Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta we wschodniej Polsce. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Chełm
Zespół pokatedralny, Góra Zamkowa (Chełmska) – wzniesienie kredowe w centrum Chełma
Herb Chełma Flaga Chełma
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	miasto na prawach powiatu
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	1392
Prezydent	Agata Fisz
Powierzchnia	35,28 km²
Wysokość	od 180 do 220 m n.p.m.
Populacja (01.01.2017) • liczba ludności • gęstość	63 734[1] 1806 os./km²
Strefa numeracyjna	82
Kod pocztowy	od 22-100 do 22-118
Tablice rejestracyjne	LC
Położenie na mapie województwa lubelskiego Chełm
Położenie na mapie Polski Chełm
51°07′56″N 23°28′40″E/51,132222 23,477778
TERC (TERYT)	0662011
SIMC	0929902
Urząd miejski ul. Lubelska 65 od 22-100 do 22-115 Chełm
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Chełm (biał., ukr., ros. Холм [Chołm]) – miasto na prawach powiatu we wschodniej Polsce, w województwie lubelskim. Znajduje się w odległości 50 km od granicy z Białorusią i 25 km od granicy z Ukrainą w pobliżu przejścia granicznego w Dorohusku. Leży nad rzeką Uherką, lewym dopływem Bugu, jest trzecim co do liczby ludności miastem w województwie.

Chełm położony jest na terenie historycznej Rusi Czerwonej. Miasto królewskie lokowane w 1392 roku, do czasu rozbiorów położone w województwie ruskim^[2]. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie chełmskim, obwodzie krasnostawskim województwa lubelskiego^[3]. Stolica historycznej ziemi chełmskiej, guberni chełmskiej, województwa chełmskiego 1975–1998 i kilkakrotnie powiatu.

Miasto wyróżnia się bogatą historią dawnego styku trzech kultur polskiej, ruskiej i żydowskiej.

Według danych z 30 czerwca 2010 Chełm w granicach administracyjnych liczył 67 546 mieszkańców, a aglomeracja chełmska 108 311 mieszkańców.

Geografia[edytuj]

Położenie i ukształtowanie terenu[edytuj]

Ze względu na podłoże kredowe w Chełmie powstały tylko dwa budynki mające powyżej 5 pięter, jest to trzygwiazdkowy hotel Kamena mający 6 pięter oraz szpital wojewódzki mający 8 pięter – będący najwyższym budynkiem w regionie. Wszystkie pozostałe mają przeważnie 4 piętra.

Chełm leży w zachodniej części Polesia Wołyńskiego, na południowo-wschodnim skraju Pagórów Chełmskich^[4] i Obniżeniu Dubieńskim. Najwyższym punktem jest wzniesienie Góra Chełmska sięgające 237 m n.p.m., najniższym dolina Uherki w rejonie Bieławina – ok. 179 m n.p.m.

Podłoże glebowe stanowią głębokie warstwy kredy pochodzące z okresu kredy, kiedy to dzisiejsze tereny Chełma stanowiły dno ówczesnego oceanu.

Klimat[edytuj]

Chełm znajduje się pod wpływem klimatu kontynentalnego. Zachodnie masy powietrza znad Atlantyku mają mniejsze znaczenie niż w innych regionach Polski. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, w którym średnia temperatura waha się od +14 °C do +25 °C. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń (temperatura waha się od –6 °C do 0 °C). Średnia roczna temperatura wynosi ok. +8 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 550 mm. Największe ich natężenie przypada na lipiec (90 mm). Zimy są mroźne i śnieżne, a przeciętny czas zalegania pokrywy śnieżnej to 85 dni. Pierwszy śnieg zwykle spada ok. 20 listopada, a ostatecznie zanika 15–25 marca. Długotrwałe odwilże w czasie trwania zimy nie są rzadkim zjawiskiem, choć zdarzają się też silne mrozy, w których temperatura spada od –20 do –25 °C. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 220 dni. Lata są stosunkowo ciepłe i słoneczne. Średnia liczba dni w roku z temperaturą powyżej 25 °C wynosi 49, w temperaturą powyżej 30 °C jest 11. Czasem zdarzają się upały, w których temperatura przekracza 35 °C. Okres bez przymrozków trwa od połowy kwietnia do połowy października, choć mogą się zdarzać one także w maju i we wrześniu. Klimatyczne lato, w którym średnia dobowa temperatura przekracza 15 °C trwa od końca maja do początku września.

Środowisko naturalne[edytuj]

Chełm – panorama miasta

Park Miejski, pomnik Akcji Burza AK

Przy północno-zachodnim skraju Chełma zlokalizowany jest las Kumowa Dolina, a od strony wschodniej las Borek. Przy wschodniej granicy lasu Borek mieści się liczący 1,12 ha, rezerwat przyrody Wolwinów (ochrona stanowiska roślinności stepowej, m.in. wiśnia karłowata, oleśnik górski i gorysz alzacki).

W Chełmie znajduje się 5 parków miejskich (m.in. park leśny przy ulicy Hrubieszowskiej z gatunkami takimi jak orzech szary, korkowiec amurski, iglicznia trójcierniowa) i 13 pomników przyrody (m.in. wzgórze widokowe „Grodzisko”, płat roślinności kserotermicznej „Borek”, ajlant gruczołowaty, iglicznia trójcierniowa, modrzew europejski, wiąz szypułkowy, jesion wyniosły, miłorząb dwuklapowy). Występują tu także rzadkie gatunki fauny, takie jak m.in. derkacz, płomykówka, puszczyk, uszatka, dzierlatka.

Niedaleko miasta zlokalizowany jest Chełmski Park Krajobrazowy, obejmujący kompleksy leśne Stańków i Żalin oraz torfowiska węglanowe (występują w nich ekosystemy torfowiskowe i kserotermiczne związane z budową geologiczną podłoża, będące ostoją rzadkich roślin i zwierząt). W parku występuje ok. 40 gatunków roślin chronionych oraz 22 wpisane na listę zagrożonych (m.in. kłoć wiechowata, języczka syberyjska, starzec cienisty, tłustosz dwubarwny). Wśród występujących tu zwierząt można wymienić m.in.: wodniczkę, derkacza, dubelta, kulika wielkiego, błotniaka łąkowego, żółwia błotnego, strzępotka edypus^[5].

Według wojewódzkiego raportu o stanie środowiska^[6] jakość środowiska naturalnego w Chełmie jest w odniesieniu do innych porównywalnych miast Polski dość dobra. Pomimo działającej w bezpośrednim sąsiedztwie miasta cementowni (w latach 80. XX wieku zamontowano na wszystkich urządzeniach technologicznych urządzenia odpylające) jakość powietrza i gleb w mieście jest zadowalająca^[7].

Również rosnący ruch drogowy nie doprowadził do przekroczenia krytycznej granicy zanieczyszczenia hałasem (75dB) nawet w najgłośniejszych częściach miasta.

W obliczu zobowiązań Polski wobec wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej wyznaczającej jako cel dobry stan wód, III klasa czystości wody w Uherce jest niezadowalająca, chociaż lepsza niż czystość większości rzek w woj. lubelskim.

Podział administracyjny[edytuj]

 Osobny artykuł: Osiedla Chełma.

Demografia[edytuj]

 Osobny artykuł: Ludność Chełma.

Na początku XX wieku Polacy stanowili tylko jedną trzecią mieszkańców Chełma. Obecność garnizonu wojskowego powodowała, że w mieście mieszkało wielu Rosjan, wojskowych i ich rodzin. Trzecią grupą ludnościową byli Żydzi. Po 1945 r. Chełm podobnie jak reszta kraju stał się niemal jednolity narodowościowo.

Piramida wieku mieszkańców Chełma w 2014 roku^[8].

Nazwa miasta[edytuj]

Ulica Lubelska przy Sanktuarium Maryjnym na Górze Chełmskiej

Istnieje wiele wersji etymologii nazwy miasta, w tym także wskazująca na korzenie celtyckie. Jednak najbardziej prawdopodobne jest pochodzenie od starosłowiańskiego słowa „cholm” – wzgórze, odnoszącego się do centralnego wzniesienia Góry Chełmskiej (Górki).

Historia[edytuj]

 Osobny artykuł: Historia Chełma.

