Tworzenie stron internetowych

Ten artykuł dotyczy miasta wojewódzkiego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Lublin
Śródmieście, kamienice w Rynku, Wzgórze Zamkowe, Stare Miasto, Kamienica Klonowica, plac Po Farze.
Herb Lublina Flaga Lublina
Dewiza: Fidelitatem et Constantiam (Wierność i Stałość)
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	Lublin
Gmina	gmina miejska
Aglomeracja	lubelska
Data założenia	VI wiek[1]
Prawa miejskie	1317
Prezydent	Krzysztof Żuk
Powierzchnia	147,5[2] km²
Wysokość	163–238 m n.p.m.
Populacja (31.12.2016) • liczba ludności • gęstość	340 466[3] 2 310 os./km²
Strefa numeracyjna	81
Kod pocztowy	20-001 do 20-999
Tablice rejestracyjne	LU
Położenie na mapie województwa lubelskiego Lublin
Położenie na mapie Polski Lublin
51°14′53″N 22°34′13″E/51,248056 22,570278
TERC (TERYT)	0663011
SIMC	0954700
Hasło promocyjne: Lublin – miasto inspiracji
Urząd miejski plac Łokietka 1 20-109 Lublin
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Lublin (łac. Lublinum) – miasto na prawach powiatu we wschodniej Polsce, stolica województwa lubelskiego i centralny ośrodek aglomeracji lubelskiej. Dziewiąte co do wielkości populacji miasto w Polsce, drugie w Małopolsce (335 tys. mieszkańców na koniec 2015^[4]) oraz największe w kraju na wschód od Wisły. Pod względem powierzchni szesnaste (147 km²^[2]). Położone na Wyżynie Lubelskiej nad Bystrzycą.

W I Rzeczypospolitej Lublin był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[5] w starostwie lubelskim województwa lubelskiego^[6]. Zaliczany był do ważniejszych miast, z prawem nabywania majątków ziemskich i czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla^[7]. W 1578 wybrano go na siedzibę Trybunału Głównego Koronnego.

Geografia[edytuj]

Położenie i warunki naturalne[edytuj]

Położenie Wyżyny Lubelskiej na mapie Polski

Lublin jest położony na północnym skraju Wyżyny Lubelskiej, w pobliżu granicy między Niziną Środkowoeuropejską i Wyżynami Polskimi, blisko Niziny Wschodnioeuropejskiej^[8]. Według podziału krajoznawczego A. Chałubińskiej i T. Wilgata Lublin leży na Płaskowyżu Nałęczowskim, Równinie Bełżyckiej (zachodni brzeg Bystrzycy) oraz na Równinie Łuszczowskiej i Wyniosłości Giełczewskiej (wschodni brzeg Bystrzycy)^[9]. Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego Lublin leży w obrębie mezoregionów: Płaskowyżu Nałęczowskiego, Równiny Bełżyckiej, Płaskowyżu Świdnickiego i Wyniosłości Giełczewskiej^[10]. Według podziału geomorfologicznego H. Maruszczaka miasto leży na obszarze regionów: Płaskowyżu Nałęczowskiego i Płaskowyżu Bełżyckiego (zachodni brzeg Bystrzycy) oraz Płaskowyżu Łuszczowskiego (wschodni brzeg Bystrzycy)^[8].

Dolina Bystrzycy dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części: lewobrzeżną, z urozmaiconą rzeźbą terenu, głębokimi dolinami i starymi wąwozami lessowymi oraz prawobrzeżną, z rzeźbą bardziej płaską i mniej urozmaiconą^[11]. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie strugi: Czerniejówka i Czechówka. Prócz tego przepływa przez miasto czwarta rzeka – Nędznica – zwana również Krężniczanką.

Historycznie położony jest w Małopolsce. Początkowo znajdował się ziemi sandomierskiej i województwie sandomierskim, następnie wyodrębniła się ziemia lubelska, a Lublin w 1474 stał się stolicą województwa lubelskiego.

Klimat[edytuj]

Według klasyfikacji Köppena-Geigera Lublin leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego^[13]. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od +7,0 do +8,0 °C. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień, ze średnią temperatur ok. +19 °C, najzimniejszym styczeń i luty, ze średnią ok. −5,0 °C. Okresy letni i wegetacyjny trwają dość długo (odpowiednio 100–110 i 210–220 dni). Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 540 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od 70 do 90 dni^[14].

Topografia[edytuj]

Na Płaskowyżu Nałęczowskim znajdują się tereny mieszkaniowe, usługowe i rekreacyjne. Zabudowa mieszkaniowa i usługowa jest zlokalizowana na lessowych wierzchowinach, a funkcja rekreacyjna jest skupiona w wąwozach i dolinach. Układ przestrzenny wynika z historycznych podziałów własnościowych. Dzielnicami zabudowy wielorodzinnej są Czechów, Czuby i LSM, a jednorodzinnej – Konstantynów, Ponikwoda, Sławin, Sławinek i Węglin. Centrum usługowe znajduje się w Śródmieściu; tereny o tej funkcji tworzą kompleksy (Ogród Botaniczny UMCS wraz ze skansenem, Miasteczko akademickie), znajdują się też przy głównych arteriach (al. Kraśnicka, Spółdzielczości Pracy, ul. Zana)^[16].

Na Płaskowyżu Łuszczowskim znajdują się tereny przemysłowe i mieszkaniowe. Układ przestrzenny ukształtował się pod wpływem przebiegu linii kolejowej oraz dróg wylotowych, które przebiegają wzdłuż dolin. Dzielnicami głównie przemysłowymi są Tatary, Wrotków i Zadębie, zaś głównie mieszkaniowymi – Bronowice, Dziesiąta oraz Kośminek, osiedla Majdan Tatarski i odosobnione Osiedle Jagiellońskie na Felinie. Na południu znaczną część powierzchni stanowią tereny leśne (Las Dąbrowa)^[16]. Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze, znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa, Stary Gaj i Las Krężnicki^[17].

W dolinach znajdują się tereny zielone, wykorzystywane w funkcji rekreacyjnej; centralnym punktem jest ujście Czechówki do Bystrzycy. W pobliżu dolin skoncentrowane są budynki sportowe i ogródki działkowe. Na południu utworzono zbiornik retencyjny – Jezioro Zemborzyckie – pełniące też funkcje rekreacyjne^[17].

Podział administracyjny[edytuj]

Podział Lublina na dzielnice

Od 23 lutego 2006 Lublin dzieli się na 27 dzielnic administracyjnych, które skupiają również zwyczajowe dzielnice i osiedla^[18]:

• 

  Stare Miasto

• 

  Śródmieście, ul. Krakowskie Przedmieście.

• 

  Zemborzyce, widok od strony ścieżki rowerowej nad Bystrzycą.

Historia[edytuj]

 Osobny artykuł: Historia Lublina.

Okres przedlokacyjny[edytuj]

Kościół św. Mikołaja i Wzgórze Czwartek, 1964

Początki ośrodka osadniczego sięgają VI w. (osada na Czwartku, która rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza). Obecnie na Czwartku wznosi się kościół pw. św. Mikołaja, przypuszczalnie wybudowany w X w. z fundacji Mieszka I, w miejscu dawnej pogańskiej świątyni. Z tego okresu pochodzi drewniana budowla obronna na Wzgórzu Zamkowym, która w XII wieku zyskała funkcję kasztelanii. Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198. Miasto lokowano na prawie magdeburskim prawdopodobnie za czasów Bolesława Wstydliwego około 1257, jednak nie zachował się akt lokacyjny.

Nazwa miasta pojawia się w źródłach z 1228, od razu we współczesnej formie. Pochodzi ona od nazwy osobowej Lubla utworzonej od staropolskiego imienia Lubomir, poprzez dodanie dawniej pieszczotliwego przyrostka -la^[19]. Możliwe jest także, że imię Lubla w swojej staropolskiej, zdrobniałej postaci złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym -in, dając nazwę Lublin. Zygmunt Sułowski wyraził przypuszczenie o łączeniu Lublina z imieniem Lubel (Lubelnia), w analogii do stosunku nazw Wróblin, Wróbel. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być zatem człowiek o imieniu Lubel, bądź Lubla^[20]. Według Kroniki Wincentego Kadłubka nazwa pochodzi od imienia założycielki, Julii, siostry Juliusza Cezara.

Rozkwit, ruina i odbudowa[edytuj]

Unia lubelska, 1569

Refektarz klasztoru dominikanów w Lublinie, według tradycji miejsce zawarcia aktu unii lubelskiej w 1569 roku

Pożar Lublina, 1719

Udokumentowanej lokacji 15 sierpnia 1317 dokonał Władysław Łokietek. W 1341 Kazimierz III Wielki odniósł w bitwie pod Lublinem zwycięstwo nad Tatarami, a rok później nadał miastu przywilej regulacyjny, na mocy którego otoczono je murami. 2 lutego 1386 na jednym z pierwszych sejmów walnych w Lublinie Jagiełło został wybrany królem Polski^[21]. W 1420 Biskup kijowski Andrzej przywiózł do Lublina relikwie Krzyża Świętego do kościoła dominikanów. W 1474 Kazimierz Jagiellończyk ustanowił tu stolicę nowo powstałego województwa lubelskiego.

