mniejsze udziały ma metro (224,3 mln), Szybka Kolej Miejska (25,3 mln), Koleje Mazowieckie (31,8 mln w ramach oferty Wspólny bilet ZTM-KM-WKD) i Warszawska Kolej Dojazdowa (4,9 mln w ramach oferty Wspólny bilet ZTM-KM-WKD)^[115][116].

Najważniejszymi węzłami przesiadkowymi (w 2015 wg liczby przesiadających się pasażerów) są zespoły przystankowe i stacje metra: Centrum, Dworzec Wileński, (Metro) Wilanowska oraz (Metro) Ratusz-Arsenał^[114]. Ważnym węzłem jest też przystanek Dworzec Centralny, który jest głównym punktem przesiadkowym dla autobusów nocnych.

Autobusy[edytuj]

 Osobny artykuł: Autobusy miejskie w Warszawie.

ZTM prowadzi ok. 250 linii autobusowych^[117]. Okresowo uruchamiane są linie dodatkowe, np. linie cmentarne w okresie Wszystkich Świętych. Warszawskie autobusy obsługiwane są przez spółkę m.st. Warszawy Miejskie Zakłady Autobusowe oraz przez przewoźników prywatnych: Europa Express City, Michalczewski, Mobilis i PKS Grodzisk Mazowiecki. Mieszkańcy Warszawy mogą również, dzięki umowie o wspólnym bilecie korzystać z autobusów niektórych przewoźników obsługujących podwarszawskie gminy, których część trasy przebiega na terenie miasta – na przykład KM Łomianki (w granicach stref biletowych ZTM)^[118].

Trolejbusy[edytuj]

 Osobny artykuł: Trolejbusy w Warszawie.

Transport trolejbusowy funkcjonował w Warszawie w okresach 1946–1973 i 1983–1995.

Metro[edytuj]

Stacja metra Plac Wilsona

 Osobne artykuły: Metro w Warszawie i Historia budowy metra w Warszawie.

Pierwsze plany budowy metra w Warszawie powstały w latach 20. XX wieku. Kilkakrotnie je zmieniano, rozpoczynano i przerywano prace.

Budowę istniejącej dziś kolei podziemnej rozpoczęto dopiero 15 kwietnia 1983 r. Pierwszy odcinek został otwarty 7 kwietnia 1995 r., a budowę całej pierwszej linii o przebiegu północ-południe i długości 23,1 km, z 21 stacjami, zakończono 25 października 2008 r. (budowa kolejnych 2 stacji została odłożona na bliżej nieokreśloną przyszłość). We wrześniu 2010 r. rozpoczęła się budowa II linii (docelowo 31 km, 28 stacji), której odcinek centralny został uruchomiony 8 marca 2015 r^[119]. W każdym dniu roboczym z metra korzysta około 500 tys. pasażerów^[120].

Tramwaje[edytuj]

Tramwaj Pesa Swing w Alejach Jerozolimskich

 Osobny artykuł: Tramwaje w Warszawie.

Pierwszą linię tramwaju konnego otwarto w Warszawie 11 grudnia 1866. 26 marca 1908 wyruszył pierwszy tramwaj elektryczny. W okresie międzywojennym tramwaje znacjonalizowano i wybudowano wiele nowych linii, które jednak uległy zniszczeniu w latach II wojny światowej. Po wojnie wiele z nich odbudowano, lecz później część uległa likwidacji. Obecnie sieć tramwajowa w Warszawie jest zarządzana przez spółkę Tramwaje Warszawskie. Sieć liczy ponad 130 km torów (ok. 276,5 km toru pojedynczego). Około 25 linii tramwajowych obsługiwanych przez kilkaset pociągów^[121].

Transport lotniczy[edytuj]

Lotnisko Chopina[edytuj]

Terminal A Lotniska Chopina w Warszawie

Port Żerański

Gruba Kaśka

 Osobny artykuł: Lotnisko Chopina w Warszawie.

Lotnisko Chopina jest położone ok. 8 km od centrum Warszawy, w południowo-zachodniej części miasta, w dzielnicy Włochy. Jest największym portem lotniczym w Polsce pod względem obsługiwanych pasażerów i wykonywanych operacji lotniczych. Składa się z dwóch terminali pasażerskich („A” oraz General Aviation), dworca towarowego (cargo) i wojskowego portu lotniczego.

Lotnisko w Modlinie[edytuj]

 Osobny artykuł: Port lotniczy Warszawa-Modlin.

Drugim lotniskiem obsługującym aglomerację warszawską jest port lotniczy Warszawa/Modlin w Modlinie-Twierdzy, osiedlu miasta Nowego Dworu Mazowieckiego. Jest on zlokalizowany ok. 36 km na północny zachód od centrum stolicy. Lotnisko rozpoczęło działalność w lipcu 2012. Aktualnie korzysta z niego jeden przewoźnik, irlandzki Ryanair.

Inne lotniska w Warszawie[edytuj]

Istnieje także aktywnie używane lotnisko Warszawa-Babice na Bemowie. Korzysta z niego Aeroklub Warszawski, Lotnicze Pogotowie Ratunkowe, a także wielu właścicieli mniejszych samolotów i śmigłowców prywatnych lotnictwa ogólnego.

Lądowiska[edytuj]

W 2011 przy ul. Banacha oddano do użytku sanitarne lądowisko Banacha, a rok później zmodernizowano przy ul. Szaserów – lądowisko Szaserów, a drugie przy ul. Wołoskiej – lądowisko CSK MSWiA-Wołoska. W tym samym roku zarejestrowano również wielofunkcyjne lądowisko Sokół dla śmigłowców, położone na dachu budynku Biura Bezpieczeństwa Narodowego przy ul. Karowej 10. Od 2013 przy ul. Kondratowicza działa sanitarne lądowisko Mazowiecki Szpital Bródnowski, a od 2014 lądowisko Banacha-Szpital Pediatryczny. W roku 2015 oddano do użytku nowe lądowisko Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”.