Kopiec Niepodległości na Wysokiej Górce (wczesnośredniowiecznym grodzisku)

Najstarszy widok Chełma, XVIII w.

Plan rozbudowy Chełma (1926 r.) – dzielnica Nowe Miasto

Stara fotografia Chełma z początku XX wieku

Na podstawie badań archeologicznych, przeprowadzonych m.in. w Łowczy, Bukowej, Okuninki stwierdzono, że początki osadnictwa na tych ziemiach sięgają epoki paleolitycznej. Odkryte przedmioty wskazują, że istniał tu nieprzerwany ciąg osadniczy na przestrzeni kolejnych epok. Natomiast na terenie samego Chełma osadnictwo rozpoczęło się na początku naszej ery. Mieszkała tu wówczas ludność kultury przeworskiej. W X wieku na Wysokiej Górce istniał gród drewniano-kamienny. Na przełomie VII i VIII wieku tereny miasta obejmował związek plemienny Lędzian z siedzibą w Sandomierzu^{[potrzebny przypis]}. Tereny międzyrzecza Wieprza i Bugu zostały wzmocnione przez wybudowanie sieci grodów – nazwanych później Grodami Czerwińskimi^[9].

W 981 roku Chełm został zdobyty na „Lachach” i opanowany przez Włodzimierza, od tego czasu do XIV wieku wchodził z przerwami w skład Rusi Kijowskiej.

Około 1240 książę Daniel Halicki przeniósł swoją siedzibę z Halicza do Chełma, który został stolicą księstwa halicko-włodzimierskiego. W latach 1378–1387 podporządkowane Węgrom. W 1387 Chełm został ponownie włączony do Polski. Od 1392 posiada prawa miejskie.

W XV w. stał się siedzibą trzech sądów szlacheckich pierwszej instancji: grodzkiego, ziemskiego (chełmskiego) i ziemskiego (horodelskiego)^[10].

W wiekach XVI – XVIII wydobywano tam kredę. W latach 1220–1596, 1905–1915, 1940–1944 siedziba biskupstwa prawosławnego, 1596–1875 siedziba biskupstwa unickiego, 1349–1807 biskupstwa rzymskokatolickiego. W mieście znajdowała się również jedna z większych gmin żydowskich^[4].

W 1648 spalony przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego. 8 czerwca 1794 poniósł tu klęskę korpus gen. Józefa Zajączka (podczas insurekcji kościuszkowskiej). Od 1795 miasto znajdowało się w zaborze austriackim, od 1809 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w zaborze rosyjskim^[11]. W latach 1867–1912 Chełm był stolicą powiatu, a od 1912 stolicą samodzielnej guberni. W 1877 doprowadzono do miasta kolej. Przekazano ją do użytku 17 sierpnia 1877 roku, a Chełm w ten sposób stał się jednym z miast, przez które przebiegała Kolej Nadwiślańska^[12].

Od listopada 1918 r. Chełm ponownie znalazł się w Polsce. Dla wykorzystania potencjału miasta, jego infrastruktury kolejowej i centralnego położenia na ziemiach wschodnich, w początkach lat 20. XX w. podjęto strategiczną dla miasta decyzję o przeniesieniu z Radomia do Chełma Wschodniej Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych i związanej z tym wielkiej rozbudowie Chełma. W latach 1926–1939 założono modernistyczną dzielnicę Nowe Miasto, rozplanowaną na obszarze 432 ha (ponad 7-krotnie przekraczającym obszar miasta istniejącego), którą pod względem jej skali zaliczyć należy do jednej największych inwestycji niepodległej Polski. W latach 1928–1939 dla nowej dzielnicy i Starego Miasta wybudowano również pierwsze wodociągi i kanalizację z oczyszczalnią ścieków na Bieławinie^[13].

8 września 1939 niemieckie lotnictwo dokonało nalotu na miasto liczące wówczas 35570 mieszkańców. 8 października 1939 wojska niemieckie zajęły miasto. 12 stycznia 1940 na terenie szpitala psychiatrycznego żandarmeria rozstrzelała 440 osób. W październiku 1940 utworzono zamknięte getto dla ludności żydowskiej. Od lipca 1941 do kwietnia 1944 r. na terenie miasta funkcjonował jeden z największych niemieckich obozów jenieckich na ziemiach polskich Stalag 319, przez który przeszło około 200 000 jeńców, z czego około 90 000 poniosło śmierć^[14]. W czasie okupacji niemieckiej w rejonie Chełma działały AK, NOW, NSZ i BCh.

21 lipca 1944 roku Chełm, w wyniku operacji brzesko lubelskiej, został zdobyty przez Armię Czerwoną^[9] i współdziałających z nią żołnierzy Armii Krajowej^[15]. Przez kilka dni był nieformalną stolicą Polski^[4]. Władze powojenne podawały miasto jako miejsce uchwalenia Manifestu PKWN (w rzeczywistości został uchwalony w Moskwie 20 lipca 1944 r. i również tam ogłoszony). 24 lipca do Chełma przyjechał przedstawiciel nowych władz samorządowych, późniejszy wojewoda lubelski, kpt. Kazimiez Sidor. Od 24 do 28 lipca do miasta przybywali kolejni członkowie PKWN. W końcu lipca w mieście zaistniała faktyczna dwuwładza: PKWN i Delegatury Rządu na Kraj oraz związanej z nią Rady Miejskiej^[16].

W latach 1975–1998 siedziba województwa, a od 1999 miasto na prawach powiatu i siedziba powiatu chełmskiego (są to dwie odrębne jednostki samorządu terytorialnego).

Historia Żydów w Chełmie[edytuj]

Najstarszym dowodem o obecności Żydów w mieście jest napis na nagrobku z miejskiego kirkutu, poświadczający rok 1442. Ale pierwsi żydowscy kupcy pojawili się w Chełmie, leżącym na ważnym szlaku handlowym, wcześniej. W XV wieku chełmscy Żydzi kupili od Dominikanów podupadły kościół i przebudowali go na swoją bożnicę. Z Chełma pochodził sławny reb Juda Aron z Chełma, rabin Lublina, Chełma i Bełza. Jego synem był Eliasz Baal Szem z Chełma. W 1550 mieszkało w Chełmie 371 Żydów. Nauczycielami w znanej chełmskiej jeszywie byli m.in. Symeon Auerbach i Eliasz ben Salomon Zalman. Rabinem w latach 1606–1615 był Samuel Eliezer ben Judah Edels. W 1648 w czasie powstania Chmielnickiego kozacy wymordowali prawie wszystkich Żydów. Wydarzenia te upamiętnia ułożona wówczas modlitwa El mole rachamim (hebr. Boże, pełen miłosierdzia)^[17].

Kahał reaktywowano po 1660. W XVIII wieku nastąpił rozwój handlu i rzemiosł, silne wpływy na gminę chełmską wywarł chasydyzm. W 1765 było w Chełmie 1500 Żydów, w 1857–2493, a w 1931 – 13 537. W 1849 istniały tu 2 synagogi i 2 domy modlitwy, a w 1903 – m.in. 45 chederów. W latach 1918–1939 ukazywało się tu 5 gazet żydowskich. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 15 000 Żydów, co stanowiło ok. 44% mieszkańców miasta.

II wojna światowa brutalnie wstrząsnęła sztetlem. Prześladowania Żydów zaczęły się w grudniu 1939, kiedy Niemcy dokonali deportacji części żydowskiej gminy Chełma do Sokala w sowieckiej strefie okupacyjnej. W maju 1941 do utworzonego w mieście getta zostało przywiezionych około 2000 Żydów ze Słowacji. Masowa deportacja do obozu zagłady w Sobiborze, rok później oznaczała ich Holocaust. Przetrwali tylko nieliczni^[18]. Opuścili oni Chełm wkrótce po wojnie, zakańczając tym wielowiekową historię Żydów w Chełmie.

W kwietniu 1945 roku, tuż po Wielkanocy, dochodzi w mieście do pierwszego w powojennej Polsce pogromu antyżydowskiego^[19].