Od XV do XVIII w. w mieście zbierały się sądy szlacheckie: ziemski i grodzki^[22]. Miały tam też miejsce sejmiki i popisy szlachty województwa lubelskiego^[23]. W wiekach XV–XVI miasto przeżywało rozkwit dzięki szlakowi handlowemu znad Morza Czarnego na zachód Europy. W 1569 w Lublinie zawarto unię lubelską. 19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski. W 1588 biskup łucki Bernard Maciejowski ufundował Kolegium jezuickie w Lublinie.

W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen (najazdy kozackie, potop szwedzki) oraz epidemii (5 tys. ofiar dżumy w 1630). W XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem reformacji. Działała tam jedna z ważniejszych gmin braci polskich oraz zbór kalwiński. Na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych i gospodarczego zastoju upadły jarmarki lubelskie. Po 1650 z miasta wyemigrowała większość europejskich kupców. W 1655 Lublin splądrowały wojska rosyjsko-kozackie, a w 1656 miasto złupili Szwedzi, dopełniając aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i dziesiątkując populację. 12 kwietnia 1656 miasto wyzwoliły wojska po dowództwem hetmana Pawła Jana Sapiehy^[24]. Kolejne lata przyczyniły się do dalszego upadku miasta, głównie za sprawą wojny północnej. W 1703 August II nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do Krakowa.

Po wojnach północnych nastąpił okres rozbudowy miasta, głównie siedzib magnackich i dóbr kościelnych. Ukształtował się dzisiejszy układ Krakowskiego Przedmieścia i pl. Litewskiego, jednak zabudowa miasta prezentowała się nadal ubogo. W okresie oświecenia (1780) powstała Lubelska Komisja Boni Ordinis, której działania doprowadziły do restauracji kamienic miejskich, wybrukowania ulic i odnowy ratusza. Pierwszym prezydentem miasta został Teodor Gruell-Gretz (po ogłoszeniu Konstytucji 3 Maja). W 1792 miasto zajęły wojska rosyjskie, kończąc okres krótkotrwałej prosperity.

Upadek Rzeczypospolitej w 1795 spowodował, że Lubelszczyzna znalazła się pod zaborem austriackim, jako część Galicji Zachodniej. Lublin stanowił największe po Krakowie miasto w zaborze austriackim, liczące u schyłku XVIII w. ok. 9 tys. mieszkańców. Szlachta przeniosła się na wieś, pojawili się obcy urzędnicy. W 1809 do miasta wkroczyły oddziały Księstwa Warszawskiego. Zorganizowano tymczasowe władze polskie, Centralny Rząd Galicyjski przeprowadził reorganizację władz miejskich. Prezydentem został mianowany Beniamin Finke de Finkenthal, a wiceprezydentem Teodor Gruell-Gretz. Po pokoju w Schönbrunn Lubelszczyzna znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Na początku 1810 Lublin został stolicą nowo utworzonego departamentu lubelskiego.

Okres rozwoju[edytuj]

Gmach Główny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zał. 1918

Lublin z lotu ptaka, lata 30.

W 1815 Lublin znalazł się w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim, w 1837 został stolicą guberni. Ludność miasta w 1873 wynosiła 28,9 tys., a w 1897 wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe. Podczas I wojny światowej rosyjski odwrót i zajęcie miasta przez wojska niemieckie i austro-węgierskie w lecie 1915 zakończyło rosyjskie rządy w mieście.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 utworzono rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Lublin się rozbudowywał. Powstawały fabryki i gmachy użyteczności publicznej, kwitła także lubelska kultura. 27 lipca 1918 założono Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1926 powstała druga wyższa uczelnia o charakterze teologicznym – jezuickie „Bobolanum”. W 1927 reaktywowano Lubelskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (działające wcześniej w latach 1818–1828^[25]). W 1930 rabin Majer Szapira założył Jeszywas Chachmej Lublin. Szczególnie prężnie rozwijał się przemysł lotniczy. Zakłady Plage i Laśkiewicz produkowały samoloty marki Lublin, później produkcja przeniosła się do znacjonalizowanej Lubelskiej Wytwórni Samolotów. Miasto podjęło także próby kreowania swego wizerunku. W 1934 wydany został afisz propagandowy o Lublinie, a dwa lata później zatwierdzono herb Lublina. 11 czerwca 1939 odbyły się pierwsze Dni Lublina^[26].

II wojna światowa[edytuj]

Obóz koncentracyjny na Majdanku

W lipcu 1939 postanowiono, że w razie wybuchu wojny Lublin stanie się tymczasową siedzibą Prezydenta RP. Pierwszy atak lotniczy na miasto nastąpił 2 września rano. 5 września przeniesiono do miasta ministerstwa oraz skarb państwa. Tego samego dnia utworzona została Armia „Lublin”. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski opuścił Lublin 9 września 1939 i wyjechał do Rumunii. 18 września wojska niemieckie wkroczyły do miasta. Do lipca 1944 miasto znalazło się pod okupacją jako część Generalnego Gubernatorstwa.

W listopadzie 1939 rozpoczęły się masowe represje wobec polskiej inteligencji, nazwane później Sonderaktion Lublin. Aresztowano kilkuset prawników, inżynierów, profesorów KUL, nauczycieli i duchownych, m.in. biskupów Mariana Fulmana i bł. Władysława Gorala. Niemcy zamknęli KUL, szkoły i teatry, a także wstrzymali wydawanie polskiej prasy^[27]. Między czerwcem a sierpniem 1940 w ramach Akcji AB aresztowano kilkuset przedstawicieli inteligencji, z czego około 500 rozstrzelano w pobliskich Rurach Jezuickich. Hitlerowcy utworzyli więzienie gestapo na Zamku w Lublinie oraz katownię „Pod Zegarem”. Represje wymierzone wobec polskich Żydów miały miejsce od końca 1939. Utworzono obóz koncentracyjny na Majdanku oraz getto dla ludności żydowskiej. Podczas Zagłady w ramach Akcji Reinhard zginęło około 40 tys. lubelskich Żydów, stanowiących przed 1939 ponad 1/3 ludności miasta. Zniknęło także całe tzw. miasto żydowskie i niemal cała Wieniawa, zamieszkana głównie przez Żydów, oraz cmentarze żydowskie.

W lipcu 1944 niżsi dowódcy Armii Krajowej podjęli decyzję rozpoczęcia walk w mieście. Radzieckie wyzwalanie Lublina rozpoczęło się 23 lipca, a zakończyło 25 lipca^[28]. 2 sierpnia Lublin stał się siedzibą PKWN.

Od 1944[edytuj]

Krzyż Wdzięczności upamiętniający strajki lubelskie 1980

W dobie PRL nastąpił gwałtowny rozwój miasta. W 1944 utworzono Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, zaś w 1953 powstała Politechnika Lubelska; z uniwersytetu wyłoniły się kolejno: Uniwersytet Medyczny w Lublinie (1949) i Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (1955). W 1944 w Lublinie została założona Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. W 1957 powstała Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, m.in. Fabrykę Samochodów Ciężarowych (FSC).

Do 1989 ludność miasta wzrosła ponad trzykrotnie w stosunku do 1939. W okresie PRL Lublin został dwukrotnie odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu: 19 sierpnia 1946 III klasą^[29], 22 lipca 1954 I klasą.

Dzisiejszy Lublin zajmuje obszar 147 km², co oznacza, że jest przeszło sześć razy większy niż w chwili uzyskania prawa miejskiego w 1317, kiedy to przydzielono mu „100 łanów ziemi uprawnej i nieuprawnej według miary magdeburskiej”^[30] (czyli około 24 km²). Lublin jest wiodącym ośrodkiem po prawej stronie Wisły, największym ośrodkiem akademickim po prawej stronie Wisły oraz jednym z największych w Polsce. Inwestuje dzięki środkom Unii Europejskiej.

1 lipca 2009 obchodzona była 440. rocznica podpisania Unii Lubelskiej^[31]. Miasto jest członkiem Unii Metropolii Polskich. W 2007 historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina został uznany za pomnik historii. Przebiega tędy wiele szlaków turystycznych, m.in. Via Regia, Szlak Jagielloński, czy Szlak Chasydzki.

Ludność[edytuj]

 Osobny artykuł: Ludność Lublina.

Pod względem liczby ludności Lublin jest dziewiątym w kolejności z największych miast w Polsce. Mieszkańców zameldowanych na stałe jest 324 637 (stan styczeń 2017r.) W 2016 stopa bezrobocia w Lublinie wynosiła 8,2% (dane według GUS)^[32]. Dużą grupę niezaliczaną administracyjnie do populacji Lublina stanowią niezameldowani studenci. Według szacunków z 2016 liczba studentów wynosi ok. 70 tys.^[33], a sam Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej kształci ponad 20 tysięcy studentów wszystkich lat^[34].