Transport rowerowy[edytuj]

Stacja Veturilo, systemu warszawskiego roweru publicznego, uruchomionego w 2012

Droga dla rowerów na ul. Belwederskiej

Ścieżka rowerowa biegnąca wzdłuż praskiego brzegu Wisły

 Osobny artykuł: Transport rowerowy w Warszawie.

W Warszawie jest coraz więcej dróg rowerowych: w 2004 było ok. 100 km ścieżek i szlaków rowerowych, w 2010 – 275 km, zaś w 2014 r. łączna długość przekroczyła 400 km^[122]. Wskaźnik gęstości sieci rowerowej (0,70 km/km²) jest ponad dwukrotnie większy niż w Krakowie czy Gdańsku. Na najbardziej atrakcyjnych trasach rowerowych natężenie ruchu sięga 500 rowerzystów na godzinę^[123]. Funkcjonuje ponad 1000 parkingów dla rowerów oferujących kilkanaście tysięcy miejsc, w tym kilkadziesiąt parkingów typu Bike and Ride (B+R) przy stacjach metra i miejscach dogodnych przesiadek. W 2016 rowerami odbywało się ok. 4% wszystkich podróży w granicach miasta^[124].

W 2012 uruchomiono system roweru publicznego Veturilo^[125].

 Osobny artykuł: Veturilo.

U strukturze Urzędu m.st. Warszawy utworzono stanowisko pełnomocnika prezydenta m. st. Warszawy ds. komunikacji rowerowej^[126]. Działają również organizacje społeczne wspierające rozwój ruchu rowerowego, m.in. Warszawska Masa Krytyczna^[127].

Bezpieczeństwo publiczne[edytuj]

W Warszawie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999^[128].

System opieki zdrowotnej[edytuj]

Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie

W 2014 w Warszawie działało 58 szpitali^[129].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Szpitale w Warszawie.

Oświata i szkolnictwo wyższe[edytuj]

Centrum Nowych Technologii w Kampusie Ochota

Do warszawskich placówek oświatowych – 844 przedszkoli i 992 szkół (w tym 296 podstawowych, 236 gimnazjalnych i 460 ponadgimnazjalnych) – uczęszcza 268 tys. dzieci i młodzieży^[130][131]. Co roku 14 tys. absolwentów kończy licea ogólnokształcące, tyle samo – technika, a kolejne 2 tys. – branżowe szkoły I stopnia^[52].

Stolica jest największym ośrodkiem akademickim w Polsce. Swoją siedzibę ma tu 66 uczelni.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Uczelnie w Warszawie.

Kultura[edytuj]

Teatr[edytuj]

Teatr Wielki – Opera Narodowa

Pierwszą salę teatralną w Warszawie urządzono w letnim dworze Anny Jagiellonki w Jazdowie^[132]. Tam 12 stycznia 1578, podczas uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, w obecności królowej i króla Stefana Batorego, wystawiono Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego^[133][134]. Pierwszy budynek teatru publicznego, nazywanego Operalnią, wzniesiono w 1748^[135].

W Warszawie znajduje się ok. 30 większych stałych teatrów^[136]. Wśród nich największymi są Teatr Narodowy (założony w 1765) oraz Teatr Wielki – Opera Narodowa (założony w 1778).

 Osobny artykuł: Teatry w Warszawie.

Co roku na początku lipca odbywa się Międzynarodowy Festiwal Sztuka Ulicy^[137].

Muzyka[edytuj]

Filharmonia Narodowa, gdzie od ponad 80 lat odbywa się Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, a od półwiecza – festiwal „Warszawska Jesień”

W Warszawie mieści się Filharmonia Narodowa.

Duże koncerty muzyczne urządza się głównie w Sali Kongresowej (obecnie w remoncie), na Stadionie Narodowym, w hali Torwar, na służewieckim torze wyścigów konnych i lotnisku na Bemowie, a mniejsze – w teatrach.

Festiwale i konkursy muzyczne w Warszawie:

• Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina
• Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”
• Jazz Jamboree
• Warsaw Summer Jazz Days
• Międzynarodowy Konkurs Wokalny im. Stanisława Moniuszki
• Festiwal Mozartowski
• Festiwal Muzyki Dawnej

 Z tym tematem związana jest kategoria: Muzyka w Warszawie.

Literatura[edytuj]

Co roku przyznawana jest Nagroda Literacka m.st. Warszawy.

„Zachęta” – gmach dawnego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, jedno z najważniejszych polskich centrów sztuki

Muzeum Narodowe w Warszawie

Muzeum Powstania Warszawskiego

Gmach Muzeum Historii Żydów Polskich, widok od strony ul. Karmelickiej

Muzea i galerie[edytuj]

 Osobne artykuły: Muzea w Warszawie i Galerie w Warszawie.

Pierwsze muzeum na terenie obecnej Warszawy zostało otwarte w sierpniu 1805 przez Stanisława Kostkę Potockiego w Pałacu w Wilanowie^[138]. Było to drugie muzeum na ziemiach polskich (po otwartym w 1801 muzeum w Puławach)^[139].

Największe stołeczne muzea to: Muzeum Narodowe, Zamek Królewski, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Muzeum Warszawy, Łazienki Królewskie, Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Muzeum Historii Żydów Polskich, a największe galerie – Zachęta i Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski.

W marcu 2010, z okazji Roku Chopinowskiego, zwiedzającym udostępniono zmodernizowane Muzeum Fryderyka Chopina^[140]. Obecnie trwa remont siedziby głównej Muzeum Warszawy. W listopadzie 2014 otwarto jego nowy oddział – Muzeum Warszawskiej Pragi.

W 2018 w warszawskiej Cytadeli powstaną nowe siedziby Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Historii Polski. W sąsiedztwie Pałacu Kultury i Nauki ma powstać Muzeum Sztuki Nowoczesnej.

Warszawskie muzea i galerie uczestniczą co roku w Nocy Muzeów^[141].

Kina[edytuj]

 Osobny artykuł: Kina w Warszawie.