Z Chełmem związana jest tradycja humoru żydowskiego. W dowcipach folkloru Żydów Europy wschodniej Żydzi z Chełma łącznie ze swoimi rabinami przedstawiani byli jako sympatyczni głupcy znajdujący zawsze dziwaczne lub złe rozwiązania problemów. Urodzony w Polsce laureat literackiej Nagrody Nobla, Isaac Bashevis Singer, oparł się na tej tradycji, kreując w swoich krótkich opowiadaniach albo sztukach teatralnych, pisanych w jidysz, śmiesznych bohaterów – „Mędrców” z Chełma^[20]. Także akcja musicalu, „Shlemiel the First”, opartego na jednym z jego opowiadań, ma miejsce w Chełmie. Tłumaczone na wiele języków opowiadania Singera rozsławiły nazwę miasta na całym świecie jako bajeczne miasto głupców. Jednak przedstawiany w nich żartobliwie żydowski mikrokosmos sztetla Chełma, w którym dochodzi do zderzenia tradycji z nowoczesnością, mistyki i wiary z liberalizmem, sekularyzmem i nihilizmem, służy tylko jako metafora dla podobnych uniwersalnych konfliktów na całym świecie, gdyż jak sam Singer wywnioskował myślami swojego bohatera Szlemiela w jednej ze swoich krótkich powieści:

Chełm w stosunkach polsko-ruskich i polsko-ukraińskich[edytuj]

Prawosławna cerkiew konkatedralna św. Jana Teologa

Cmentarz prawosławny na Górze Chełmskiej z połowy XIX w

Chełm i ziemia chełmska związane są ściśle z historią Rusi Kijowskiej. Od wieków zamieszkiwane były przez Rusinów, z których wyłonił się między innymi naród ukraiński. Z okolic Chełma wywodziły się ukraińskie osobistości jak Mychajło Hruszewski, Filip Filipczuk czy Antoni Wasyńczuk.

Na początku I wojny światowej powstała koncepcja carskiego ministra spraw zagranicznych Siergieja Sazonowa, przewidująca powstanie autonomicznego państwa polskiego, tzw. plan Sazonowa^[21]

Jednak ziemia chełmska, uważana przez administrację carską za rdzennie ruską, miała nie wchodzić w skład tego tworu. Dopiero po upadku Imperium Rosyjskiego i po zakończeniu wojen: I światowej, polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej, rejon Chełma (z 23,1% mniejszością ukraińską)^{[potrzebny przypis]} stał się ponownie częścią Rzeczypospolitej. Starając się silniej utrwalić wielowiekowy związek z kulturą polską nowa administracja przekazała kościołowi rzymskokatolickiemu w 1919 zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej, dotychczasową siedzibę diecezji prawosławnej, którą formalnie władze polskie rozwiązały w 1922. Nie pozwoliły one także na otwarcie szkół z ukraińskim językiem wykładowym. Mimo to rosła świadomość narodowa Ukraińców, co przyczyniło się do wzrostu napięć między Polakami i Ukraińcami, także i w Chełmie. Wzajemne stosunki popsuły się, gdy w 1938 władze na Chełmszczyźnie zburzyły 127 świątyń prawosławnych, w tym 91 cerkwi, 10 kaplic i 26 domów modlitwy^[22].

II wojna światowa i okupacja niemiecka doprowadziły do kulminacji konfliktu. Oprócz wielu ukraińskich jednostek kolaborujących z III Rzeszą, jedną z głównych organizacji zabiegającą o realizację swojej wizji niepodległego państwa ukraińskiego, w którego skład miały wchodzić także tereny tzw. Zakierzońskiego Kraju (do którego zaliczano ziemię chełmską) należeli nacjonaliści ukraińscy z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Ukraińcy uzyskali od niemieckich władz okupacyjnych pozycję uprzywilejowaną w stosunku do Polaków i rozpoczęli ukrainizację ziemi chełmskiej^[23]. W Chełmie tymczasem niemiecka administracja przywróciła zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej odtworzonej diecezji prawosławnej (diecezja chełmsko-podlaska Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Generalnej Guberni). W 1942 roku nasiliły się na ziemi chełmskiej pojedyncze egzekucje na przedstawicielach obu narodów posądzanych o kolaborację z okupantem. Wkrótce doszło do czystki etnicznej dokonanej przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach polskich, której najdrastyczniejszym przykładem była rzeź na Wołyniu dokonana na około 60 tysięcy Polaków, oraz czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej która pochłonęła równie wielką liczbę ofiar szacowaną także na 60 tys. ofiar. Wszystkie te wydarzenia odbywały się w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych po pogromach Polaków z Wołynia szukało w latach 1943–1944 schronienia w Chełmie^[24].

 Zobacz też: Zakład Karny Chełm.

Prawo Ukraińskiej SRR do ziemi chełmskiej podtrzymywali także ukraińscy komuniści z Nikitą Chruszczowem na czele^[25]. Na tydzień przed podpisaniem „Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polskiej-radzieckiej granicy państwowej” 27 lipca 1944 Chruszczow napisał do Stalina prośbę o przyłączenie tych terenów do USRR, jednak granica na Bugu była już przesądzona i potem potwierdzona na konferencji jałtańskiej^[26]. Jej przebieg w oparciu o linię Curzona spowodował, że osoby pochodzenia ukraińskiego zamieszkujące Chełm znalazły się w granicach państwa polskiego. Kilka tysięcy Ukraińców dobrowolnie opuściło miasto i okolice udając się do końca 1944 w ramach tzw. układów republikańskich na Ukraińską SRR. Pozostałych deportowano tam w okresie lat 1944–1946^[27].

Dzisiaj Chełm utrzymuje od kilku lat więzi partnerskie z ukraińskim Kowlem. Priorytet dany tworzeniu wspólnej teraźniejszości i przyszłości jest podkreślany bilateralnymi umowami państwowymi. Nie mniejszy wpływ na pojednanie ma też polsko-ukraińska organizacja piłkarskich mistrzostw Europy w 2012, dzięki której i Chełm, jako miasto tranzytowe przy ważnym połączeniu Warszawa – Kijów, może otrzymać nowe impulsy rozwojowe.

Prezydenci miasta[edytuj]

• od 2006 – Agata Fisz (SLD)
• 2002-2006 – Krzysztof Grabczuk (PO)
• 1998-2002 – Henryk Dżaman

Architektura[edytuj]

Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, dawna katedra greckokatolicka, ob. rzymskokatolicki kościół parafialny (XVII/XVIII w.)

Wnętrze Kościoła Rozesłania św. Apostołów

Kościół reformatów pw. św. Andrzeja – widok od ul. Ks. J. Popiełuszki

Plac Łuczkowskiego wraz z pozostałościami dawnego ratusza i kamienic starosty chełmskiego W. Węglińskiego oraz zrekonstruowana studnia miejska

Cmentarz przy ul. Lwowskiej (rzymskokatolicki i prawosławny) – kaplica rodziny Zajdlerów z 1908 roku