Uproszczony wykres liczby ludności Lublina od roku lokacji na prawie magdeburskim:

Największą populację Lublin odnotował w 1999 – według danych GUS 359 154 mieszkańców. Na koniec 2015 według danych GUS liczba mieszkańców wynosiła 340 727. Liczba osób zameldowanych na terenie Lublina: na pobyt stały 324 637 (stan na początek stycznia 2017)^[4]. Lublin jest najludniejszą gminą, gminą o największej gęstości zaludnienia oraz największą terytorialnie gminą miejską województwa lubelskiego.

Piramida wieku mieszkańców Lublina w 2014^[3]:

Gospodarka[edytuj]

Przemysł[edytuj]

Motoryzacja[edytuj]

Siedziba przedsiębiorstwa Lubella

Zakłady Herbapol Lublin

Przemiany gospodarcze początku lat 90. XX wieku sprawiły, że lubelskie przedsiębiorstwa państwowe zaczęły borykać się z problemami finansowymi, likwidacji uległa m.in. Odlewnia Ursus^[35]. Dopiero w XXI wieku lubelskie zakłady przemysłowe zaczęły ponownie odbudowywać swoją pozycję, szczególnie w branży motoryzacyjnej.

W okresie PRL Fabryka Samochodów Ciężarowych produkowała samochody marki FSC Żuk oraz FSC Lublin. W latach 90. została ona kupiona przez koreański koncern Daewoo. Zła koniunktura na azjatyckich rynkach spowodowała problemy finansowe spółki, co doprowadziło do upadku zakładów z siedzibą w Lublinie. Większość pracowników została zwolniona. Następnie fabrykę kupiła spółka Intrall. W 2007 sąd ogłosił upadłość spółki. W 2009 spółka DZT Tymińscy zakupiła od syndyka masy upadłościowej Daewoo Motor Polska prawa do produkcji samochodów Honker i Lublin oraz niezbędne do produkcji samochodów oddziały dawnych zakładów DMP^[36]. Produkcji zmodernizowanego następcy dostawczego Lublina o nazwie Pasagon przedsiębiorstwo DZT Tymińscy podjęło się w 2010, po przejęciu linii produkcyjnych dawnej FSC. W 2011 producent planował docelowo produkować 10 tysięcy samochodów rocznie, także na eksport^[37], a zatrudnienie w fabryce miało wynieść 350 osób^[38].

Od 2011 z taśm produkcyjnych przy ul. Frezerów, na terenie dawnej Fabryki Samochodów, zaczęły zjeżdżać także najnowsze ciągniki marki Ursus, produkowane przez przedsiębiorstwo Ursus S.A.^[39][40] Od 2011 Ursus montuje w Lublinie chińskie pick-upy marki ZX Grand Tiger^[41]. Jest to pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europie homologacji na samochód pochodzący z Chin. Uznaje się to za sukces inżynierów Ursusa, którzy w ciągu 9 miesięcy dostosowali samochód do wymogów Unii Europejskiej^[42][43].

Nowe technologie[edytuj]

Pod koniec lat 70. został zaprojektowany i stworzony (przez pracowników UMCS) pierwszy w Polsce kabel światłowodowy. Lubelską fabrykę światłowodów (także pierwszą w Polsce) utworzono w 1983^[44].

W Lublinie działa Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, centrum naukowo-badawcze, będące miejscem spotkań dla instytucji naukowych z przedsiębiorstwami. W projekt ten włączyły się wszystkie lubelskie uczelnie, samorząd miasta i województwa. Celem są wspólne inwestycje w innowacyjne technologie. Budowa ruszyła w 2003 i została zakończona w 2012 roku.

Przy wsparciu środków unijnych powstał projekt Lubelskiej Wyżyny IT, współrealizowany przez urząd miasta, ośrodki akademickie i przedsiębiorców. Ma on na celu wsparcie rozwoju branży high-tech w Lublinie^[45][46].

Energetyka[edytuj]

Elektrociepłownia Lublin-Wrotków

 Osobny artykuł: PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. Oddział Elektrociepłownia Lublin-Wrotków.

Największym dostawcą energii w Lublinie jest elektrociepłownia znajdująca się na Wrotkowie, wchodząca w skład grupy kapitałowej PGE (Polskiej Grupy Energetycznej S.A.). Stanowi ona największe źródło energii elektrycznej i cieplnej na Lubelszczyźnie i posiada największy blok gazowo-parowy w Polsce^[47]. Podstawowym paliwem produkcyjnym dla BGP jest gaz ziemny wysokometanowy^[48]. Lublin jest także siedzibą główną przedsiębiorstwa PGE-Energia.

Inne branże[edytuj]

W Lublinie swoją siedzibę ma także fabryka maszyn rolniczych Sipma i producent drzwi, Pol-Skone. Działają tu ponadto przedsiębiorstwa farmaceutyczne (wytwórnia surowic i szczepionek BIOMED oraz Polfa Lublin), chemiczne i spożywcze. Wśród tych ostatnich są m.in. dwie spółki giełdowe: Emperia Holding S.A. i Polmos Lublin S.A. (Stock Polska). Prężnie działa również wytwórnia makaronów i płatków śniadaniowych Lubella oraz producent słodyczy, Solidarność. W Lublinie działa też producent preparatów ziołowych, Herbapol, jeden z największych browarów w Polsce, Perła, filia Indykpolu (były Lubdrob SA), oddział POCh Polskie Odczynniki Chemiczne, a także Zakłady Tytoniowe w Lublinie.

Handel i usługi[edytuj]

Gray Office Park i biurowce przy ul. Zana

Główną ulicą handlową Lublina jest Krakowskie Przedmieście. W latach 90. XX wieku powstało tam wiele butików i ekskluzywnych sklepów. Śródmieście i Stare Miasto to miejsca spotkań lublinian w kawiarniach, barach kawowych, restauracjach i pubach. W centrum miasta znajduje się centrum handlowo-rozrywkowe z kinem i centrum rozrywki.

W Lublinie działają sklepy największych sieci polskich i zagranicznych. Znajdują się tam ok. 20 centrów handlowych, kilkadziesiąt hipermarketów czy supermarketów i podobna liczba sklepów elektronicznych, perfumerii i drogerii. Ważnym punktem w mieście jest ulica Zana, jedna z arterii komunikacyjnych Lublina, w dzielnicy Rury. Znajdują się tam siedziby przedsiębiorstw i instytucji, między innymi ZUS, banki, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, hipermarkety. Dynamiczny rozwój tej części miasta rozpoczął się w latach 90. XX wieku. Przy tej ulicy stoi największy i najnowocześniejszy biurowiec w Lublinie, Gray Office Park^[49]. Ponadto przedsiębiorstwo Transhurt planuje wznieść prawie 70-metrowy biurowiec w okolicy Centrum Handlowego Olimp przy Alei Spółdzielczości Pracy.

Na terenie Międzynarodowych Targów Lubelskich organizowane są imprezy targowe, popularne ze względu na bliskie sąsiedztwo wschodniej granicy. Odbywają się tam m.in. targi samochodowe, turystyczne, edukacyjne, ślubne i budowlane. W 2012 tereny wystawiennicze zostały kilkakrotnie rozbudowane.

W Lublinie funkcjonuje jeden hotel 5-gwiazdkowy, trzynaście hoteli 4- i 3-gwiazdkowych, dwa 2-gwiazdkowe, a także kilka dworów i zajazdów. Noclegi oferują także akademiki i osoby prywatne.

Podstrefa ekonomiczna[edytuj]

Na gruntach przy al. Witosa, w sąsiedztwie Lubelskiego Węzła Kolejowego, obwodnicy Lublina i portu lotniczego w Świdniku znajduje się Podstrefa Ekonomiczna w Lublinie, należąca do Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec. W 2016 roku obszar podstrefy ekonomicznej wynosił 128 ha, natomiast na najbliższe lata planowane jest rozszerzenie Podstrefy Lublin do 200 ha^[50].

Transport[edytuj]

Komunikacja piesza[edytuj]

Infrastruktura komunikacyjna nad Bystrzycą w okolicy mostu 700-lecia Lublina. Po prawej Arena Lublin

Do lat 60. XX w. z powodu małej liczby samochodów nie istniał konflikt między ruchem pieszym i motoryzacyjnym. W 1964 spodziewano się liczby 50–100 samochodów na 1000 mieszkańców oraz projektowano do 70 miejsc parkingowych na 1000 mieszkańców^[51]. Do lat 80. przeważała koncepcja segregacji ruchu pieszego i samochodowego w osiedlach mieszkaniowych, przy czym nie uwzględniano potrzeb osób z ograniczonymi możliwościami ruchowymi i w ciągach pieszych projektowano liczne utrudnienia (schody, wysokie krawężniki). W następnych dziesięcioleciach nie budowano odpowiedniej liczby miejsc parkingowych. W tej sytuacji na początku XXI wieku obserwowano zajmowanie chodników przez zaparkowane samochody i korzystanie przez pieszych z dróg zaprojektowanych dla samochodów^[52].