Pierwsze kina uruchomiono w Warszawie w latach 1903–1904^[142]. W 1938 w mieście funkcjonowało 69 stałych kin^[142]. Obecnie w Warszawie działa ok. 30 kin, w tym 10 multipleksów należących do operatorów Cinema City i Multikino.

Biblioteki[edytuj]

Biblioteka Narodowa – oddział udostępniania zbiorów specjalnych

Biblioteka Uniwersytecka – widok od strony ul. Dobrej

W Warszawie znajduje się wiele bibliotek, w tym Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy (ul. Koszykowa 26/28), utworzona w 1907, a stanowiąca dziś bibliotekę główną województwa mazowieckiego. W mieście działa ponadto wiele bibliotek uczelni, z największą – Biblioteką Uniwersytecką, oraz biblioteki specjalistyczne, jak np. Biblioteka Sejmowa i Centralna Biblioteka Wojskowa.

W stolicy funkcjonuje kilkadziesiąt bibliotek publicznych – dzielnicowych i osiedlowych – dla dzieci, młodzieży i dorosłych, z wypożyczalniami i czytelniami naukowymi. Nierzadko organizują one wystawy, konkursy i spotkania z autorami. Zbiory bibliotek publicznych liczą ok. 5,8 mln woluminów, korzysta z nich 370 tys. czytelników (stan na 2008 rok)^[52]. Od niedawna tworzone są też mediateki z multicentrami, w których można wypożyczać płyty z muzyką, audiobooki i filmy.

Imprezy cykliczne[edytuj]

 Osobny artykuł: Imprezy cykliczne w Warszawie.

Warszawskie legendy[edytuj]

• Legenda o Warsie i Sawie – legenda o powstaniu Warszawy^[12]
• Legenda o Syrenie – legenda o postaci z herbu Warszawy, Warszawskiej Syrence^[12]
• Legenda o Złotej Kaczce – legenda związana z ulicą Tamka^[12]
• Legenda o Bazyliszku – legenda o potworze, który zabijał wzrokiem intruzów w podziemiach kamienicy na Krzywym Kole^[143]

Warszawa w kulturze masowej[edytuj]

• Jeden z utworów Davida Bowiego pochodzący z płyty Low zatytułowany jest Warszawa.
• Brytyjski zespół rockowy Joy Division początkowo nosił nazwę Warsaw (ang. Warszawa). Grupa nagrała też album Warsaw zawierający piosenkę pt. Warsaw. W 2007 polscy artyści wydali tribute album Warszawa. Tribute to Joy Division.
• Istnieje duński zespół rockowy o nazwie Red Warszawa.
• Istnieje polski zespół Kapela ze Wsi Warszawa.
• Zespół Marduk na płycie Plague Angel ma utwór Warschau (niem. Warszawa) opowiadający o powstaniu warszawskim.
• W 2009 amerykańsko-brytyjska supergrupa Them Crooked Vultures zamieściła utwór Warsaw or the First Breath You Take After You Give Up na swoim debiutanckim albumie.
• W 2001 brytyjski zespół rockowy Porcupine Tree wydał album Warszawa.
• W 2001 powstała płyta Ireny Santor, zawierająca nagrania artystki z lat 1960–1980, poświęcone w całości stolicy (Halo Warszawo, Moja Warszawa, Warszawa, ja i ty).
• W 2004 Lady Pank wydało album Teraz, gdzie singlem promującym była piosenka Stacja Warszawa.
• W 2004 osiedle Chomiczówka w Warszawie stało się tematem piosenki Sidneya Polaka, który tam dorastał.
• W 2010 szwedzka grupa Sabaton nagrała album Coat of Arms, na której ukazała się m.in. kompozycja pt. Uprising opowiadająca o powstaniu warszawskim. Teledysk do tej piosenki z udziałem generała Waldemara Skrzypczaka oraz Petera Stormare został nakręcony w maju tego samego roku w Fabryce Norblina w Warszawie. Jego premiera odbyła się 1 sierpnia 2010.
• W 2012 powstał utwór o tytule jednej z nazw dzielnic Warszawy – Mokotów zespołu Strachy na Lachy. Był to singiel promujący album !TO! w 2013 roku.
• Inne utwory: Piosenka o mojej Warszawie, Autobus czerwony (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Andrzej Bogucki), Ja mam to co Ty (Wzgórze Ya-Pa 3), Warszawa i ja (Partia), Warszawa (T.Love), Taka Warszawa (Beata Kozidrak), Światła miasta (Partia), Durna 6, Mądra 11 (Pidżama Porno), Varsovie (Monika Brodka), Widok (Marika & Spokoarmia).
• Albumy: Sen o Warszawie (Czesław Niemen).

Powstała znaczna liczba filmów o mieście – zarówno dokumentalnych, jak i fabularnych (np. Warszawa w reż. Dariusza Gajewskiego).

Media[edytuj]

Prasa[edytuj]

W Warszawie mieszczą się siedziby wydawców i redakcje większości największych polskich dzienników: „Faktu”, „Gazety Wyborczej”, „Super Expresu”, „Rzeczpospolitej” i „Dziennika Gazety Prawnej” i „Przeglądu Sportowego” i „Gazety Polskiej Codziennie” oraz tygodników: „Polityki”, „Newsweek Polska”, „W Sieci”, „Do Rzeczy”, „Wprost”, „Uważam Rze”, „Gazety Polskiej” i „Przeglądu”.

Tematyką lokalną zajmują się przede wszystkim dodatki lokalne do gazet ogólnopolskich: do „Rzeczpospolitej” – „Życie Warszawy” (do 2011 funkcjonujące jako samodzielna gazeta), „Gazety Wyborczej” – „Gazeta Stołeczna” jaki i również lokalne gazety np. miesięczniki: „Skarpa Warszawska”, „Kurier Warszawski” i „Stolica” (dawniej tygodnik) oraz półrocznik „Kronika Warszawy”. Wydawane są także bezpłatne: półtygodnik „Nasze Miasto” oraz gazety dzielnicowe i osiedlowe: np. „Głos Pragi”, „Nowa Gazeta Praska” oraz „Południe”.