Podziemia kredowe

• Grodzisko (Wysoka Górka, Górka Chełmska, Wzgórze Widokowe – pomnik przyrody) – pochodzi z wczesnego średniowiecza. Pod ziemią znajdują się pozostałości palatium książęcego oraz cerkwi św. Jana Złotoustego, wybudowanych przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego. Podczas badań archeologicznych odkryto również pozostałości kamiennej wieży datowanej na XIV w. Zachowały się także fundamenty cerkwi św. Cyryla i Metodego, zbudowanej w 1875 r. i rozebranej po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.
• Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – pierwsza świątynia zbudowana została w XIII w. przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego jako cerkiew prawosławna. Obecna barokowa świątynia przebudowana przez arch. Pawła Fontanę jako katedra unicka (greckokatolicka) w latach 1736–1757. Budowniczym świątyni był Tomasz Rezler. W latach 1875–1915 był to sobór prawosławny. Od 1919 r. kościół rzymskokatolicki. W latach 1940–1944 ponownie cerkiew prawosławna. Tytuł bazyliki mniejszej nadał świątyni papież Jan Paweł II.
• Dzwonnica – zbudowana w 1878 r., przebudowana i podwyższona w 1939 r. Otwarta dla ruchu turystycznego w czerwcu 2008 r.
• Brama Uściłuska^[28][29] (Brama Bazyliańska, Klasztorna, Zamkowa) – brama z okresu wczesnego baroku z 1616 r.
• Klasztor Bazylianów – zbudowany w latach 1640–1649, wielokrotnie przebudowywany. Obecnie wykorzystywany w celach mieszkalnych.
• Pałac Biskupów Greckokatolickich – zbudowany w latach 1711–1730. Przebudowany 1876-1886 i 1920. Obecnie kancelaria parafialna.
• Budynek Bractwa Bogarodzicy – zbudowany w 1904 roku. Obecnie plebania.
• Organistówka – niewielki obiekt z 1875 r. przy wjeździe na Górę Zamkową od strony ul. Hrubieszowskiej. Po wyremontowaniu była siedzibą Państwowego Konserwatora Zabytków w Chełmie. Obecnie mieści się w niej Niepubliczne Przedszkole „Arka” z oddziałami integracyjnymi.
• Kościół Rozesłania św. Apostołów – późnobarokowy kościół arch. Pawła Fontany wybudowany w latach 1753–1763. Posiada wnętrze niezmieniane od czasu budowy, jedynie kilkakrotnie odnawiane. Postawiony na miejscu drewnianego kościoła fundowanego w XV w. przez króla Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem, w czym 16 chorągiew Ziemi Chełmskiej, walcząca pod znakiem Białego Niedźwiedzia na czerwonym tle, miała znaczący udział. Kościół ten nieprzerwanie (nawet w czasach zaborów i okupacji hitlerowskiej) był w rękach katolików i Polaków.
• Klasztor O.O. Pijarów – wybudowany w latach 1720–1726. Miejsce noclegu pielgrzymów zmierzających do Chełma. Dawny budynek gospodarczy klasztoru Bazylianów. Obecnie plebania parafii Rozesłania Świętych Apostołów.
• Kolegium Pijarów – wybudowane równolegle z klasztorem. Obecnie Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie. Posiada ono m.in. zbiory archeologiczne i militaria.
• Kościół i klasztor O.O.Reformatów – zespół budowli sakralnych składający się z Kościoła św. Andrzeja Apostoła (Sanktuarium św. Antoniego z Padwy) i Klasztoru O.O. Franciszkanów – Reformatów (OFM). Kościół barokowy św. Andrzeja Apostoła arch. Pawła Fontany powstał w latach 1737–1750, wielokrotnie przebudowywany. Świątynia była także użytkowana przez prawosławnych (1868–1915) jako cerkiew św. Barbary i ewangelików (1915–1918 i 1939–1944) jako kircha protestancka.
• Cerkiew św. Mikołaja – cerkiew wzmiankowana w XV w. Obecny budynek z lat 1721–1727. Obecnie sala koncertowa i Oddział Sztuki Dawnej Muzeum Chełmskiego.
• Dawne seminarium greckokatolickie – kompleks budynków wzniesiony przy cerkwi św. Mikołaja w latach 1769–1800. W latach 1919–1939 siedziba Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego i II Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi (tzw. Farbiszanek). W okresie PRL mieściła się tu szkoła kształcąca przyszłe przedszkolanki oraz Studium Nauczycielskie. Obecnie mieści się tu IV Liceum Ogólnokształcące im. dr Jadwigi Młodowskiej.
• Cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa – wybudowana w latach 1846–1849 w stylu bizantyńsko-rosyjskim z elementami klasycystycznymi. Pełni ona obecnie rolę konkatedry diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, jest też świątynią parafialną. Jedyna zachowana cerkiew prawosławna w Chełmie.
• Mała Synagoga – wybudowana na początku XX w. Obecnie znajduje się w niej kawiarnia i piwiarnia „Browarek”.
• Stara Synagoga – zbudowana w 1584 roku. Zniszczona przez Niemców około 1942 r. Fundamenty po badaniach archeologicznych zostały zniszczone, na ich miejscu powstał nowy budynek.
• Ruiny ratusza – obecnie zarys fundamentów dawnego ratusza z XIV wieku na pl. Edwarda Łuczkowskiego. Ratusz został rozebrany w 1848 roku w wyniku groźby zawalenia po licznych pożarach^[11].
• Pałac Kretzschmarów – eklektyczny pałacyk powstały pod koniec XIX wieku. Dawniej mieścił się tam urząd poczty, obecnie Urząd Stanu Cywilnego.
• Zespół Szkół Mechanicznych – budynek szkolny, położony przy ul. Pocztowej. Został wybudowany w 1878 roku. Obecnie siedziba PWSZ w Chełmie.
• Dawne seminarium prawosławne – zbudowane w latach 1888–1890. Obecnie siedziba I LO im. Stefana Czarnieckiego i Gimnazjum nr 2 im. ks. Zygfryda Berezeckiego. Przed budynkiem stoi czapla-fontanna.
• Gmach Dyrekcji – zbudowany w latach 1928–1938. Planowana siedziba Wschodniej Dyrekcji Kolei Państwowej. W 1944 r. siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Obecnie siedziba m.in. Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Chełmie, Urzędu Miasta i Starostwa Powiatowego.
• Wieża w Bieławinie – ruiny wieży postawionej na grodzisku przy brodzie rzeki Uherki, prawdopodobnie z XI w. Do 1944 r. zachowana była jedna ściana, ale została wysadzona przez wojska niemieckie tuż przed zajęciem miasta przez oddziały sowieckie. To co możemy oglądać obecnie to odkopane fundamenty do wysokości 2 metrów.
• Kamienica mieszczańska – kamienica z 1875 r. przy ul. Lubelskiej 57. Po generalnym remoncie około 1980 r. zamieniona na muzeum.
• Magistrat – wybudowany w 1926 r. Obecnie mieści się tam kino „Zorza” oraz Urząd Miasta. Skrzydło mieszczące kino „Zorza” gruntownie przebudowano w latach sześćdziesiątych.
• Cmentarz przy ul. Lwowskiej (rzymskokatolicki i prawosławny) – stary cmentarz założony w 1790 r. Zabytkowe kaplice („Biała” – rodziny Bielskich z końca XVIII w., w której znajduje się mauzoleum Chełmian poległych i zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w okresie II wojny światowej; „Czerwona” – rodziny Zajdlerów z 1908 roku). Na cmentarzu znajdują się mogiły żołnierzy poległych w walkach 1919–1920 oraz wielu zasłużonych dla Chełma kapłanów, nauczycieli (m.in. dwukrotnego prezydenta Chełma Stanisława Gutta).
• Cmentarz żydowski – założony na przełomie XV/XVI w. Zniszczony przez hitlerowców, odnowiony po 1990 r.
• Cmentarz prawosławny – założony na stoku Chełmskiej Górki w 1867 r., zdewastowany. Znajduje się tu m.in. grób Filipa Filipczuka, premiera Ukraińskiej Republiki Ludowej. Chowano na nim w czasie zaborów rosyjską elitę urzędniczą miasta.
• Cmentarz wojenny – założony w 1915 r., zlokalizowany na stoku stoku Góry Zamkowej, poniżej cmentarza prawosławnego. Miejsce pochówku żołnierzy polskich (z września 1939 r. oraz 1944–1945) i radzieckich oraz partyzantów z II wojny światowej (wśród nich Kawaler Orderu Virtuti Militari i Bohater Związku Radzieckiego ppłk Nikołaj Fiodorow, który zginął w bitwie partyzanckiej stoczonej pod Wojsławicami 17 kwietnia 1944 r.).
• Cmentarz wojenny (okolica lasu Borek, koło wsi Strupin Łanowy) – założony w okresie I wojny światowej, pochowani są na nim żołnierze z okresu I wojny światowej oraz z okresu międzywojennego i II wojny światowej.
• Cmentarz jeniecki (tzw. „Patelnia”) z okresu II wojny światowej – założony w czasie II wojny światowej przez hitlerowców na potrzeby Stalagu 319. Pochowanych zostało tam od 30 do 100 tysięcy ludzi, głównie żołnierzy radzieckich i Włochów.
• Park miejski – założony na początku XX w. Powiększony po 1945 r. Do lat osiemdziesiątych istniał tam staw. Oficjalnie nie jest uznany za zabytek. W parku od 1994 r. stoi pomnik Akcji „Burza” AK.
• Podziemia Kredowe – zabytkowa kopalnia kredy stanowiąca unikatową pozostałość górnictwa kredowego w Europie. Znajdujący się w niej wielopoziomowy kompleks korytarzy i komór powstał w wyniku wielowiekowej eksploatacji kredy piszącej, której złoża znajdują się pod powierzchnią miasta. Z podziemiami związane są legendy, podania i baśnie. Podziemia udostępnione są częściowo dla ruchu turystycznego.
• Dziewicza Góra – domniemane stare grodzisko w miejscowości Horodyszcze koło Chełma, w rzeczywistości okazało się, że grodzisko istniało na innej górze, w miejscu gdzie obecnie przebiega droga z Chełma do Włodawy. Domniemane wały grodu to w rzeczywistości resztki okopów z pierwszej wojny światowej.
• Pomnik Sybiraków – odsłonięty 17 września 2007 r. w kolejną rocznicę napaści ZSRR na Polskę. Upamiętnia Polaków wywiezionych z kraju przez sowietów. Głaz znajduje się przy ul. Pocztowej niedaleko skrzyżowania z ul. Puławską.
• Osiedle Dyrekcja – osiedle kolejowe w wschodniej części miasta, którego układ urbanistyczny został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/138^[30].