W 2015 w lubelskim ratuszu powołano zespół odpowiedzialny za politykę pieszą^[53]. Rok później opracowano projekt Lubelskich Standardów Pieszych, który zakłada priorytetowe traktowanie ruchu pieszego i planowanie infrastruktury z perspektywy pieszych^[54]. Postuluje on m.in. planowanie tzw. miasta krótkich dróg, uprzywilejowanie pieszych w centrum miasta oraz rozwój stref o małym natężeniu ruchu, w których ruch pieszych byłby dopuszczony na całej szerokości ulic^[55].

Transport rowerowy[edytuj]

Stacja Lubelskiego Roweru Miejskiego przy ul. Piłsudskiego

 Osobny artykuł: Transport rowerowy w Lublinie.

Pierwsze drogi rowerowe w Lublinie powstawały w latach 90. XX wieku^[56]. W 1997 rada miasta wydała uchwałę ws. określenia zasad polityki komunikacyjnej, a w 2000 – „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”, które także uwzględniało transport rowerowy^[57]. Jednak według SUiKZP program budowy sieci dróg rowerowych miał służyć głównie celom turystycznym i rekreacyjnym^[58].

W latach 2010–2015 ukazało się pięć dokumentów strategicznych dotyczących polityki rowerowej (wydanych przez władze miasta albo sporządzonych na ich zlecenie), w tym uchwały rady miasta: „Polityka Rowerowa Miasta Lublin” i „Koncepcja rozwoju komunikacji rowerowej w mieście Lublin”^[59]. W 2014 otwarto Lubelski Rower Miejski, na który składało się 40 stacji rowerowych i 400 rowerów^[60]. Dwa lata później system ten został ponaddwukrotnie powiększony^[60]. Na wiosnę 2015 w Lublinie było ok. 130 km dróg rowerowych, ponad 25 km pasów rowerowych i 1,5 km ulic z kontrapasami lub kontraruchem^[56].

Polityka rowerowa Lublina ma służyć rozwojowi zrównoważonego transportu; jej celem jest osiągnięcie do 2025 przynajmniej 15% udziału ruchu rowerowego w ogólnej liczbie podróży^[61]. W 2015 opublikowano „Społeczny audyt polityki rowerowej dla Lublina”, którego autorzy wskazali, że władze samorządowe nie wywiązują się z wykonywania istniejących, określonych szczegółowo zadań, a część działań związanych z polityką rowerową wykonuje strona społeczna^[62].

Transport drogowy[edytuj]

 Osobny artykuł: Obwodnice Lublina.

Obwodnica Lublina w ciągu drogi ekspresowej S17

Przez Lublin przebiegają trzy drogi krajowe i międzynarodowe:

• S12 (E373) z Piotrkowa Trybunalskiego do Chełma i granicy z Ukrainą w Dorohusku,
• S17 (E372) z Warszawy do Zamościa i granicy z Ukrainą w Hrebennem i do Kijowa,
• S19 z Białegostoku do Rzeszowa.

W mieście zaczynają się drogi:

• droga krajowa nr 82 do Włodawy,
• droga wojewódzka nr 809 do Przytoczna,
• droga wojewódzka nr 822 do Świdnika,
• droga wojewódzka nr 830 do Nałęczowa,
• droga wojewódzka nr 835 do Biłgoraja i Przeworska.

Lublin posiada obwodnicę, której odcinek północny i wschodni (z Dąbrowicy do Felina) stanowi odcinek dróg ekspresowych S12, S17 i S19, a odcinek zachodni (z Dąbrowicy do Konopnicy) – odcinek drogi ekspresowej S19.

Komunikacja miejska[edytuj]

 Osobne artykuły: Komunikacja miejska w Lublinie i Trolejbusy w Lublinie.

Trolejbus z logo promocyjnym miasta przejeżdżający przez plac Łokietka

Transport zbiorowy w Lublinie na zlecenie Zarządu Transportu Miejskiego obsługuje komunalne Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Lublin Sp. z o.o., podwykonawcy oraz podmioty zewnętrzne. Lublin jest jednym z 3 miast w Polsce (obok Gdyni i Tychów), w których jeżdżą trolejbusy. W mieście istnieje 55 linii autobusowych (w tym 3 nocne) i 12 linii trolejbusowych^[63]. Nośnikiem biletów okresowych w Lublinie jest Karta Biletu Elektronicznego^[64].

Transport kolejowy[edytuj]

Zabytkowy dworzec główny PKP w Lublinie z 1877

 Osobny artykuł: Transport kolejowy w Lublinie.

 Zobacz też kategorię: Stacje i przystanki kolejowe w Lublinie.

Lublin jest węzłem kolejowym. Przez miasto przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z granicą państwa w Dorohusku, a dalej z Kijowem. Dwie inne linie wybiegają z Lublina w kierunkach: południowym (m.in. do Kraśnika i dalej – Przeworska) oraz północnym (do Łukowa). W 2012 został wybudowany tor łączący stację PKP Lublin z Portem Lotniczym Lublin. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe ze stolicą i większością większych miast w kraju, a także Berlinem, Kijowem i Odessą.

W granicach administracyjnych miasta znajduje się sześć stacji kolejowych: Lublin, Lublin Północ, Lublin Zemborzyce, Lublin Zadębie, Lublin Ponikwoda, Rudnik Przystanek, a także stacja towarowa Lublin Tatary. Istnieje nieużywany przystanek kolejowy, Lublin Zalew. W zachodniej części miasta, na jego granicy funkcjonuje przystanek kolejowy Stasin Polny. W planach jest budowa stacji Lublin Zachodni zlokalizowanej na Czubach (na linii do Warszawy). Stacja węzłowa w Lublinie, znajdująca się przy placu Dworcowym, jest dworcem o największej liczbie odprawionych pasażerów we wschodniej Polsce. Zabytkowy dworzec wybudowany został w 1877^[65].

W strategii rozwoju województwa lubelskiego umieszczono koncepcję Lubelskiej Kolei Metropolitalnej, kolei aglomeracyjnej tworzonej we współpracy władz samorządowych. Do 2015 nie podjęto jednak kroków zmierzających do zrealizowania tej inwestycji^[66].

Transport lotniczy[edytuj]

Port lotniczy Lublin

Port lotniczy Lublin zlokalizowany jest w Świdniku, około 10 km od centrum Lublina. Jest ono skomunikowane szynobusem z Dworcem PKP Lublin. Około 12 km na południowy zachód od miasta leży lotnisko Lublin-Radawiec w Radawcu Dużym. W 1999 otwarto sanitarne lądowisko przy Al. Kraśnickiej, a w 2013 przy ul. Grenadierów również sanitarne lądowisko Lublin-SPZOZ MSW. Czynne jest również od 1991 lądowisko przy SPSK nr 4 przy ul. Jaczewskiego.

Edukacja[edytuj]

Lubelskie szkoły wyższe

Budynek Wydziału Informatyki UMCS

Centrum Kongresowe Uniwersytetu Przyrodniczego

Centrum Innowacji i Zaawansowanych Technologii Politechniki Lubelskiej

Collegium Anatomicum Uniwersytetu Medycznego

Budynek Katedry Biotechnologii KUL

Pierwsza szkoła wyższa w Lublinie powstała w XVII wieku. Było nią założone przy klasztorze ojców dominikanów i istniejące w latach 1644–1686 Studium generale, mające prawo nadawania stopni lektora oraz bakałarza filozofii i teologii. Pierwszym rektorem (regensem) był o. Paweł Ruszel OP.

Pierwszą uczelnią założoną w XX wieku (1918) był Katolicki Uniwersytet Lubelski. Uruchomienie tej uczelni przez ks. Idziego Radziszewskiego spowodowało ożywienie naukowe miasta, napływ studentów oraz wybitnych naukowców (głównie ze Lwowa i Krakowa). Życie akademickie jeszcze bardziej dynamicznie zaczęło rozwijać się po II wojnie światowej, gdy – jako przeciwwaga dla katolickiej uczelni – w 1944 powołany został do istnienia Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. To właśnie z tej uczelni państwowej wyodrębniły się później kolejne lubelskie szkoły wyższe (Uniwersytet Medyczny i Uniwersytet Przyrodniczy). Lata 90. XX wieku przyniosły bardzo dynamiczny rozwój uczelni prywatnych.

W Lublinie swoje siedziby mają uczelnie publiczne: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie i Politechnika Lubelska oraz szereg niepublicznych, spośród których Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II funkcjonuje na prawach uczelni państwowej.