Stacje radiowe[edytuj]

Warszawa jest siedzibą spółki Polskie Radio i redakcji jej programów ogólnopolskich, lokalnej rozgłośni Polskie Radio RDC oraz ogólnopolskiego Radio Zet. Ponadto nadaje stąd wiele stacji prywatnych: Antyradio, Eska Rock, Radio Eska, Radio Jutrzenka, Radio Kampus, Radio Kolor, Radio Niepokalanów, Radio Plus, RMF Maxxx Mazowsze, Rock Radio, Radio Warszawa (dawniej: Radio Warszawa-Praga), Radio WAWA, Radio Złote Przeboje i Vox FM Warszawa (dawniej Radio Plus). Z terenu Warszawy nadawanych jest 27 analogowych stacji radiowych (większość z Pałacu Kultury i Nauki, ale emisja prowadzona jest również z wieżowca Rondo 1 oraz Hotelu Marriot, trzy stacje nadawane są także z RTCN Raszyn kilkanaście kilometrów od granicy miasta – nadajniki w mieście są tylko ich uzupełnieniem) oraz 9 cyfrowych stacji radiowych w systemie DAB+, z których cztery dostępne są wyłącznie cyfrowo.

Stacje telewizyjne[edytuj]

W stolicy swą główną siedzibę, studia i redakcje anten ogólnopolskich ma Telewizja Polska. Nadawany jest stąd także lokalny program TVP3 Warszawa. Również w Warszawie znajdują się studia innych stacji telewizyjnych: Polsat, Superstacja, TTV, TV 4, TVN, TV Puls, Telewizja Republika i TV Trwam. Emisję programów telewizyjnych dla Warszawy prowadzi Pałac Kultury i Nauki, z którego emitowanych jest 27 programów otwartych i 12 kanałów kodowanych w ramach multipleksów pierwszego, drugiego, trzeciego (których główne nadajniki znajdują się w Raszynie), czwartego (kodowanego), ósmego oraz dodatkowej emisji testowej kanałów TVN, TVN 7 i TTV w jakości HD (obydwa nadawane są w Warszawie tylko z PKiN).

Sport i rekreacja[edytuj]

Stadion Narodowy

Hala Torwar – największa hala w Warszawie (4824 miejsca na trybunach)

Stadion Wojska Polskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego

Historia[edytuj]

Pierwsze warszawskie organizacje sportowe zaczęły powstawać w drugiej połowie XIX wieku. W 1878 powstało Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie. W 1886 zorganizowano Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (WTC). Wtedy też odbyły się pierwsze większe imprezy sportowe. Tak więc w 1869 po raz pierwszy na ziemiach polskich miał miejsce w Warszawie wyścig kolarski. Pojawiła się również prasa sportowa, jak np. czasopismo „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz”. Dynamiczny rozwój warszawskiego sportu przypada jednak na pierwsze lata XX wieku. 25 sierpnia 1900 WTC wraz z pismem „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz” zorganizowało pierwszy długodystansowy wyścig kolarski na trasie Warszawa-Lublin-Warszawa. Najlepszą polską cyklistką przełomu wieków była Karolina Kocięcka, która w 1900 wyruszyła rowerem z Warszawy do Paryża na II Igrzyska Olimpijskie i Wystawę Światową. Pierwsze na ziemiach polskich wyścigi kolarskie z udziałem prowadzącego motocykla odbyły się na torze kolarskim WTC na Dynasach podczas Wystawy Sportowej, którą otwarto 30 maja 1903. 4 czerwca miał miejsce wyścig amatorski, a 18 czerwca bito rekord przejazdu w ciągu jednaj godziny. WTC brało też udział w przygotowaniu pierwszego na ziemiach polskich motocyklowego wyścigu szosowego na trasie o długości 100 kilometrów. Odbył się on pod Warszawą 2 sierpnia 1903. 21 maja 1901 na terenie parku w Łazienkach otwarto tor wyścigów konnych o długości 2200 metrów. Posiadał on 24 przeszkody stałe oraz rowy i skarpy. Konkursy hippiczne odbywały się tam corocznie do wybuchu I wojny światowej. 10 listopada 1905 rozpoczęło działalność w Warszawie pierwsze „gniazdo” Sokoła im. Tadeusza Kościuszki. 4 marca 1906 ukazał się natomiast pierwszy numer tygodnika „Sokół”. Było to skierowane do młodzieży pismo propagujące usprawniające i niezbędne w prawidłowym rozwoju ćwiczenia gimnastyczne. W październiku 1906 powstała zaś pierwsza kobieca organizacja gimnastyczna „Grażyna”. Inicjatorką jej powstania była Helena Kuczalska-Prawdzic. 29 września 1909 na Agrykoli w ramach Dni Sportu zorganizowanych przez sekcję gier Warszawskiego Koła Sportowego odbył się po raz pierwszy mecz drużyny Warszawskiego Klubu Sportowego z reprezentacją krakowskiej Wisły (7:0 dla Wisły). W listopadzie 1912 przy Nowym Świecie otwarto sztuczne lodowisko Palais de Glace z płytą lodową o powierzchni 1500 m kw. Wybuch pierwszej wojny światowej nie zahamował rozwoju warszawskiego sportu. Obok już działających Klubu Sportowego „Polonia”, Akademickiego Związku Sportowego i Klubu Sportowego „Korona”, utworzono Związek Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych, którego zjazd połączony z zawodami sportowymi odbył się w parku Agrykola w dniach 20-22 września 1918. W lutym 1917 powstało natomiast Polskie Towarzystwo Żeglugi Napowietrznej. W czerwcu 1917 utworzono pierwszą szkołę pływania dla kobiet, którą kierowała p. Łączewska – ówczesna mistrzyni pływacka. Od 29 kwietnia 1915 zaczął ukazywać się w Warszawie „Sport Polski” – jedyne pismo sportowe na ziemiach polskich podczas I wojny światowej. Wcześniej ukazywał się tygodnik ilustrowany „Sport”^{[144][145][146]}.