Religia[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Parafie w Chełmie.

Kościół polskokatolicki Matki Boskiej Zwycięskiej

Kościół garnizonowo-cywilny (dawna cerkiew garnizonowa)

Chełm był od dawnych czasów jednym z religijnych centrów katolicyzmu, judaizmu, prawosławia i unitów. Miasto było zarówno miejscem pielgrzymek rzymskich katolików, chrześcijan prawosławnych i unitów do ikony Matki Boskiej Chełmskiej – replika której znajduje się w świątyni na Górze Chełmskiej i uważanej za cudotwórczą – jak i jednym z głównych ośrodków filozofii chasydzkiej. O styku wyznań świadczy bliskość sąsiedztwa byłych albo do dziś czynnych świątyń na niewielkim obszarze w centrum miasta. Nie zawsze sąsiedztwo to przebiegało bez konfliktów, o czym świadczą losy świątyni pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, która od XIII w. należała do prawosławnych, unitów i katolików. Podobny los spotkał ikonę Matki Boskiej Chełmskiej, której oryginał od 2000 r. znajduje się w Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym w Łucku, podczas gdy w bazylice chełmskiej można podziwiać tylko jej kopię. Dzisiaj Chełmianie są w przeważającej większości wyznania rzymskokatolickiego. Są tu także prawosławni (których cerkiew pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa (Bogosłowa) jest konkatedrą prawosławnego arcybiskupa lubelsko-chełmskiego Abla, a także świątynią parafialną) oraz wierni Kościoła Polskokatolickiego (kościół parafialny pw. Matki Boskiej Zwycięskiej znajduje się przy ul. Adama Mickiewicza).

Swoje zbory w Chełmie mają również trzy wyznania protestanckie: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (zbór w Chełmie), Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (zbór w Chełmie) oraz Kościół Zielonoświątkowy w RP (zbór „Dom na Skale”).

Ponadto działalność kaznodziejską w mieście prowadzi 9 zborów Świadków Jehowy korzystających z 5 Sal Królestwa: ul. Bociania 10, ul. Majowa 10 (Pokrówka), ul. Malowane 2A, ul. Warzywna 13 i ul. Wojsławicka 36^[31].

Edukacja[edytuj]

 Osobny artykuł: Lista szkół w Chełmie.

Kultura[edytuj]

Chełmski Dom Kultury

W Chełmie zlokalizowane są następujące instytucje związane z kulturą: Chełmski Dom Kultury, Chełmska Biblioteka Publiczna, Chełmska Biblioteka Pedagogiczna, Mniejsza Publiczna Biblioteka Europejska, Archiwum Państwowe w Lublinie oddział w Chełmie, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza (posiada m.in. zbiory archeologiczne i militaria i wiele innych. W jego skład wchodzą działy: historyczny, archeologiczny, przyrodniczy, sztuki współczesnej, etnograficzny, sztuki dawnej), Młodzieżowy Dom Kultury, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Kino Zorza, Amfiteatr Kumowa Dolina oraz kilka stowarzyszeń kulturalnych.

W mieście działają m.in.:

• Zespół tańca Ludowego Ziemi Chełmskiej;
• Teatr Hesperydy^[32]
• Formacja Tańców Latynoamerykanskich Takt-Zomar – do 2009 w kategorii powyżej 15 lat, zdobyła podczas Mistrzostw Polski Formacji Tanecznych 10 złotych medali medali i tytułów mistrzowskich, dwa srebrne i jeden brązowy^[33];
• Klub Tańca Nowoczesnego Foton;
• Klub Boogie Opus Twist
• Chór Ziemi Chełmskiej „Hejnał” im. Mieczysława Niedźwieckiego;
• Chór Państwowej Szkoły Muzycznej;
• Orkiestra Dęta;
• Estrada Dziecięca;
• Promyczki.
• Teatr Ziemi Chełmskiej.

Prasa lokalna[edytuj]

Tygodniki:

• Super Tydzień Chełmski;
• Nowy Tydzień – Tygodnik Lokalny;

Dzienniki:

• Dziennik Wschodni, oddział Chełm;
• Kurier Lubelski, oddział Chełm;

Inne:

• Kultura Chełma – kwartalnik;
• Chełmski Kurier Muzealny;
• Kredą Pisane – kwartalnik;
• Rocznik Chełmski.

Lokalne rozgłośnie radiowe[edytuj]

• Radio Bon Ton 104,90 FM;
• Radio Lublin SA, oddział Chełm

Imprezy cykliczne[edytuj]

• Dni Chełma – organizowane co roku w czerwcu, podczas nich odbywa się wiele imprez kulturalnych i sportowych oraz zostaje wręczony tytuł Chełmianina Roku;
• Bieg Uliczny o Puchar Prezydenta – corocznie, podczas Dni Chełma – należący do Grand Prix Polski Biegów Ulicznych;
• Chełmstok – międzynarodowy festiwal muzyki rockowej;
• Szopka Bożonarodzeniowa z koncertami kolęd i pastorałek – w czasie wigilijnym na placu Łuczkowskiego;
• Biegi Niepodległości – corocznie z okazji Święta Niepodległości 11 listopada;
• Gala Mistrzów Podnoszenia Ciężarów im. Mariana Zielińskiego;
• Juwenalia – majowe święto studentów;
• Noc Kultury.
• Chełm Bboys Battle

Chełmianie[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Chełmem.

 Zobacz też: Kasztelanowie chełmscy.

Chełmianin Roku[edytuj]

Tytuł Chełmianina Roku ustanowiony w 1997 r. przez ówczesnego prezydenta Chełma Zbigniewa Bajko, reaktywowany przez Krzysztofa Grabczuka, przyznawany jest osobom za szczególną aktywność zawodową oraz pracę społeczną^[34]. Osobę uhonorowaną tym tytułem wyłaniają: prezydentem miasta, przewodniczący Rady Miasta Chełma, laureaci konkursu Chełmianina Roku, notariusz oraz trzech losowo wybranych mieszkańców Chełma. Wyróżnienie nadawane jest corocznie oraz dożywotnio, co oznacza, że osoba uhonorowana tym tytułem nie może otrzymać go ponownie. Zwycięzca otrzymuje okolicznościowy medal oraz akt nadania tytułu^[35]. Dotychczas tytuł ten otrzymali^[36]:

Ta sekcja od 2010-05 wymaga zweryfikowania podanych informacji: Rok nadania czy za rok?. Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• 1997 – Krzysztof Grabczuk – samorządowiec, trener zapaśników, działacz sportowy, były prezydent Chełma i członek zarządu województwa, od 2008 marszałek województwa lubelskiego;
• 1998 – Andrzej Kosior – lekarz ortopeda, ordynator oddziału ortopedii w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym;
• 2003 – Witold Grela – przedsiębiorca, właściciel piekarni;
• 2004 – Dariusz Jabłoński – zapaśnik w stylu klasycznym, mistrz świata i Europy, olimpijczyk;
• 2005 – Wojciech Krawczyk – lekarz internista, ordynator oddziału wewnętrznego w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym;
• 2006 – Jolanta Kropp – wychowawczyni wielu laureatów olimpiad oraz reprezentantów kraju na międzynarodowych konkursach języka łacińskiego, nauczycielka w I Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Czarnieckiego^[37];
• 2007 – Longin Jan Okoń – pisarz, poeta, społecznik;
• 2007 – Stanisław Adamiak – przedsiębiorca, sponsor kultury;
• 2008 – Grzegorz Gorczyca – prezes Automobilklubu Chełmskiego^[38];
• 2009 – Zbigniew Lubaszewski – nauczyciel historii, działacz PTTK, regionalista, animator kultury, przewodnik, odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski^[39].
• 2010 – prof. Józef Zając – rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie
• 2011 – dr Michał Gołoś – rektor Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie

Gospodarka[edytuj]

Cementownia CHEŁM S.A. Grupa RMC Polska

W czasach PRL nastąpił znaczny rozwój przemysłu, zahamowany przez upadek ustroju i restrukturyzację.