Kultura[edytuj]

Ośrodki kulturalne[edytuj]

Instytucje i wydarzenia kulturalne

Państwowe Muzeum na Majdanku

Dawny klasztor wizytek, siedziba Centrum Kultury

Logo Nocy Kultury

Europejskie Dni Dziedzictwa 2008, synagoga Jeszywas Chachmej

Wnętrze sali modlitewnej w Chewra Nosim – synagodze-muzeum

Cerkiew greckokatolicka z Tarnoszyna z dzwonnicą, Muzeum Wsi Lubelskiej

Teatr im. Juliusza Osterwy

Prezydent Bronisław Komorowski podczas otwarcia Teatru Starego w 2012

Koncert w Filharmonii Lubelskiej

Słowo daję – opowieści, baśnie, legendy – Festiwal Opowiadaczy 2008

Koncert zespołu folklorystycznego podczas Jarmarku Jagiellońskiego

 Osobny artykuł: Teatry i festiwale teatralne w Lublinie.

Lublin jest największym ośrodkiem naukowo-kulturalnym po wschodniej stronie Wisły, co przekłada się na liczne imprezy kulturalne organizowane przez społeczność studencką, a także władze samorządowe. Działa tam m.in. Akademickie Centrum Kultury i ośrodki samorządowe: Centrum Kultury, Centrum Spotkania Kultur, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, Warsztaty Kultury i Wojewódzki Ośrodek Kultury.

W mieście znajduje się wiele bibliotek, w tym Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie i Miejska Biblioteka Publiczna w Lublinie^[67].

Istnieje szereg galerii i kilkanaście muzeów, w tym Muzeum Wsi Lubelskiej, Muzeum Lubelskie na Zamku, Muzeum Historii Miasta Lublina, Muzeum Martyrologii „Pod Zegarem”, Dworek Wincentego Pola, Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza, Izba Pamięci Drukarstwa Polskiego oraz Państwowe Muzeum na Majdanku. W mieście funkcjonuje jedyna scena operowo-operetkowa po prawej stronie Wisły – Teatr Muzyczny. Działają także Filharmonia Lubelska im. H. Wieniawskiego, Lubelska Orkiestra Kameralna oraz Sala Koncertowa w Szkole Muzycznej im. Karola Lipińskiego. Funkcje teatru operowego pełni Teatr Muzyczny. Siedzibą planowanej Opery Lubelskiej ma zostać Centrum Spotkania Kultur.

Lublin jest ośrodkiem kultury alternatywnej. Lata 70. XX wieku przyniosły takie projekty jak Teatr Gong 2 czy Scena Plastyczna KUL i poetycka Grupa Samsara. W Lublinie rozwija się także sztuka performance. Elementem teatru alternatywnego jest Teatr Provisorium i Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. W mieście działa „Przestrzeń działań twórczych TEKTURA”, odbywa się również Festiwal Open City, powstają squaty.

Do czerwca 2011 Lublin walczył o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. 13 października 2010 Komisja Selekcyjna, działająca pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ogłosiła, że Lublin wraz z Warszawą, Katowicami, Gdańskiem i Wrocławiem znalazł się na tzw. krótkiej liście^[68].

Wydarzenia kulturalne[edytuj]

Fontanna multimedialna na placu Litewskim

Lublin jest miejscem imprez kulturalnych, z których wiele nawiązuje do jego wielokulturowego dziedzictwa i odbywa się w otwartej przestrzeni Starego Miasta. Spośród największych wydarzeń, przyciągających tysiące uczestników i mających renomę międzynarodową wymienia się^[gdzie?]: Carnaval Sztukmistrzów^[69] – festiwal z pogranicza teatrów ulicznych i cyrku, którego nazwa została zainspirowana postacią Sztukmistrza z Lublina; Noc Kultury ^[70] – odbywający się wieczorem i nocą festiwal spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, wystaw, happeningów i innych wydarzeń kulturalnych; Wschód Kultury – Inne Brzmienia Art’n’Music Festival^[71] – prezentujący najciekawsze zjawiska muzyczne na styku gatunków, tradycji i wpływów kulturowych; Jarmark Jagielloński^[72] – nawiązujące do tradycji Rzeczpospolitej Obojga Narodów wydarzenie handlowo-kulturalne, w czasie którego tradycyjnemu jarmarkowi towarzyszą występy i pokazy artystów, rzemieślników i wytwórców tradycyjnego rękodzieła z krajów Europy Środkowo-Wschodniej; Europejski Festiwal Smaku^[73] – prezentujący bogactwo i dziedzictwo kulinarne Lubelszczyzny wpisane w szeroki kontekst kultury kulinarnej Europy i krajów Partnerstwa Wschodniego, podczas którego odbywają się koncerty, wystawy, pokazy i warsztaty^[74]).

Media[edytuj]

Radio i telewizja[edytuj]

Radio i telewizja w Lublinie

Studio TVP3 Lublin

ACK Chatka Żaka, siedziba Radia Centrum

Radiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy przy ul. Raabego

Pierwsze plany uruchomienia rozgłośni radiowej w Lublinie pojawiły się jeszcze przed II wojną światową^[75]. W 1927 Tygodnik Ilustrowany opublikował artykuł, w którym, powołując się na „Wielki plan rozbudowy sieci radiofonicznej w Polsce”, wskazał Lublin jako jedną z 12 siedzib rozgłośni radiowych. Wizji nie udało się jednak zrealizować przed 1939 rokiem.

10 sierpnia 1944 w Lublinie na bocznicy kolejowej z wagonowej radiostacji „Pszczółka” emisję rozpoczęło odrodzone Polskie Radio. 22 listopada 1944 dekretem PKWN powołane zostało Przedsiębiorstwo Państwowe „Polskie Radio”, które nadawało z Lublina program w językach: polskim, francuskim, rosyjskim i angielskim. 1 marca 1945 zdecydowano o przeniesieniu nadawania audycji radiowych do Warszawy. Od tego czasu Lublin nie miał swojej rozgłośni. W 1957 rozpoczęła nadawanie rozgłośnia lokalna Polskiego Radia – Polskie Radio Lublin. W latach 50. XX wieku powstały także liczne radiowęzły zakładowe i studenckie. W 1964 Polskie Radio Lublin przeniosło się do nowej siedziby przy ul. Obrońców Pokoju 2, do nowoczesnych pomieszczeń emisyjnych. W latach 1981–1982 rozgłośnia zawiesiła nadawanie programu z uwagi na stan wojenny w Polsce. W latach 80. XX wieku w Świdniku powstawały audycje opozycyjnego Radia Solidarność.

Przemiany ustrojowe 1989 przyniosły zmiany na lokalnym rynku radiowym. W grudniu 1992 powstały dwie komercyjne stacje radiowe – Radio Rytm i Radio Puls^[76]. W 1994 powstała również rozgłośnia Radio Top, kierowana głównie do kobiet, a także rozgłośnia archidiecezji lubelskiej – początkowo pod nazwą Katolickie Radio Lublin^[76]. W 1995 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej rozpoczął nadawanie programu Akademickiego Radia Centrum^[76]. Proces formatowania rozgłośni radiowych i konsolidacji grup radiowych sprawił, że pod koniec lat 90. XX wieku lokalne rozgłośnie zostały związane z koncernami medialnymi.

W Lublinie swoją siedzibę mają stacje telewizyjne: TVP3 Lublin i Lubelska TV^[77].

Prasa[edytuj]

Ukazują się dzienniki: „Kurier Lubelski” i „Dziennik Wschodni”, tygodnik „Nowy Tydzień”, „Lubelski Sport Express”, czasopismo „Akcent”, prasa bezpłatna, informatory i lokalny dodatek „Gazety Wyborczej”.

Religia[edytuj]

 Osobne artykuły: Kościoły rzymskokatolickie i protestanckie w Lublinie.

W Lublinie w czasach historycznych żyli katolicy, protestanci, żydzi, prawosławni i muzułmanie. W roku 1625 ukończono budowę Archikatedry św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W 1930 powstała, założona przez rabina Majera Szapirę, Jeszywas Chachmej Lublin. W mieście znajdują się świątynie większości popularnych religii, organizowane są także międzykulturowe festiwale o randze międzynarodowej.

Na terenie Lublina funkcjonują następujące parafie katolickie: łacińskie podległe archidiecezji lubelskiej, greckokatolicka, polskokatolicka, starokatolicka mariawirów oraz wspólnota lefebrystów; a także prawosławne: parafia katedralna (nowy styl) i parafia dla społeczności ukraińskiej (stary styl). W Lublinie działają liczne kościoły protestanckie, m.in. parafia luterańska, zbór zielonoświątkowy „Oaza”, zbór adwentystów dnia siódmego, zbór baptystów, Kościół Nowego Przymierza, a także około dziesięciu innych, mniejszych wspólnot ewangelikalnych. Tradycje restoracjonistyczne reprezentuje w mieście: 15 zborów Świadków Jehowy posiadających własne Sale Królestwa oraz Salę Zgromadzeń^[78], zbór epifanistów, zbór wolnych badaczy Pisma Świętego oraz gmina mormonów. W tym mieście funkcjonuje także filia gminy żydowskiej w Warszawie, centrum islamu oraz kilka ośrodków religii dharmicznych, m.in. buddyjski związek diamentowej drogi oraz Instytut Wiedzy o Tożsamości „Misja Czaitanii”.