Obiekty sportowe[edytuj]

Największy obiekt sportowy w Warszawie to wielofunkcyjny Stadion Narodowy mieszczący 58 tys. widzów, na którym mogą się odbywać mecze piłkarskie, rugby, footballu amerykańskiego oraz widowiska rozrywkowe^[147]. Zastąpił dawny lekkoatletyczny Stadion Dziesięciolecia, który funkcjonował 1955–2007 i mieścił maksymalnie 100 tys. widzów. W Warszawie istnieją również: 31-tysięczny piłkarski Stadion Wojska Polskiego w Warszawie, lekkoatletyczne stadiony Gwardii Warszawa oraz Skry Warszawa oraz 7-tysięczny piłkarski Stadion Polonii.

W Warszawie jest także zlokalizowane kilkanaście hal sportowych, w tym największa, mogąca pomieścić na swoich trybunach 4 tys. widzów Hala Torwar, Tor wyścigów konnych na Służewcu, Tor łyżwiarski Stegny, kilka krytych lodowisk, kilkadziesiąt całorocznych basenów i kortów tenisowych, m.in. klubu sportowego Warszawianka. Mieszczą się tu siedziby Narodowego Centrum Sportu oraz Centrum Olimpijskiego.

Kluby sportowe[edytuj]

W 2012 dwa warszawskie kluby piłkarskie występowały w Ekstraklasie (Legia Warszawa i Polonia Warszawa) (obecne tam od wielu lat)^[148]. W rozgrywkach Basketligi występuje koszykarski klub (Polonia Warszawa) i (AZS Politechnika Warszawska), której siatkarska sekcja również w sezonie 2011/2012 występuje w PlusLidze^[149].

 Osobna strona: Kategoria:Kluby sportowe w Warszawie.

Główne warszawskie kluby sportowe, w których uprawia się różne dyscypliny sportowe (alfabetycznie)^[150]:

Imprezy sportowe[edytuj]

TdP'2011 w Warszawie

Trasa kolarskich zawodów Tour de Pologne dorocznie przebiega przez Warszawę. Warszawa jest również gospodarzem biegów masowych:
Półmaratonu Warszawskiego (marzec), Maratonu Warszawskiego (maj/wrzesień), Biegu Wisły, Irena Run^[153] i Biegnij Warszawo (październik).

Korty KSP Warszawianka goszczą regularnie turnieje tenisowe m.in.: J&S Cup, Suzuki Warsaw Masters 2008 oraz Polsat Warsaw Open. Od 1921 odbywają się piłkarskie Derby Warszawy rozgrywane pomiędzy warszawskimi klubami Legią Warszawa i Polonią Warszawa. Na torze Służewiec odbywają się gonitwy konne – Wielka Warszawska. Regularnie odbywają się tu Halowe Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce, Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce, Memoriały Janusza Kusocińskiego oraz Kamili Skolimowskiej.

W 2008 Warszawa otrzymała tytuł Europejskiej Stolicy Sportu. W Warszawie funkcjonują sportowe towarzystwa: Cyklistów, Wioślarskie, Szachistów oraz Łyżwiarskie.

W 2012 r. stolica była jednym z ośmiu miast-gospodarzy największego sportowego wydarzenia w Polsce – Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej. Na Stadionie Narodowym rozegrano łącznie pięć meczów: trzy w fazie grupowej (w tym dwa z udziałem reprezentacji Polski, z czego jeden był meczem otwarcia) oraz po jednym ćwierćfinale i półfinale.

Warszawa ubiega się o zorganizowanie IX Igrzysk Frankofonii w 2021^[154].

Rekreacja[edytuj]

Baseny[edytuj]

W Warszawie funkcjonuje ponad 30 basenów, w tym – w sezonie letnim – cztery odkryte: Moczydło przy Górczewskiej , WOW Wisła Inflancka przy ul. Inflanckiej, Park Kultury w Powsinie przy ul. Maślaków i w parku Szczęśliwickim^[155][156].

Porty i plaże[edytuj]

W Warszawie funkcjonują trzy porty rzeczne: port Czerniakowski, port Praski i port Żerański.

 Osobny artykuł: Porty rzeczne Warszawy.

W ostatnich latach brzegi Wisły stały się popularnym miejscem wypoczynku, rozrywki i rekreacji. Przebudowano bulwary wiślane, urządzono kilka plaż, a w sezonie letnim działają tam liczne klubokawiarnie^[157].

 Osobny artykuł: Plaże w Warszawie.

Religia[edytuj]

Kościoły i związki wyznaniowe[edytuj]

 Osobny artykuł: Religia w Warszawie.

Warszawa jest siedzibą władz zwierzchnich i jednostek administracyjnych wielu Kościołów i związków wyznaniowych: Konferencji Episkopatu Polski, archidiecezji warszawskiej i diecezji warszawsko-praskiej Kościoła rzymskokatolickiego, władz zwierzchnich Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Zielonoświątkowego, Armii Zbawienia, władz zwierzchnich oraz diecezji warszawskiej Kościoła Polskokatolickiego, kustodii warszawskiej Kościoła Katolickiego Mariawitów, władz zwierzchnich (metropolii warszawskiej i całej Polski) oraz diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Z tego względu w stolicy jest jedna archikatedra, pięć katedr i dwie konkatedry.

W Warszawie znajdują się także parafie i zbory innych wyznań katolickich i protestanckich, siedziby gmin żydowskich, wspólnot buddyjskich i gminy muzułmańskiej.

Religijność mieszkańców Warszawy[edytuj]

Podczas badania sondażowego, przeprowadzonego w 2010 przez zespół socjologów z UKSW, 66% ankietowanych mieszkańców Warszawy zadeklarowało się jako osoby wierzące, a 6% jako osoby niewierzące^[158]. Na msze uczęszczało 32% wiernych archidiecezji warszawskiej, oraz 34% wiernych diecezji warszawsko-praskiej^[159]. Eucharystię przyjmuje około 15% wiernych^[160].