Miasto stanowi ośrodek przemysłowy. Dominują tu: przemysł mineralny (cementowy – od 1960 w mieście działa Cementownia Chełm, szklarski, ceramiki budowlanej, betonów, odkrywkowa kopalnia kredy), lekki (obuwniczy, odzieżowy), spożywczy (owocowo-warzywny, winiarski, mleczarski, piwowarski, cukierniczy), maszynowy, metalowy, precyzyjny, chemiczny, tartaczny, meblarski i poligraficzny. W mieście działa wiele firm budowlano-montażowych oraz zakładów rzemieślniczych, w tym rzemiosła artystycznego. Chełm jest także ośrodkiem handlowo-usługowym, działają tu m.in. banki, agencje ubezpieczeniowe oraz firmy obsługujące ruch turystyczny i tranzytowy^[4].

Od 2004 w mieście odbywają się międzynarodowe targi „Wschodnie Inicjatywy Gospodarcze”. Są one realizowane przy współpracy z samorządem miasta Kowla^[40].

Region pod względem rozwoju gospodarczego nie należy do najlepiej rozwiniętych^{[potrzebny przypis]}. Bezrobocie w Chełmie w maju 2009 wynosiło 14,7%, a w Powiecie Chełmskim 16,4%^{[potrzebny przypis]}

W mieście znajdują się 4 targowiska. Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Chełmie

Transport[edytuj]

Dworzec kolejowy w Chełmie

Znaczny węzeł drogowy i kolejowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• DK12: Łęknica – Leszno – Kalisz – Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Chełm – Dorohusk
• DW812: Biała Podlaska – Włodawa – Chełm – Krasnystaw
• DW843: Chełm – Zamość
• DW844: Chełm – Hrubieszów – Dołhobyczów

Dużą rolę odgrywa komunikacja autobusowa. Przedsiębiorstwo PKS Chełm zapewnia połączenia z Lublinem, Warszawą, Krakowem, Katowicami, Kielcami, Wrocławiem, Hrubieszowem, Włodawą, Łęczną i większością okolicznych miejscowości. W Chełmie działa też wielu przewoźników prywatnych, utrzymujących linie do Lublina, Warszawy, Gdańska, Zamościa, Krasnegostawu, Włodawy, Hrubieszowa, Dorohuska i Wojsławic.

Kolej[edytuj]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Stacje i przystanki kolejowe w Chełmie.

W Chełmie funkcjonuje lokomotywownia PKP Cargo, obsługująca przewozy towarowe w okolicy i kolejowe przejście graniczne z Ukrainą w Dorohusku.

Komunikacja miejska[edytuj]

Autobus Chełmskich Linii Autobusowych

 Osobny artykuł: Chełmskie Linie Autobusowe.

CLA Chełm

Chełmskie Linie Autobusowe obsługują 15 linii autobusowych: 1, 2, 2B, 3, 5A, 5C, 6, 8, 9, 11, 11A, 12, 15, 24 ,30. Do obsługi linii spółka posiada 39 autobusów marki Mercedes-Benz. Oba pojazdu są niskopodłogowe, posiadają system informacji pasażerskiej.

PKS Chełm oraz prywatni przewoźnicy

Oprócz linii CLA w Chełmie funkcjonuje sieć połączeń organizowanych przez PKS Chełm. Są to linie podmiejskie m.in. 201, 202, 203, 204, 206, 210 kursujące m.in. do Nowosiółek, Krobonoszy, Okszowa, Żółtaniec, Pokrówki, Józefina, m.in. linie nr 201, 202, 203, 204, 206, 210^[41] oraz komunikację prywatną (linie od nr 100)

Transport lotniczy[edytuj]

Około 7 km od miasta, w Depułtyczach Królewskich znajduje się lotnisko Chełm-Depułtycze Królewskie.

W 2011 otwarto sanitarne lądowisko przy ul. Ceramicznej.

Sport[edytuj]

 Zobacz też: Stadion Miejski w Chełmie.

Hala Sportowa MOSiR-u zlokalizowana jest przy ul. Granicznej 2a. Oficjalnie do użytku została przekazana 9 października 2002 r. Uroczystość otwarcia zaszczycił swoją obecnością Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski. Jest to wielofunkcyjny obiekt sportowy przystosowany do rozgrywania zawodów sportowych, przeprowadzania treningów, ćwiczeń gimnastycznych, rehabilitacyjnych.

Największe osiągnięcia sportowe odnieśli: Andrzej Głąb w Seulu w 1988 wywalczył tytuł wicemistrza olimpijskiego, Piotr Jabłoński otrzymał złoty medal podczas mistrzostw świata kadetów w Kanadzie (1991), brązowy podczas mistrzostw świata juniorów w Iranie (1995); dwukrotnie tytuł wicemistrza świata juniorów zdobywał także Dariusz Jabłoński (1990, 1991). Bracia Jabłońscy reprezentowali barwy kraju podczas Igrzysk Olimpijskich w Atlancie, w których uczestniczył również Krzysztof Grabczuk jako sędzia klasy międzynarodowej.

W Chełmie znajdują się 3 pływalnie (jedna odkryta i dwie kryte), kąpielisko miejskie „Glinianki” oraz sezonowo czynne jest sztuczne lodowisko. W Parku Miejskim przy ul. Armii Krajowej uruchomiono skate park.

Zabory[edytuj]

Polityka cara poprzez rusyfikację doprowadziła do degradacji Polski, przede wszystkim oświaty i zdrowotności społecznej. Pijarzy w Chełmie, podbudowani ideami Komisji Edukacji Narodowej, swoją działalnością ratowali Polską oświatę i zdrowotność fizyczną młodzieży. Zakładali kolegia, w których prowadzili ćwiczenia cielesne i wycieczki. Wojny i rewolucja Polskiej Macierzy Szkolnej z 1905 r. doprowadziły do tego, że od 1906 r. kurierzy polskich narodowowyzwoleńczych organizacji – m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – podróżowali konspiracyjnie po kraju pod zaborem rosyjskim, w ramach tzw. akcji tworzenia oddziałów na prowincji i rozwijania idei regionalizmu jako budzenie prowincji polskiej do życia samodzielnego we wszystkich dziedzinach (po latach zaborów). W wyniku tych działań w 1908 r. powstało w Chełmie pierwsze konspiracyjne gniazdo „Sokole” przy Ochotniczej Straży Ogniowej i również w 1908 r. tworzył się Robotniczy Ruch Sportowy w Chełmie.

Lata 1918–1939[edytuj]

Najistotniejszą i powszechną instytucją w Chełmie wychowania przez sport stała się szkoła. Obowiązkowe wychowanie fizyczne prowadzone prawidłowo na lekcjach w każdej szkole średniej i powszechnej stało się podstawą rozwoju form kultury fizycznej. Z początkiem 1919 r. z działów lekcji wychowania fizycznego wyrastały w Chełmie dyscypliny sportowe, koła-kluby sportowe. Wiosną 1920 r. powstał pierwszy KS w Chełmie przy 7 Pułku Piechoty Legionów Lekkoatletyczno-Piłkarski Wojskowy KS (WKS 7pp. Leg.), natomiast pierwsze Szkolne Koło Sportowe „Zdrów” w 1923 r., w pierwszy robotniczy KS w 1929 r. jako KS Kolejowe Przysposobienie Sportowe (KS KPW).

Po roku 1944[edytuj]

Klub Sportowy Związku Zawodowych Kolejarzy „Kolejarz” Chełm działał w latach 1945–1955 (przy PKP), tworzony na przełomie 1944/1945, został powołany-zatwierdzony oficjalnie 2 kwietnia 1945 r., w oparciu o drużynę piłki nożnej (właściwie był reaktywowany na bazie Klubu Sportowego Kolejowego Przysposobienia Wojskowego utworzonego w 1929 r. też przy PKP w Chełmie) – był pierwszym robotniczym klubem sportowym działającym w Polsce Ludowej na terenie Chełma.