Wybrane świątynie w Lublinie

Rzymskokatolicka archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Greckokatolicka cerkiew Narodzenia NMP

Prawosławny sobór Przemienienia Pańskiego

Polskokatolicki kościół Wniebowzięcia NMP

Mariawicki kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy

Luterański kościół św. Trójcy

Zielonoświątkowy Kościół „Oaza”

Jeszywas Chachmej

Zabytki[edytuj]

Rynek Starego Miasta widziany z Wieży Trynitarskiej. W centrum Rynku dawny Trybunał Koronny, 2007

 Osobny artykuł: zabytki Lublina.

W Lublinie materialne pamiątki z różnych epok, począwszy od zarania polskiej państwowości, poprzez romanizm, gotyk, renesans (w okresie którego na szczególną uwagę zasługują zabytki w tzw. typie lubelskim) aż po barok, klasycyzm, modernizm. Pamiątki te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin. Z uwagi na historycznie odległy rodowód miasta w Lublinie znajduje się szereg zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych^[79].

Zabytkowa architektura Lublina skupia się na obszarze Starego Miasta i Śródmieścia. Budowle sakralne tego obszaru prezentują okresy stylowe od gotyku do baroku. Obok średniowiecznej Bramy Krakowskiej, neostylowy zamek lubelski stanowi drugi rozpoznawalny symbol architektoniczny miasta. Najstarszymi zachowanymi budowlami są: kaplica św. Trójcy oraz XIII-wieczny donżon. Z XIV wieku pochodzi również gotycka baszta obronna znajdująca się obok Bramy Krakowskiej. Inną atrakcją turystyczną są Lubelskie Podziemia. To około 300-metrowa trasa turystyczna biegnąca pod zabudową Starego Miasta w Lublinie. Przez Lublin przebiega Via Jagiellonica oraz Lubelska Droga św. Jakuba.

• 

  Brama Krakowska przy placu Łokietka, jeden z architektonicznych symboli Lublina

• 

  Zamek Lubelski

• 

  Wieża Trynitarska widziana z Rynku, 2007 r.

• 

  Kaplica św. Trójcy i XIII-wieczny donżon

• 

  Plac Po Farze, 2009 r.

• 

  Plac Litewski, 2017 r.

Lublin w kulturze[edytuj]

Wiersze poświęcone Lublinowi pisał Józef Czechowicz. Lubelski pisarz i redaktor, Marcin Wroński, ur. 1972 w Lublinie – absolwent KUL, autor m.in. kryminałów o komisarzu Maciejewskim, w których miejsce akcji stanowi przedwojenny Lublin. W powieści Sebastiana Bukaczewskiego „Onde estas?”, wydanej w 2012, której akcja toczy się współcześnie, jednym z narratorów i głównych bohaterów jest miasto Lublin.

Administracja i ustrój miasta[edytuj]

Prezydent i rada miasta[edytuj]

Prezydent Miasta Lublin, Krzysztof Żuk

Nowy Ratusz – siedziba prezydenta i rady miasta

Lublin jest miastem na prawach powiatu. Siedziba prezydenta (organu wykonawczego) oraz rady miasta (organu uchwałodawczo-kontrolnego) znajduje się w Nowym Ratuszu. Funkcję prezydenta od 13 grudnia 2010 (powtórnie wybrany w 2014) sprawuje Krzysztof Żuk (PO)^[80]. W II turze wyborów prezydenckich w 2010 uzyskał 54,65% poparcia wyborców, a w I turze wyborów prezydenckich w 2014 – 51,71%^[81].

W skład rady miasta wchodzi 31 radnych. Obecny skład został wybrany w wyborach samorządowych w 2014. Przewodniczącym Rady Miasta Lublin jest Piotr Kowalczyk, a wiceprzewodniczącym: Jarosław Pakuła, Mieczysław Ryba i Marta Wcisło^[82].

Symbole[edytuj]

Symbole Lublina

Flaga Lublina

Herb Lublina

Herb Lublina powstał wraz z nadaniem praw miejskich w 1317. Pierwotnie przedstawiał on kozła, od XVI w. posługiwano się inną wersją – kozła wspartego na krzewie winorośli^[83]. Według uchwały rady miasta z 8 lipca 2004 herbem Lublina jest „umieszczony w czerwonym polu zwrócony w prawo srebrny kozioł ze złotymi karbowanymi rogami i złotymi kopytami wspinający się z zielonej murawy na zielony krzak winny”^[84]. Flaga Lublina jest prostokątem o proporcjach 5:8 podzielonym na trzy poziome pasy: biały (u góry, 2/5 wysokości), zielony (środkowy, 1/5 wysokości) i czerwony (u dołu, 2/5 wysokości). Flaga urzędowa zawiera umieszczony pośrodku herb Lublina. Hejnał Lublina prawdopodobnie od XV wieku był grany z wieży Bramy Krakowskiej, następnie z balkonu Nowego Ratusza. Od 1991 hejnał w wersji z 1685 jest grany codziennie o godzinie 12:00^[85].

Współpraca międzynarodowa[edytuj]

Od 2001 Lublin współpracuje z miejscowością o tej samej nazwie w stanie Wisconsin w USA. Ponadto podpisano umowy o partnerstwie z następującymi miastami^[86]:

* Nancy, 1988

• Münster, 1991
• Delmenhorst, 1992
• Riszon le-Cijjon, 1992
• Lancaster, 1994
• Debreczyn, 1995
• Tilburg, 1996
• Łuck, 1996
• Ługańsk, 1996
• Starobielsk, 1996
• Erie, 1999
• Viseu, 1998
• Poniewież, 1999
• Windsor, 2000
• Pernik, 2001
• Alcalá de Henares, 2001
• Lwów, 2004
• Iwano-Frankiwsk, 2009
• Brześć, 2009
• Jiaozuo, 2010
• Równe, 2013
• Sumy, 2013
• Nilüfer, 2014
• Tbilisi, 2014
• Timișoara, 2016

Ludzie związani z Lublinem[edytuj]

Lubelski pisarz Marcin Wroński podpisuje książkę "Portret wisielca" podczas spotkania z czytelnikami w Radiu Lublin

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Lublinem.

Honorowymi obywatelami Lublina są: Rocco Buttiglione, Marian Chojnowski, Wiesław Chrzanowski, Hubert Czuma, Norman Davies, Rita Gombrowicz, Julia Hartwig, Ryszard Kaczorowski, Andrzej Nikodemowicz, Wanda Półtawska, Bolesław Pylak i Jan Paweł II^[87].

Ambasadorami Kultury są m.in. muzycy: Marek Andrzejewski, Krzysztof Cugowski, Krzesimir Dębski, Urszula Kasprzak, Jan Kondrak, Beata Kozidrak, Romuald Lipko, Waldemar Malicki, Krzysztof Zalewski; dziennikarze: Ewa Dados, Jerzy Janiszewski; pisarze: Julia Hartwig, Jerzy Niemczuk, Henryk Pająk, Elżbieta Cichla-Czarniawska; aktorzy: Janusz Józefowicz, Ireneusz Krosny, Bohdan Łazuka, Monika Obara, Jerzy Rogalski, Elżbieta Skrętkowska; a także Anita Sokołowska, Tadeusz Wacław Budynkiewicz, Rita Gombrowicz, Andrzej Kot, Jarosław Koziara, Mariusz Maliszewski, Leszek Mądzik, Artur Popek i Marcin Wójcik.

Okręg wyborczy nr 6 do Sejmu RP obejmuje obszar Lublina i okolicznych powiatów. Wybiera się w nim 15 posłów. W wyborach do Senatu RP okręg wyborczy nr 16 pokrywa się z granicami Lublina, wybiera się w nim 1 senatora.

W Lublinie przez całe dorosłe życie mieszkała Jadwiga Szubartowicz, polska superstulatka i najstarsza Polka (2015–2017).

Rekreacja[edytuj]

Żaglówki na położonym w granicach Lublina Zalewie Zemborzyckim

Ogród Botaniczny UMCS w dzielnicy Sławin

 Osobny artykuł: Pomniki przyrody w Lublinie.

W 1999 w granicach Lublina znajdowało się 997,4 ha zieleni normowanej (kolejno według powierzchni: ogródki działkowe, zieleń osiedlowa, parki, skwery i in.) oraz 7183 ha zieleni nienormowanej (pola, lasy, łąki, sady i pastwiska). Wskaźnik zieleni normowanej na mieszkańca wynosił 28 m² (norma WHO dla Europy to 50 m²)^[88]. Do lubelskich parków zalicza się m.in. Ogród Saski, Park Ludowy i Ogród Botaniczny UMCS. Parki są także zlokalizowane w lessowych wąwozach w zachodniej części miasta (m.in. Park Jana Pawła II^[89]).