Z Warszawy co roku wyrusza kilka pieszych pielgrzymek na Jasną Górę, w tym najbardziej znana i najliczniejsza w Polsce, 300-letnia Pielgrzymka warszawska oraz Warszawska Akademicka Pielgrzymka Metropolitalna i Praska pielgrzymka piesza.

W stolicy znajduje się kilka sanktuariów maryjnych – m.in. sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej z jej obrazem koronowanym w 1651 w obecności króla Jana Kazimierza (pierwsza koronacja obrazu maryjnego w Polsce). Matka Boska Łaskawa jest uznawana za główną patronkę Warszawy^[161]. Drugorzędnym patronem miasta jest bł. Władysław z Gielniowa, bernardyn z kościoła pw. św. Anny, zmarły w 1505 r., ogłoszony patronem Warszawy przez papieża Jana XXIII 19 grudnia 1962. Świętym Kościoła katolickiego związanym ze stolicą jest też arcybiskup warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński, kanonizowany przez papieża Benedykta XVI 11 października 2009.

Przyroda[edytuj]

Pole Mokotowskie

Rezerwat przyrody Olszynka Grochowska

Rezerwat przyrody Morysin i Kanał Sobieskiego

Park Wilanowski

Rezerwat przyrody Las Bielański

Część terenów przybrzeżnych w granicach administracyjnych miasta, położonych po obu stronach rzeki, jest objętych siecią Natura 2000 – obszar Dolina Środkowej Wisły

Dąb Mieszko I w dzielnicy Ursynów – najstarsze drzewo tego gatunku na Mazowszu (ok. 600 lat)

Głaz Ursynowski – największy głaz narzutowy na terenie Warszawy

Około 200 km² miasta zajmują tereny zieleni: parki, lasy, zieleń uliczna oraz zieleń osiedlowa i zieleń wokół obiektów użyteczności publicznej^[162]. Znaczne obszary objęte są ochroną przyrody.

 Osobny artykuł: Tereny zieleni w Warszawie.

Obszary chronione[edytuj]

Na północny zachód od Warszawy rozciąga się Puszcza Kampinoska. Większość terenów puszczy zajmuje Kampinoski Park Narodowy, stanowiący od 2000 rezerwat biosfery UNESCO. Warszawa jest jedyną stolicą w Europie graniczącą bezpośrednio z parkiem narodowym i częściowo wchodzącą w skład jego strefy ochronnej (dzielnice Bemowo i Bielany)^[163].

Na terenie miasta istnieje wiele obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, objętych ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody:

• 13 rezerwatów przyrody (w tym dwa: Las Natoliński i Skarpa Ursynowska – objęte dodatkowo ochroną kulturową)
• 5 użytków ekologicznych
• 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych
• kilkaset pomników przyrody (w tym wiele drzew i zespołów drzew, z największą aleją lipową wzdłuż ul. Żwirki i Wigury, oraz ponad 60 głazów narzutowych lub zespołów, z największym Głazem Ursynowskim przy ul. Nutki – 9,6 m obwodu)^[162]

 Osobne artykuły: Rezerwaty przyrody w Warszawie i Pomniki przyrody w Warszawie.

Ponadto inne wartościowe tereny – dolina Wisły, Wilanówki, ciąg jezior oraz kompleksy leśne – weszły w skład Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Część WOChK związana z doliną Wisły stanowi obecnie fragment sieci obszarów Natura 2000. Tereny leśne we wschodniej części Warszawy objęto granicami Mazowieckiego Parku Krajobrazowego^[162].

Lasy[edytuj]

 Osobny artykuł: Lasy miejskie Warszawy.

W obrębie miasta znajduje się kilkanaście zwartych kompleksów leśnych, obejmujących ponad 7200 ha^[162], co stanowi prawie 14% powierzchni miasta. Część lasów, jak np. Las Bielański, jest pozostałością dawnej, rozległej puszczy mazowieckiej, porastającej te obszary; znaczna część jest kompleksami silnie przekształconymi przez gospodarkę, część lasów pochodzi z XX-wiecznych zalesień. Większość lasów w obrębie Warszawy to bory sosnowe z domieszką brzóz i dębów. Wiele z tych środowisk służy warszawiakom do rekreacji, niektóre mają dużą wartość przyrodniczą i chronione są w formie rezerwatów przyrody.

Największą część spośród obszarów leśnych zajmują lasy prywatne pod nadzorem Prezydenta m.st. Warszawy (44%), pozostałe to lasy miejskie (38%) (Lasy miejskie Warszawy) i lasy stanowiące własność Skarbu Państwa administrowane przez Lasy Państwowe (18%)^[162].

Największe zwarte obszary leśne Warszawy zlokalizowane są w obrębie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Składają się z kilku dużych kompleksów leśnych, częściowo od siebie izolowanych, leżących na południowo-wschodnim skraju miasta: w dzielnicach Wesoła i Wawer i częściowo w podwarszawskich gminach. W skład Mazowieckiego Parku Krajobrazowego wchodzą m.in. rezerwaty Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego z pięknymi fragmentami dąbrów i Bagno Jacka w Wesołej. Na północ od terenów Mazowieckiego Parku Krajobrazowego położone są rozległe Lasy Rembertowskie, częściowo zlokalizowane na terenach wojskowych. Na ich południowym skraju leży leśny rezerwat Kawęczyn, a blisko niego rezerwat Olszynka Grochowska. Duże obszary leśne, sąsiadujące z Lasami Legionowskimi, znajdują się w dzielnicy Białołęka.

W lewobrzeżnej części Warszawy również znajduje się kilka rozległych obszarów leśnych, m.in.:

• Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego mający status rezerwatu krajobrazowego położony na południowym skraju dzielnicy Ursynów,
• Las Bielański – rezerwat przyrody położony na Bielanach w północnej części Warszawy, zarazem jeden z najpiękniejszych lasów znajdujących się w granicach miasta Warszawa,
• Las Młociński,
• Park Leśny Bemowo.