Sportowcy chełmscy[edytuj]

• Andrzej Głąb: zapasy styl klasyczny:

1988 r. Seul, Igrzyska Olimpijskie, srebrny medal;

1987 r. zdobywca Pucharu Świata.

• Dariusz Jabłoński: zapasy styl klasyczny:

1996 r. Atlanta, Igrzyska Olimpijskie 8. miejsce.

1997 r. Finlandia, Mistrzostwa Europy Seniorów, złoty medal.

2000 r. Sydney, Igrzyska Olimpijskie, eliminacje.

2003 r. Francja, Mistrzostwa Świata Seniorów, złoty medal.

• Piotr Jabłoński: zapasy styl klasyczny:

1991 r. Kanada, Mistrzostwa Świata Kadetów, złoty medal.

1996 r. Atlanta, Igrzyska Olimpijskie, eliminacje.

• Jakub Kremski: modelarstwo wodno–lotnicze

1993 r. Jezioro Kierskie koło Poznania, Mistrzostwa Świata Modeli Żaglowych medal brązowy w kl. F5E junior;

1995 r. Xanten Niemcy, Mistrzostwa Świata Modeli Żaglowych medal srebrny w kl. F5E junior;

1997 r. Iława Polska, Mistrzostwa Świata Modeli Żaglowych medal srebrny kl. F5E junior i medal brązowy kl. F5M junior.

• Barbara Szpindowska: zapasy styl klasyczny:

2002 r. Bułgaria, Mistrzostwa Europy Kadetek, srebrny medal (pierwszy medal kobiety zapaśniczki).

• Stanisław Górak: lekkoatleta rzut oszczepem:

1978 r. Kanada Uniwersjada, brązowy medal.

• Grażyna Siewierska: lekkoatletka sprinterka:

1973 r. Duisburg NRF, Mistrzostwa Europy Juniorów, brązowy medal w sztafecie.

• Jadwiga Czapka: lekkoatletka skok w dal:

1967 r. Olsztyn, Mistrzostwa Polski Juniorów, złoty medal wynikiem 5,82 m (był to pierwszy złoty medal i tytuł dla Chełma).

• Jolanta Soczyńska: lekkoatletka sprinterka:

1990 r., bieżnia 100 m. Mistrzostwa Polski Seniorek, srebrny medal,

1991 r., hala 60 m. Mistrzostwa Polski Seniorek, srebrny medal,

1991 r. bieżnia 200 m. Mistrzostwa Polski Seniorek, brązowy medal.

Sportowcy pochodzący z Chełma[edytuj]

• Marian Zieliński (podnoszenie ciężarów): Igrzyska Olimpijskie:

1956 Melbourne, 1960 Rzym, 1964 Tokio i

1968 Meksyk, trzy brązowe medale.

• Andrzej Tomza (strzelectwo sportowe): Igrzyska Olimpijskie 1960 Rzym.
• Janusz Wichowski (koszykówka): Igrzyska Olimpijskie 1960 Rzym i 1964 Tokio
• Krzysztof Pytel (szachista): Mistrz Międzynarodowy.

Kluby sportowe[edytuj]

Ta sekcja od 2010-01 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Lista klubów sportowych biorących udział w rozgrywkach ogólnopolskich:

• Rajdy samochodowe: Automobilklub Chełmski
• lekkoatletyka: MKS Agros Chełm
• zapasy: Miejski Klub Sportowy „Cement Gryf”,
• piłka nożna: ChKS Chełmianka Chełm
• koszykówka: MKS Chełm (dawniej MKS „Biomlek” Chełm)
• tenis stołowy: KS „Ogniwo” Chełm
• tenis ziemny: Ognisko TKKF „Olimpia”
• siatkówka:TempO Chełm
• taniec: Takt Chełm, Rytm Chełm, Klub Tańca Nowoczesnego Foton
• pływanie: MUKS „Lider” Chełm
• karate: „Klub Kyokushin-kan Karate-do w Chełmie”, Karate Kyokushin-kan Kanku
• strzelectwo sportowe: MKS Dragon Chełm
• boks: MKS II LO Chełm
• judo: MKS Judo Chełm
• Sambo: MKS Sambo Chełm
• taniec, fitness, fight club, cross trening: Fabryka Sportu
• spadochroniarstwo: Szkoła Spadochronowa SkyDive Chełm

Polityka[edytuj]

Obok administracji miasta na prawach powiatu, siedzibę w Chełmie ma także powiat chełmski. Delegatura Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego znajduje się w budynku byłej Dyrekcji Kolei Państwowych.

Posłowie VII kadencji z Chełma:

• Grzegorz Raniewicz (PO)
• Beata Mazurek (PiS)
• Franciszek Jerzy Stefaniuk (PSL)
• Zbigniew Matuszczak (SLD)

Organizacje pozarządowe[edytuj]

Gmach Dyrekcji, obecnie siedziba Starostwa Powiatowego przy placu Niepodległości

Neorenesansowy Magistrat Miejski z attykami i herbem miasta

Pomnik Jana Pawła II autorstwa Krystyny Fałdygi-Solskiej odsłonięty w 2006 r. na pl. Niepodległości

Do wielokulturowej przeszłości Chełma nawiązuje swoimi projektami stowarzyszenie Miasteczko, a chełmskie oddziały Ligi Ochrony Przyrody i Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej wygrały w 2004/2005 roku konkursy o dotacje na programy edukacji ekologicznej z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony środowiska.

Aktywnością wykazuje się także Stowarzyszenie Rocznik Chełmski. Jednym z głównych celów statutowych tej organizacji jest promocja miasta i historycznej ziemi chełmskiej poprzez wydawanie Rocznika Chełmskiego i Biblioteki Rocznika Chełmskiego oraz organizowanie konferencji naukowych i popularnonaukowych we współpracy z Uniwersytetem w Łucku. Stowarzyszenie to wydało w 2007 roku dwujęzyczny (w języku polskim i częściowo ukraińskim) tom 11 Rocznika Chełmskiego oraz pracę doktorską Pawła Kiernikowskiego zatytułowaną „Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918-1939)” jako tom 1 serii wydawniczej Biblioteka Rocznika Chełmskiego; w 2008 r. – tom 12. Rocznika Chełmskiego oraz – jako tom 2. Biblioteki Rocznika Chełmskiego – pracę doktorską Witolda Sulimierskiego pt. Oświata i życie kulturalno–społeczne Chełma w latach 1864–1939; w roku 2009 – tom 13 Rocznika Chełmskiego i pracę Andrzeja Rybaka pt. Stalag 319. Międzynarodowy obóz jeniecki w Chełmie w latach 1941–1944 jako tom 3 Biblioteki Rocznika Chełmskiego; w roku 2010 – tom 14 Rocznika Chełmskiego oraz, jako tom 4 Biblioteki Rocznika Chełmskiego pracę pióra Longina Jana Okonia zatytułowaną Historia literatury Ziemi Chełmskiej 1505–2010 uzupełniona szkicami; w roku 2011 – tom 15 Rocznika Chełmskiego, pracę gen. dr Jacka Pomiankiewicza pt. Dzieje więzienia w Chełmie jako tom 5 Biblioteki Rocznika Chełmskiego oraz jako tom 1 nowej serii wydawniczej „Źródła”, opracowany i przygotowany do druku przez dr Andrzeja Rybaka Dziennik wojenny Zenona Waśniewskiego; w 2012 r. – tom 16 Rocznika Chełmskiego oraz pracę dr Dominiki Staszczyk pt. Doświadczanie historii na pograniczu kulturowym. Historiografia Chełma (do 1939 r.) jako t. 6 Biblioteki Rocznika Chełmskiego; w roku 2013 – tom 17 Rocznika Chełmskiego, a w roku 2014 – t. 18 Rocznika Chełmskiego. Ponadto członkowie Zarządu Stowarzyszenia Rocznik Chełmski w ostatnich latach brali udział w międzynarodowych sympozjach i sesjach naukowych zorganizowanych m.in. przez Instytut Pamięci Narodowej, Polską Fundację Kościuszkowską, Konsulat Generalny Ukrainy, Chełmskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Wiedzy Obronnej.