Lasy są skupione na południu miasta, pola i sady – na obrzeżach, a łąki i pastwiska – w dolinach^[90]. Na terenie miasta znajdują się trzy lasy: Dąbrowa – największy w granicach Lublina, położony przy zbudowanym w 1974 sztucznym zbiorniku zwanym Zalewem Zemborzyckim, Stary Gaj – położony na zachodzie miasta oraz Las Prawiedniki (Rudki) – wysunięty najdalej na południe. Ważnym miejscem z przyrodniczych powodów są również Górki Czechowskie, stanowiące zespół wąwozów i muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin.

W 2011 ochronie prawnej ze względu na szczególne walory przyrodnicze podlegało ok. 17% powierzchni miasta^[90], w tym m.in. rezerwat przyrody Stasin chroniący fragment lasu liściastego z dużym udziałem brzozy czarnej^[91], oraz 42 pomniki przyrody.

Lubelski ratusz planuje zrewitalizować dolinę Bystrzycy^[92]. W skład inwestycji wchodzi m.in. rewitalizacja parków: Ludowego, Bronowice i Podzamcze oraz utworzenie Parku Zawilcowa^[93]. Ponadto rozważane do utworzenia są m.in. Park Rusałka (między ulicą Rusałka a Bernardyńską, gdzie dawniej już był park^[94]) i Park Centralny (na terenach ogródków działkowych „Podzamcze”, związany z projektem odtworzenia Wielkiego Stawu Królewskiego; byłby połączony z parkiem Podzamcze, zaś jego powierzchnia przekroczyłaby 100 ha^[94][95]).

Sport[edytuj]

Arena Lublin

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem: Sport w Lublinie

Wśród największych obiektów sportowych w Lublinie są wymieniane: stadion piłkarski Arena Lublin, stadion piłkarsko-żużlowy MOSiR-Bystrzyca, stadion piłkarski KS Lublinianki, stadion lekkoatletyczny Startu Lublin, Hala Sportowa MOSiR oraz Hala Sportowo-Widowiskowa „Globus”, a także oddany do użytku w 2015 kompleks basenów, wraz z basenem olimpijskim Aqua Lublin.

W Lublinie działa Aeroklub Lubelski, organizowane są Lubelskie Zimowe Zawody Samolotowe. Lubelskimi klubami piłkarskimi są m.in. Motor Lublin oraz Lublinianka. W mieście funkcjonują ponadto: kluby piłki ręcznej (MKS Lublin), tenisa stołowego (Start Lublin), koszykówki (Start Lublin, AZS UMCS Lublin mężczyzn i kobiet), futbolu amerykańskiego (Tytani Lublin) rugby (KS Budowlani), żużlowy (KMŻ Motor Lublin), motorowe (m.in. KM Cross Lublin) i wiele innych.

W Lublinie znajduje się także siedziba Polskiego Związku Taekwondo oraz Ogólnoeuropejskiej Federacji Taekwondo. Lublin jest jedynym polskim miastem, w którym odbyła się olimpiada: szachowa kobiet w 1964. Lublin dwukrotnie gościł wyścig kolarski Tour de Pologne (2008 i 2009)^[96].

W mieście od 2013 roku odbywa się Maraton Lubelski^[97], impreza opisywana przez większość lokalnych mediów^[98].

Zobacz też[edytuj]

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Lublin

• Stary cmentarz żydowski w Lublinie
• Nowy cmentarz żydowski w Lublinie
• Cmentarz żydowski w Lublinie-Wieniawie
• Cmentarz żydowski w Lublinie-Głusku

Przypisy

Bibliografia[edytuj]

• Historia Lublina w zarysie 1317-1968 – praca zbiorowa pod redakcją Henryka Zinsa; Lublin 1972
• Historia miasta Lublina: informator do wystawy stałej w Muzeum Historii Miasta Lublina – Jadwiga Chmielak, Grażyna Jakimińska, Marta Polańska; Lublin 2000
• Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792 – Jan Riabinin; Lublin 1938
• Lublin: dzieje miasta. T. 2, XIX i XX wiek – Tadeusz Radzik; Lublin 2000
• Lublin wczesnośredniowieczny – Andrzej Rozwałka, Rafał Niedźwiadek, Marek Stasiak; 2006, ​ISBN 978-83-7436-054-8​.
• Lublin w dziejach najnowszych – Waldemar Kozyra; Lublin 2002, ​ISBN 83-227-1949-3​.
• Żydzi w Lublinie: materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina – praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Radzika; Lublin 1995
• Materiały źródłowe do dziejów Żydów, tom 3. W księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633-1669 – Henryk Gmiterek, Lublin 2006, ​ISBN 83-227-2485-3​.
• Polska Lubelska 1944 – Tadeusz Żenczykowski, 1987, ​ISBN 83-86225-45-9​.
• Lublin. Pamięć i pamiątki. Przywileje królewskie miasta Lublina XIV-XVIII w. w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie – oprac. Justyna Kliszewska, Józef Kus; wydawca: Archiwum Państwowe; Lublin 1997; ISBN – brak
• Trakt Kraków-Lublin-Wilno, Samorząd Miasta Lublin
• Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939-1944 – praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Mańkowskiego; Lublin 1988, ​ISBN 83-222-0446-9​.
• DagmaraD. Kociuba DagmaraD., Lublin. Rozwój przestrzenny i funkcjonalny od średniowiecza do współczesności, Toruń: Adam Marszałek, 2011, ISBN 978-83-7780-203-8 .
• PawełP. Cal PawełP., KrzysztofK. Kowalik KrzysztofK., Społeczny audyt polityki rowerowej dla Lublina, mirl.info.pl, Lublin 2015 [dostęp 2015-05-18] .
• MałgorzataM. Sosnowska MałgorzataM., Problemy przestrzeni komunikacyjnych powojennych osiedli mieszkaniowych Lublina, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych”, Polska Akademia Nauk, 2009 .

Linki zewnętrzne[edytuj]

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Wiadomości w Wikinews

Informacje w Wikipodróżach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Portal Miasta Lublin
• Samorząd Miasta Lublin
• Lublin w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. V: Kutowa Wola – Malczyce. Warszawa, 1884.
• Lublin na starej fotografii
• Przewodnik po miejscach i wydarzeniach Lublina

p • d • e Województwo lubelskie Miasta na prawach powiatu Biała Podlaska • Chełm • Lublin (siedziba) • Zamość Powiaty bialski • biłgorajski • chełmski • hrubieszowski • janowski • krasnostawski • kraśnicki • lubartowski • lubelski • łęczyński • łukowski • opolski • parczewski • puławski • radzyński • rycki • świdnicki • tomaszowski • włodawski • zamojski Inne zagadnienia Podział administracyjny • Herb • Flaga

p • d • e Podział administracyjny Polski Województwa dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Siedziby wojewodów i sejmików Białystok • Bydgoszcz • Gdańsk • Gorzów Wielkopolski • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Łódź • Olsztyn • Opole • Poznań • Rzeszów • Szczecin • Toruń • Warszawa • Wrocław • Zielona Góra Podziały administracyjne województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Herby województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Flagi województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Województwa proponowane staropolskie • środkowopolskie • środkowopomorskie • Warszawa Inne jednostki podziału powiaty • gminy

p • d • e Miasta województwa lubelskiego Miasta powiatowe Miasta powiatów grodzkich Biała Podlaska • Chełm • Lublin • Zamość Miasta powiatów ziemskich Biłgoraj • Hrubieszów • Janów Lubelski • Krasnystaw • Kraśnik • Lubartów • Łęczna • Łuków • Opole Lubelskie • Parczew • Puławy • Radzyń Podlaski • Ryki • Świdnik • Tomaszów Lubelski • Włodawa Miasta gminne Annopol • Bełżyce • Bychawa • Dęblin • Frampol • Józefów • Kazimierz Dolny • Kock • Krasnobród • Lubycza Królewska • Łaszczów • Międzyrzec Podlaski • Modliborzyce • Nałęczów • Ostrów Lubelski • Piaski • Poniatowa • Rejowiec • Rejowiec Fabryczny • Siedliszcze • Stoczek Łukowski • Szczebrzeszyn • Tarnogród • Terespol • Tyszowce • Urzędów • Zwierzyniec