Te trzy ostatnie obszary łączą się wąskimi pasami zadrzewień ze znajdującym się tuż za granicami miasta Kampinoskim Parkiem Narodowym.

Są tu także mniejsze fragmenty zbiorowisk leśnych o charakterze leśno-parkowym:

• Las Natoliński – rezerwat przyrody wchodzący w skład zespołu pałacowo-parkowego Park Natoliński. Przy granicy rerwatu rośnie Dąb Mieszko I – najstarszy dąb w województwie mazowieckim^[164].
• Morysin – rezerwat przyrody w rejonie Wilanowa,
• Lasek na Kole.

W prawobrzeżnej części Warszawy znajduje się także kilka bardzo rozległych obszarów leśnych, m.in.:

• Las Choszczówki,
• Las Białołęki Dworskiej – las znajdujący się na terenie osiedla Białołęka Dworska, położony częściowo na wydmach nadwiślańskich
• Las Mokry Ług,
• Wiśniowa Góra,
• Międzylesie,
• Aleksandrów,
• Rezerwat Morysin.

Obszary leśne Warszawy są bardzo cenne jako ostoje fauny i flory (zwłaszcza lasy objęte ochroną jako rezerwaty) oraz ze względu na walory krajobrazowe^[162].

Wody[edytuj]

Jeziorko Kamionkowskie

Łacha Siekierkowska, po lewej widoczne Sanktuarium Matki Bożej Nauczycielki Młodzieży

Rzeka Rudawka w rezerwacie przyrody Las Bielański

Na terenie Warszawy znajduje się kilkadziesiąt zbiorników wodnych i cieków, niektóre z nich mają dużą wartość przyrodniczą i krajobrazową. W skład wód stojących wchodzi m.in. kilka zbiorników o charakterze jezior, będących starorzeczami Wisły (Jezioro Wilanowskie, Jeziorko Czerniakowskie, Jezioro Powsinkowskie, Jezioro Kamionkowskie, Jezioro Gocławskie, Łacha Potocka), kilka zbiorników torfowiskowych, kilkanaście stawów parkowych i sztuczne zbiorniki (przeważnie fosy) będące pozostałościami XIX-wiecznych fortyfikacji Warszawy, a także pozostałości po wyrobiskach gliny w formie glinianek (w parku Szczęśliwickim, parku Moczydło, Glinianki Sznajdra, Staw Koziorożca, Stawy Cietrzewia itd.).

Największym (ok. 19,5 ha) naturalnym zbiornikiem wodnym w Warszawie jest Jeziorko Czerniakowskie^[165], mające status rezerwatu przyrody. Inne duże zbiorniki (o powierzchni kilkunastu ha) to także Jezioro Powsinkowskie (cenne przyrodniczo: m.in. jako ostoja ptaków wodno-błotnych i ze względu na rzadkie gatunki bentosowych bezkręgowców^[166]) i Jezioro Wilanowskie. W dużych warszawskich parkach znajduje się wiele stawów parkowych, jednak tylko niektóre z nich mają charakter zbiorników trwałych (Łazienki Królewskie, park Moczydło, park Szczęśliwicki, park Skaryszewski, Dolinka Służewiecka), z pozostałych (np. Pole Mokotowskie, park Ujazdowski, Kanał Piaseczyński) woda jest regularnie spuszczana, okresowo usuwane są rośliny i osady, co uniemożliwia występowanie w nich większości typowych przedstawicieli słodkowodnej fauny i flory.

Na terenie Warszawy występują chronione prawem torfowiska, na których znajdują się malownicze zbiorniki wodne (m.in. Macierowe Bagno i Bagno Jacka w Wesołej oraz Torfy i Biały Ług w Wawrze). Częściową ochroną prawną jako tzw. użytek ekologiczny objęte jest Jeziorko Imielińskie na Ursynowie.

Na terenie miasta znajduje się wiele sztucznych zbiorników wodnych będących pozostałościami po XIX-wiecznych fortyfikacjach. Należą do nich m.in.:

• fosa Fortu Wawrzyszew – obecnie jeden z bardziej czystych zbiorników tej części Warszawy
• fosa Fortu Bema – dostępna dla zwiedzających wraz z parkiem utworzonym na terenie fortyfikacji, w ostatnich latach uregulowana i odnowiona łączenie z całym kompleksem
• Fosa Babicka wokół Fortu Babice – zbiornik niedostępny dla publiczności (zajęty przez Wojsko Polskie)
• fosa Fortu Blizne
• fosa Fortu Okęcie – znajdująca się w rękach prywatnych
• fosa Fortu Zbarż – publicznie dostępna, obfitująca w ryby
• fosa Fortu Piłsudskiego
• fosa Fortu Czerniaków, obecnie Park im. Czesława Szczubełka
• Bernardyńska Woda.

Wiele fragmentów przepływającej przez Warszawę Wisły, zwłaszcza na wschodnim brzegu, jest bardzo cennych przyrodniczo, zarówno ze względu na gnieżdżące się tu ptaki^[167] (np. Rezerwat Wyspy Zawadowskie w Wilanowie i Wawrze), jak i liczne populacje ryb, a także rzadkich bezkręgowców. Około 20 trwałych cieków i kanałów jest elementem środowiska przyrodniczego Warszawy, m.in. silnie zdegradowany, choć wciąż atrakcyjny przyrodniczo kilkunastokilometrowy Kanał Żerański (Królewski) łączący Wisłę z Jeziorem Zegrzyńskim i malownicza rzeka Wilanówka, płynąca fragmentami wśród wiejskiego i półnaturalnego krajobrazu. Wiele starych cieków wodnych, takich jak Drna, Rudawka i Żurawka, zostało skanalizowanych.

Środowiska słodkowodne Warszawy i ich otoczenie to, jak w przypadku innych wielkich miast rezerwuary różnorodności biologicznej, podlegają coraz większej presji ze strony otaczających silnie zurbanizowanych obszarów (tzw. rozpełzanie się miasta).