Turystyka i rekreacja[edytuj]

Podziemia kredowe w Chełmie – wejście do muzeum kopalni kredy

Infrastruktura[edytuj]

Miasto znajduje się na przygraniczu polsko–ukraińskim i leży na ważnej trasie łączącej Ukrainę z Polską. W Chełmie znajduje się kilka hoteli oraz Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej przy Urzędzie Miasta.

Organizacjami oferującymi informację turystyczną są: oddział Wojskowy PTTK i Chełmskie Podziemia Kredowe „LABIRYNT”.

Szlaki turystyczne[edytuj]

W granicach miasta znajduje się las „Borek” z oznakowaną ścieżką zdrowia. W mieście powstaje również wiele ścieżek rowerowych prowadzących do okolicznych wsi. W lesie „Kumowa Dolina” znajduje się ścieżka rowerowa o charakterze sprawnościowym.

Przez miasto przechodzą 3 szlaki: niebieski, czerwony i zielony. Kilka szlaków przebiega przez atrakcyjne krajobrazowo obszary ziemi chełmskiej. Na terenie miasta wyznaczono dwie ścieżki spacerowe oznakowane kolorem czerwonym i zielonym

• Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich zabytków architektury – ok. 2 km. Trasa obejmuje 11 najcenniejszych obiektów zabytkowych.
• Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich pomników przyrody – ok. 6 km. Trasa obejmuje 12 przystanków z pomnikami i obiektami przyrodniczymi Chełma.
• Szlak Rezerwatów Przyrody – zielony, długość 101,3 km.
• Szlak Bagien i Moczarów – niebieski, długość około 45 km.
• Szlak I Korpusu Pancernego – czerwony, długość 45,6 km

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Ta sekcja od 2011-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Do tej pory przedstawiciele administracji Chełma podpisali dwustronne umowy o przyjaźni z miastami partnerskimi z 5 państw:

• Kowel  Ukraina,
• Luboml  Ukraina,
• Morlaix  Francja,
• Utena  Litwa,
• Knoxville  Stany Zjednoczone,
• Sindelfingen  Niemcy w 2001 roku.

Współpraca odbywa się przeważnie na polu kulturalno-oświatowym.

Zobacz też[edytuj]

• Chełm Wąskotorowy
• Nadbużański Oddział Straży Granicznej
• Podział administracyjny województwa lubelskiego

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Komitet Obywatelski zainicjowany przez Radę Miejską w Chełmie, Zapomniana i zaniedbana sprawa, Chełm – styczeń – 1936, Chełmska Biblioteka Publiczna, id 42 [dostęp 2016-07-29]
• Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej – Województwo ruskie, Ziemia sanocka, Ossolineum, Wrocław 1995. t. VI – d. województwo bełskie, Ziemia Chełmska woj. ruskiego.
• Kazimierz Kling, Pamiętniki, Biblioteka Ossolineum.
• Andrzej Gruszka, Starostowie chełmscy w epoce jagiellońskiej, Chełmski Szkolny Związek Sportowy, Chełm 2002, ​ISBN 83-916168-0-0​.
• Paweł Kiernikowski, Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939), Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2007, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 1, ​ISBN 978-83-922585-1-3​.
• Elżbieta Przesmycka, Elżbieta Pytlarz, Chełm – „Nowe Miasto”, Modernistyczne założenie urbanistyczne, [w:] Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr., s. 244–259, OL PAN, 2008 [dostęp 2016-07-29]
• Witold Zbigniew Sulimierski, Oświata i życie kulturalno-społeczne Chełma w latach 1864–1939, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2008, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 2, ​ISBN 978-83-922585-2-0​.
• Andrzej Henryk Rybak, Stalag 319. Międzynarodowy obóz jeniecki w Chełmie w latach 1941–1944, Stowarzyszenie Roczniki Chełmski, Chełm 2009, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 3, ​ISBN 978-83-922585-4-4​.
• Longin Jan Okoń, Historia literatury Ziemi Chełmskiej 1505-2010 uzupełniona szkicami, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2010, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 4, ​ISBN 978-83-922585-3-7​.
• Jacek Pomiankiewicz, Dzieje więzienia w Chełmie, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełmska Biblioteka Publiczna im. M.P. Orsetti, Chełm 2011, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 5, ​ISBN 978-83-922585-7-5​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Życie sportowe w Chełmie w latach 1918–1939, Chełmskie Towarzystwo Regionalne, Chełm 2004, ​ISBN 83-913961-6-9​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Krajoznawstwo i turystyka w Chełmie w latach 1918–1939, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2007, ​ISBN 9788360321256​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Sport w organizacjach paramilitarnych na ziemi chełmskiej w latach 1918–1939, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2008, ​ISBN 83-916993-0-7​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Wychowanie fizyczne i sport szkolny w Chełmie w latach 1918–1939, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2008, ​ISBN 83-916993-1-5​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Dzieje piłki nożnej w Chełmie w latach 1919–2010, autor, Chełm 2010, ​ISBN 83-916993-3-1​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Kazimierz Paweł Janczykowski (1888–1972), autor, Chełm 2011, ​ISBN 83-916993-4-X​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Ruch krajoznawczo-turystyczny współczesnej aktywnej turystyki w Chełmie – ziemi chełmskiej w latach (1906)-1944–2010, autor, Chełm 2011, ​ISBN 83-916993-6-6​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Kultura fizyczna w Chełmie i w powiecie chełmskim w latach 1944–2010, autor, Chełm 2011, ​ISBN 83-916993-5-8​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Zasłużeni chełmianie dla kultury fizycznej słownik biograficzny część pierwsza, Stowarzyszenie Czarniecczyków i Przyjaciół I LO w Chełmie, Chełm 2007, ​ISBN 9788360321195​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Zasłużeni chełmianie dla kultury fizycznej słownik biograficzny część druga, autor, Chełm 2009, ​ISBN 83-916993-2-3​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Bolesław Zygmunt Wirski (1900-1972) i jego dokonania – (w tym) SKS „Zdrów” 1923-1966 i MKS 1934-1939, autor, Chełm 2012, ​ISBN 83-916993-7-4​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Liga Żeglugi Polskiej 1921–1924, Liga Morska i Rzeczna 1925–1930, Liga Morska i Kolonialna 1931–1939, Liga Morska 1945-1952 w Chełmie i w powiecie chełmskim, autor, Chełm 2012, ​ISBN 83-916993-8-2​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Chełmskie Towarzystwo Cyklistów (1922–1939), autor, Chełm 2013, ​ISBN 83-916993-9-0​.
• Waldemar Antoni Kozłowski, Rozwój turystyki w Chełmie i w powiecie chełmskim, autor, Chełm 2014, ​ISBN 978-83-933759-1-2​.

Linki zewnętrzne[edytuj]

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Chełm

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. miasta Chełm

• Strona Urzędu Miasta Chełm
• Historia Żydów w Chełmie na portalu Wirtualny Sztetl
• Chełm w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa, 1880.
• Uczelnie wyższe w Chełmie
• Podlasie i Ziemia Chełmska, 1914

p • d • e Osiedla Chełma Cementowni • Dyrekcja Dolna • Dyrekcja Górna • Działki • Kościuszki • Rejowiecka • Słoneczne • Śródmieście • XXX-Lecia • Zachód

p • d • e Miasta województwa lubelskiego Miasta powiatowe Miasta powiatów grodzkich Biała Podlaska • Chełm • Lublin • Zamość Miasta powiatów ziemskich Biłgoraj • Hrubieszów • Janów Lubelski • Krasnystaw • Kraśnik • Lubartów • Łęczna • Łuków • Opole Lubelskie • Parczew • Puławy • Radzyń Podlaski • Ryki • Świdnik • Tomaszów Lubelski • Włodawa Miasta gminne Annopol • Bełżyce • Bychawa • Dęblin • Frampol • Józefów • Kazimierz Dolny • Kock • Krasnobród • Lubycza Królewska • Łaszczów • Międzyrzec Podlaski • Modliborzyce • Nałęczów • Ostrów Lubelski • Piaski • Poniatowa • Rejowiec • Rejowiec Fabryczny • Siedliszcze • Stoczek Łukowski • Szczebrzeszyn • Tarnogród • Terespol • Tyszowce • Urzędów • Zwierzyniec