p • d • e Dzielnice i osiedla Lublina Dzielnice administracyjne Abramowice • Bronowice • Czechów Południowy • Czechów Północny • Czuby Południowe • Czuby Północne • Dziesiąta • Felin • Głusk • Hajdów-Zadębie • Kalinowszczyzna • Konstantynów • Kośminek • Ponikwoda • Rury • Sławin • Sławinek • Stare Miasto • Szerokie • Śródmieście • Tatary • Węglin Południowy • Węglin Północny • Wieniawa • Wrotków • Za Cukrownią • Zemborzyce Pozostałe dzielnice Abramowice Kościelne • Bazylianówka • Bursaki • Choiny • Czuby • Czwartek • Dębówka • Dominów • Dzbenin • Hajdów • Helenów • Jakubowice Murowane • Lemszczyzna • Lipniak • L.S.M. • Majdan Wrotkowski • Majdan Tatarski • Majdanek • Marianówka • Miasteczko Akademickie • Piaski • Rudnik • Trześniów • Węglin • Węglinek • Wola Sławińska • Wólka Abramowicka • Zadębie • Zadębie Stare • Zimne Doły Osiedla 40-lecia • Błonie • Botanik • Chopina • Górki • Jagiellońskie • Kolejarz • Konopnickiej • Krasińskiego • Kruczkowskiego • Lipińskiego • Łęgi • Maki • Mickiewicza • Młodej Polski (Karłowicza) • Moniuszki • Motor • Nałkowskich • Niepodległości • Nowowiejskiego • Paderewskiego • Piastowskie • Pogodna • Poręba • Prusa • Ruta • Sienkiewicza • Skarpa • Słowackiego • Szymanowskiego • Świt • Unia • Widok • Wieniawskiego • Wyzwolenie-Południe

p • d • e Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Białystok • Brześć nad Bugiem • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Lwów • Łódź • Łuck • Nowogródek • Poznań • Stanisławów • Tarnopol • Toruń • Warszawa • Wilno

p • d • e Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej Prowincja wielkopolska Brześć Kujawski • Chełmno • Gniezno • Inowrocław • Kalisz • Lidzbark Warmiński • Łęczyca • Malbork • Płock • Poznań • Rawa Mazowiecka • Sieradz • Skarszewy • Warszawa Prowincja małopolska Bełz • Bracław • Czernihów • Drohiczyn • Kamieniec Podolski • Kijów • Kraków • Lublin • Lwów • Łuck • Sandomierz • Żytomierz Wielkie Księstwo Litewskie Brześć • Mińsk • Mścisław • Nowogródek • Połock • Smoleńsk • Troki • Wilno • Witebsk • Wornie Inflanty Dorpat • Dyneburg • Kieś • Parnawa

Historyczna przynależność administracyjna Lublina p • d • e Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego Departamenty bydgoski • kaliski • krakowski (od 1810) • lubelski (od 1810) • łomżyński • płocki • poznański • radomski (od 1810) • siedlecki (od 1810) • warszawski Miasta municypalne Kalisz • Kraków (od 1810) • Lublin (od 1810) • Poznań • Sandomierz (od 1810) • Toruń • Warszawa p • d • e Powiat lubelski (1867-1975) Siedziba powiatu – Lublin Przynależność wojewódzka gubernia lubelska (1867-1915) • woj. lubelskie (II RP) (1919-39) • woj. lubelskie (PRL) (1945-75) Miasta Bełżyce (do 1870) • Biskupice (do 1870) • Bychawa (do 1870) • Chodel (do 1825 i 1838-1870) • Głusk (do 1870) • Lublin (do 1928 →) • Łęczna (← od 1949) • Piaski (do 1870) • Świdnik (od 1954) • Wieniawa (do 1870) Gminy wiejskie (1867-1954 i 1973-75) Bełżyce (do 1954) • Biskupice (do 1870) • Brzeziny (← 1914-54) • Bychawa (do 1954) • Bystrzejowice (do 18?) • Chodel (1870-1954) • Głusk (do 1870 i od 1973) • Jastków • Jaszczów (1870-1954) • Konopnica • Krzczonów (do 1954) • Łęczna (od 1973) • Łuszczów (do 187?) • Mełgiew • Milejów (od 1973) • Niedrzwica (do 1954) • Niemce (od 1973) • Palikije (do 187?) • Piaski • Piotrków (do 1954) • Piotrowice (187?-1954) • Puchaczów (od 1973) • Ratoszyn (do 1870) • Sławin (do 187?) • Strzyżewice (do 187?) • Tatary (do 187?) • Tomaszowice (do 187?) • Trawniki (od 1973) • Tuszów (do 187?) • Wojciechów (187?-1954) • Wólka (od 187?) • Zemborzyce (1870-1954) Gromady (1954-72) Adampol (1954) • Babin (1954-55 →) • Bełżyce (1954-55 →) • Białka (1954-68) • Biskupice (1954-72) • Borzechów (1954-55 →) • Brzezice (1954-59) • Bychawa (1954-55 →) • Bychawka (1954-55 →) • Chmiel (1954-55 →) • Chmielnik (1954-55 →) • Chodel (1954-55 →) • Ciechanki (1954-72) • Ciecierzyn (← 1956-72) • Czechów (1954-58) • Dąbrowica (1954-68) • Dorohucza (← 1958) • Gałęzów (1954-55 →) • Gardzienice (1954-59) • Głusk (1954-72) • Jabłonna (1954-55 →) • Jakubowice (1954-59) • Janowice (1954-59) • Jastków (1954-72) • Jaszczów (1954-59) • Józefów (1954-59) • Kawęczyn (1954-72) • Kiełczewice Maryjskie (1954-55 →) • Konopnica (1954-72) • Kosarzew Górny (1954-55 →) • Kozice Dolne (1954-72) • Krasienin (← 1956-72) • Krępiec (1954-72) • Krężnica Okrągła (1954-55 →) • Krzczonów (1954-55 →) • Krzesimów (1954-59) • Łęczna (1960-72) • Łopiennik (1954-55 →) • Ługów (1954-61) • Łuszczów (1954-72) • Malinówka (1954-59) • Mełgiew (1954-72) • Mętów (1954-59) • Milejów (1954-72) • Motycz (1954-61) • Niedrzwica Duża (1954-55 →) • Niedrzwica Kościelna (1954-55 →) • Olszowiec (1954-55 →) • Palikije (1954-55 →) • Piaski (1954-72) • Piotrków (1954-55 →) • Piotrowice (1954-55 →) • Puchaczów (1954-72) • Radawiec Duży (1954-55 → i ← 1969) • Ratoszyn (1954-55 →) • Rury Wizytkowskie (1954-58) • Skrzynice (1954-55 →) • Skrzyniec (1954-55 →) • Sobianowice (1954-59) • Starawieś (← 1959) • Strzeszkowice Duże (1954-55 →) • Strzyżewice (1954-55 →) • Tomaszowice (1954-72) • Trawniki (1954-72) • Wilczopole (1954-61) • Wojciechów (1954-55 →) • Wola Sławińska (1954-59) • Wólka (1954-72) • Zadębie (1954-58) • Zemborzyce (1954-72) • Zofiówka (1954-59) • Żabia Wola (1954-55 →) • Żuków (1954-59 →) p • d • e Województwo lubelskie II Rzeczypospolitej miasto wojewódzkie – Lublin Powiat miejski Lublin (1920-22 i od 1928) Powiaty bialski • biłgorajski • chełmski • garwoliński (do 1939) • hrubieszowski • janowski • konstantynowski (do 1932) • krasnostawski • lubartowski • lubelski • łukowski • puławski • radzyński • siedlecki • sokołowski (do 1939) • tomaszowski • węgrowski (do 1939) • włodawski • zamojski p • d • e Dawne powiaty Generalnego Gubernatorstwa Miasta na prawach powiatu Kielce • Krakau • Lemberg (Lwów) (od 1941) • Lublin • Radom • Tschenstochau (Częstochowa) • Warschau (Warszawa) Powiaty Biala-Podlaska (Biała Podl.) • Bilgoraj (Biłgoraj) • Brzezany (Brzeżany) (od 1941) • Cholm (Chełm) • Czortkow (Czortków) (od 1941) • Debica (Dębica) • Drohobycz (od 1941) • Garwolin • Grojec (Grójec) • Hrubieszow (Hrubieszów) • Jaroslau (Jarosław) • Jaslo (Jasło) • Jedrzejow (Jędrzejów) • Kalusz (Kałusz) (od 1941) • Kamionka-Strumilowa (Kamionka Strumiłowa) (od 1941) • Kielce-Land (Kielce) • Kolomea (Kołomyja) (od 1941) • Konskie (Końskie) • Krakau-Land (Kraków) • Krasnystaw • Krosno (od 1941) • Lemberg-Land (Lwów) (od 1941) • Lowitsch (Łowicz) • Miechow (Miechów) • Minsk (Mińsk Maz.) • Neumarkt (Nowy Targ) • Neu-Sandez (Nowy Sącz) • Opatow (Opatów) • Ostrow (Ostrów Maz.) • Petrikau (Piotrków Tryb.) • Przemysl (Przemyśl) • Pulawy (Puławy) • Radom-Land (Radom) • Radzyn (Radzyń Podl.) • Rawa Ruska (od 1941) • Reichshof (Rzeszów) • Sambor (od 1941) • Sanok • Siedlce • Sochatschew (Sochaczew) • Sokolow-Wengrow (Sokołów-Węgrów) • Stanislau (Stanisławów) (od 1941) • Starachowice • Stryj (od 1941) • Tarnopol (od 1941) • Tarnow • Tomaschow Mazowiecki (Tomaszów Maz.) • Warschau-Land (Warszawa) • Zamosc (Zamosc) • Zloczow (Złoczów) (od 1941)