Fauna[edytuj]

W Warszawie żyje co najmniej 4000 gatunków zwierząt, w tym: wydra, bóbr, bączek zwyczajny^[168], rzekotka drzewna, traszka grzebieniasta, bocian czarny, kumak nizinny^[169].

Osoby związane z Warszawą[edytuj]

Honorowi obywatele[edytuj]

 Osobny artykuł: Honorowi Obywatele miasta stołecznego Warszawy.

Miasta partnerskie[edytuj]

Lista miast partnerskich Warszawy^[170]:

Uwagi

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Dokumentacja Bibliograficzna do Historii Europy Środkowo-Wschodniej (Herder-Institut)

Linki zewnętrzne[edytuj]

Portal: Warszawa

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Cytaty w Wikicytatach

Wiadomości w Wikinews

Informacje w Wikipodróżach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Warszawa w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIII: Warmbrun – Worowo. Warszawa, 1893.

Informacje ogólne

• Warszawa – oficjalny serwis stolicy Polski. Urząd m.st. Warszawy. [dostęp 24 czerwca 2014].
• WarsawTour – oficjalny portal turystyczny m.st. Warszawy. SCI-ART. [dostęp 24 czerwca 2014].
• Tematyczne panoramy Warszawy. [dostęp 24 czerwca 2014].
• Warszawikia – Encyklopedia wiki poświęcona miastu Warszawa. [dostęp 15 listopada 2009].
• Warszawa – Ostatnie spojrzenie. Niemieckie fotografie lotnicze sprzed sierpnia 1944. [dostęp 24 czerwca 2014].

Mapy

• Mapa Warszawy. Prezydent m.st. Warszawy. [dostęp 24 czerwca 2014].
• Komunikacyjna Mapa Aglomeracji Warszawskiej. [dostęp 15 listopada 2009].
• Archiwalne plany Warszawy i sieci komunikacji miejskiej. [dostęp 15 listopada 2009].
• Warszawa 1939, interaktywny portal miłośników przedwojennej Warszawy. [dostęp 2 maja 2013].

p • d • e Województwo mazowieckie Miasta na prawach powiatu Ostrołęka • Płock • Radom • Siedlce • Warszawa (siedziba) Powiaty białobrzeski • ciechanowski • garwoliński • gostyniński • grodziski • grójecki • kozienicki • legionowski • lipski • łosicki • makowski • miński • mławski • nowodworski • ostrołęcki • ostrowski • otwocki • piaseczyński • płocki • płoński • pruszkowski • przasnyski • przysuski • pułtuski • radomski • siedlecki • sierpecki • sochaczewski • sokołowski • szydłowiecki • warszawski zachodni • węgrowski • wołomiński • wyszkowski • zwoleński • żuromiński • żyrardowski Inne zagadnienia Podział administracyjny • Herb • Flaga

p • d • e Podział administracyjny Polski Województwa dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Siedziby wojewodów i sejmików Białystok • Bydgoszcz • Gdańsk • Gorzów Wielkopolski • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Łódź • Olsztyn • Opole • Poznań • Rzeszów • Szczecin • Toruń • Warszawa • Wrocław • Zielona Góra Podziały administracyjne województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Herby województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Flagi województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Województwa proponowane staropolskie • środkowopolskie • środkowopomorskie • Warszawa Inne jednostki podziału powiaty • gminy

p • d • e Miasta województwa mazowieckiego Na prawach powiatu Ostrołęka • Płock • Radom • Siedlce • Warszawa Powiatowe Białobrzegi • Ciechanów • Garwolin • Gostynin • Grodzisk Mazowiecki • Grójec • Kozienice • Legionowo • Lipsko • Łosice • Maków Mazowiecki • Mińsk Mazowiecki • Mława • Nowy Dwór Mazowiecki • Ostrów Mazowiecka • Otwock • Piaseczno • Płońsk • Pruszków • Przasnysz • Przysucha • Pułtusk • Sierpc • Sochaczew • Sokołów Podlaski • Szydłowiec • Węgrów • Wołomin • Wyszków • Zwoleń • Żuromin • Żyrardów Gminne Bieżuń • Błonie • Brok • Brwinów • Chorzele • Drobin • Gąbin • Glinojeck • Góra Kalwaria • Halinów • Iłża • Józefów • Kałuszyn • Karczew • Kobyłka • Konstancin-Jeziorna • Kosów Lacki • Łaskarzew • Łochów • Łomianki • Marki • Milanówek • Mogielnica • Mordy • Mrozy • Mszczonów • Myszyniec • Nowe Miasto nad Pilicą • Ożarów Mazowiecki • Piastów • Pilawa • Pionki • Podkowa Leśna • Raciąż • Radzymin • Różan • Serock • Skaryszew • Sulejówek • Tarczyn • Tłuszcz • Warka • Wyszogród • Wyśmierzyce • Zakroczym • Zielonka • Żelechów

p • d • e Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Białystok • Brześć nad Bugiem • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Lwów • Łódź • Łuck • Nowogródek • Poznań • Stanisławów • Tarnopol • Toruń • Warszawa • Wilno

p • d • e Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej Prowincja wielkopolska Brześć Kujawski • Chełmno • Gniezno • Inowrocław • Kalisz • Lidzbark Warmiński • Łęczyca • Malbork • Płock • Poznań • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skarszewy • Warszawa Prowincja małopolska Bełz • Bracław • Czernihów • Drohiczyn • Kamieniec Podolski • Kijów • Kraków • Lublin • Lwów • Łuck • Sandomierz • Żytomierz Wielkie Księstwo Litewskie Brześć • Mińsk • Mścisław • Nowogródek • Połock • Smoleńsk • Troki • Wilno • Witebsk • Wornie Inflanty Dorpat • Dyneburg • Kieś • Parnawa

p • d • e Warszawa (miasto wydzielone – II Rzeczpospolita) Powiaty południowo-warszawski (od 1928) • północno-warszawski (od 1928) • prasko-warszawski (od 1928) • śródmiejsko-warszawski (od 1931)